Íslenska þjóðfélagið - 01.05.2010, Blaðsíða 7

9
Guðmundur Ævar Oddsson
má nefna að árið 1997, þegar mikil umræða var um hin svokölluðu „ofurlaun―, töldu 82% að-
spurðra að launamunur væri orðinn það mikill að það byggju tvær þjóðir á Íslandi (Gallup,
1997). Það sem meira er, telja 84% Íslendinga að launamunur hafi aukist mjög mikið síðustu
tíu ár (Arnaldur Kristjánsson, 2009).
Ívar Jónsson (2008) lýsir jafnframt tilkomu „stéttar þverþjóðlegra kapítalista― (e. trans-
national capitalist class) (Sklair, 2001) með rætur á Íslandi og rekur hvaða áhrif uppgangur
hinnar nýju stéttar hefur haft á íslenskt samfélag (143):

Stéttakerfið íslenska hefur umbreyst síðustu 15 árin, úr því að vera tiltölulega eins-
leitt stéttakerfi í klofið stéttakerfi — þar sem gjáin milli stéttar þverþjóðlegra kapítalista
og stéttar hefðbundinna kapítalista e. traditional capitalist class er að dýpka samfara
auknum klofningi milli launþega og hinna kapítalísku stétta.

Rétt eins og með efnahagshrunið í Bandaríkjunum 1929 þá var jafnaðarkreppa fyrirboði ís-
lenska efnahagshrunsins haustið 2008 (Stefán Ólafsson, 2010). Efnahagslegur ójöfnuður á
Íslandi eykst alla jafna í efnahagskreppum, þar sem niðursveiflur bitna fyrst og fremst á þeim
sem hafa minna á milli handanna (Stefán Ólafsson, 1990). Yfirstandandi efnahagskreppa er
engin undantekning hvað þetta varðar (Hagstofa Íslands, 2010). Fræðimenn hafa einnig getið
sér til um að stéttavitund aukist í kreppum (Centers, 1949; Jackman og Jackman, 1983). Hins
vegar hefur þessi tilgáta ekki verið sannreynd. Íslendingar verða a.m.k. uppteknari af launa-
mun í efnahagslegum niðursveiflum (Ásgeir Jónsson o.fl., 2001). Ennfremur virðist sem yfir-
standandi efnahagskreppa hafi gert Íslendinga meðvitaðri um vaxandi ójöfnuð undangenginna
ára (Arnaldur Kristjánsson, 2009; Stefán Ólafsson, 2009).

Erlendar rannsóknir
Weber (1978) setti fram kenningu um lagskiptingu þjóðfélaga út frá þremur víddum, þ.e.
þjóðfélagsstétt, þjóðfélagsstöðu og pólitískri stöðu. Weber hafnaði jafnframt sterkri efnis-
hyggju Marx (1972), sem kveður m.a. á um að verund skapi vitund. Engu að síður vill þó
gleymast að Weber áleit að einstaklingar hefðu ríka tilhneigingu til þess að haga sér í sam-
ræmi við þá efnahagslegu hagsmuni sem fylgja stéttarstöðu þeirra (Wright, 2002). Hvort fólk
gerir sér grein fyrir stéttarhagsmunum sínum og berst fyrir þeim „veltur á menningarlegum
aðstæðum...og sér í lagi gagnsæi tengslanna á milli orsaka og afleiðinga stéttarstöðu― (Weber,
1978: 929). Gagnsæið er mest hjá öreiganum, sem gerir sér besta grein fyrir því að
„andstæður hvað varða lífsmöguleika [megi rekja til] formgerðar hins áþreifanlega hag-
kerfis― (Weber, 1978: 929). Samkvæmt Weber er þó uppsprettu sameiginlegra sjálfsmynda
fremur að finna í stöðuhópum en þjóðfélagsstéttum. Engu að síður er talsverð fylgni á milli
þjóðfélagsstéttar og þjóðfélagsstöðu, þó hún hafi minnkað í seinni tíð (Scott, 2002). Sem
dæmi er þjóðfélagsstétt og þjóðfélagsstöðu oft ruglað saman í almennri umræðu (Chan og
Goldthorpe, 2007).
Út frá kenningum Webers býst ég við því að þessi rannsókn muni leiða í ljós sterk já-
kvæð tengsl huglægrar stéttarstöðu og efnahagsstéttar annars vegar og huglægrar stéttarstöðu
og svokallaðra „stéttarvísa― (Anderson og Taylor, 2007) hins vegar. Stéttarvísarnir sem notast
er við í þessari grein eru efnahagsstétt, einstaklings- og heimilistekjur og menntun. Til nánari