Morgunblaðið - 24.03.1985, Blaðsíða 30

30
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 24. MARZ 1985
Imre Nagys
Nýju ljósi varpað á dularfullt ástand
austantjalds eftir dauða Stalíns 1953
ar hans harða áminningu eins og
óþekkir skóladrengir þegar þeir
komu þangað.
Þeim var sagt að hætta að rfkja
sem einvaldar og hætta við hættu-
lega hraða iðnvæðingu og hótað
refsingu, ef þeir létu þetta undir
höfuð leggjast. Rakosi fékk skipun
um að víkja úr stöðu forsætis-
ráðherra fyrir Nagy og koma á
samvirkri stjórn eins og í Rúss-
landi.
GAGNRÝNI
Á fundinum gagnrýndi aðstoð-
arforsætisráðherra Rússa, Anast-
as Mikoyan, efnahagsmálastefnu
• -
MATYAS RAKOSI: „SUlín Ungverjalands.
Leyniræðan varpar ljósi á dul-
arfyllsta tímabilið í sögu Sovét-
ríkjanna: mánuðina eftir dauða
Stalíns í marz 1953, eins og Neil
Ascherson, fréttamaður blaðsins,
bendir á.
Georgi Malenkov og Lavrenti
Beria, hinn miskunnarlausi iög-
reglustjóri Stalíns, ríghéldu í
völdin og reyndu — af ástæöum
sem enn eru óljósar — að knýja
fram gagngera breytingu á alræð-
isstjórnum kommúnista í sovézka
heimsveldinu. Þeir virtust vilja
snúa við þeirri þróun, sem orðið
hafði f valdatfð Stalíns.
í Ungverjalandi ríkti stalfnist-
inn Matyas Rakosi harðri hendi.
Kommúnistar höfðu fengið aðeins
20 af hundraði atkvæða í þing-
kosningum 1945, en Rakosi var
fljótur að koma á laggirnar alræð-
isstjórn kommúnista.
Við tók ógnaröld. Kaþólska
kirkjan var ofsótt. Eignir hennar
voru gerðar upptækar og Mindz-
enty kardináli, opinskásti and-
stæðingur stjórnarinnar, var
fangelsaður 1948.
Hreinsað var til í kommúnista-
flokknum sjálfum einu ári siðar.
Háttsettir valdamenn í flokknum
viðurkenndu að þeir hefðu verið
útsendarar erlendra ríkisstjórna
og þeir voru teknir af lffi. Nagy
var rekinn úr flokknum, en tekinn
í hann aftur.
HÆTTUÁSTAND
Ástandið í sovézka heimsveld-
inu olli erfingjum Stalíns i Kreml
þungum áhyggjum. Tékkneskir
verkamenn efndu til óeirða í Pils-
en 1. júnf. Alls staðar kraumaði
undir niðri.
Rússneskir leiðtogar höfðu
fengið uggvænlegar fréttir frá
Búdapest. Nýju valdhafarnir f
Kreml kenndu Rakosí, sem var
bæði aðalritari ungverska
kommúnistaflokksins og forsæt-
isráðherra Ungverjalands, um að
hafa fært landið fram á barm
hengiflugs.
Þeir gagnrýndu Rakosi fyrir að
ríkja sem einræðisherra eins og
Stalín. í maí kvöddu þeir hann til
Kremlar. Þar var hann hvattur til
að fara að dæmi Rússa, boða „nýja
stefnu" og aðskilja vald flokksins
og ríkisstjórnarinnar.
Þegar Rússar lögðu til við Rak-
osi að hann léti af embætti
forsætisráðherra og einhver ann-
ar yrði skipaður í það embætti í
hans stað virðist Rakosi hafa
hreyft mótbárum gegn öllum þeim
nöfnum, sem stungið var upp á.
Allir voru grunsamlegir nema
hann sjálfur að hans áliti. „Okkur
ofbauð," sagði Malenkov síðar.
Rakosi fór aftur til Ungverja-
lands án þess að niðurstaða feng-
ist. Honum virtist ekkert liggja á.
Spurt hefur verið hvort Vyach-
eslav Molotov og klfka hans hafi
hvatt hann til að óhlýðnast skip-
unum Krúsjeffs, Malenkovs og
Beria?
Rakosi gekk jafnvel svo langt að
móta nýja fimm ára áætlun ásamt
staðgengli sfnum, Ernö Gerö. Þar
var boginn spenntur of hátt eins
og i næstu áætlun á undan og ekk-
ert tillit tekið til hagsmuna neyt-
enda.
VERKFÖLL
Hinn 13. júní var Rakosi aftur
kvaddur til Kremlar ásamt öðrum
ungverskum kommúnistaleiðtog-
um — Gerö, Mihaili Farkas og Ist-
van Dobi. Fjórum dögum sfðar
gerðu verkamenn uppreisn í
Austur-Þýzkalandi, þar sem hinir
nýju sovézku leiðtogar höfðu
fyrirskipað að einkaframtak yrði
aftur leyft og slakað á klónni að
öðru leyti. Ókyrrðin breiddist út
til Póllands og aftur urðu Rússar
að tefla fram skriðdrekum.
I Ungverjalandi lögðu 20.000
verkamenn niður vinnu í Rakosi-
stálverksmiðjunum í Csepel til að
mótmæla lúsarlegum launum, há-
um vinnukvóta og skorti á mat-
vælum.
Hræringar urðu samtímis f öðr-
um iðnaðarborgum og smábændur
á ungversku sléttunni efndu til
mótmæla. Um tfma var óttazt f
aðalstöðvum Flokksins f Búdapest
að verkalýðurinn mundi gera upp-
reisn gegn „sinni eigin rfkis-
stjórn“.
í Moskvu fengu Rakosi og félag-
Imre Nagy.
Rakosi-stjórnarinnar, án þess að
taka tillit til þess að sovézkir leið-
togar höfðu lagt blessun sfna yfir
hana í valdatíð Stalíns.
Mikoyan fór hörðum orðum um
„ævintýramennsku" Rakosis. „Of
mikil aukning járnbræðslu," sagði
hann, „ber vott um nokkra fljót-
færni. I Ungverjalandi eru hvorki
járnnámur né koks. Ungverjar
verða að flytja inn öll hráefni."
Rakosi laut höfði og játaði að
hann „hefði gengið of langt“. Nik-
ita Krúsjeff, nýr skósveinn Malen-
kovs, greip fram f og sagði: „Ef
Rakosi er svona fljótur að gagn-
rýna sjáifan sig, þá er það til þess
að forðast frekari gagnrýni."
Molotov reyndi að taka dýpra f
árinni en samstarfsmenn hans og
gagnrýndi Rakosi fyrir stefnuna í
landbúnaðarmálum, sem olli mikl-
um áhyggjum. „Skipulögð upp-
lausn kaupfélaganna má ekki eiga
sér stað,“ sagði hann, „en haltu
ekki aftur af þessum smábændum,
sem gefa í skyn að þeir vilji flytj-
ast á brott."
„Það ætti ekki að leggja niður
samyrkjubúin með stjórnartil-
skipun," sagði Molotov enn frem-
ur, „en ef þeir (samyrkjubændur)
kjósa að leggja þau niður af fúsum
vilja ætti ekki heldur að reyna að
hindra það. Þetta mun ekki koma
að sök.“
Malenkov benti á mótbárur
Rakosis á maffundinum gegn
nöfnum manna, sem lagt var til að
tækju við starfi forsætisráðherra
TÝND leyniræða Imre Nagys, sem hefur að geyma fyrstu
árás kommúnistaleiðtoga í Austur-Evrópu á stalínisma,
hefur borizt til Vesturianda.
Nagy hélt ræðuna í júní 1953, nokkrum dögum áður en
hann varð forsætisráðherra Ungverjalands. Tilraun hans
til að koma á umbótum í Ungverjalandi var stöðvuð. Hon-
um var steypt af stóli tveimur árum síðar. Hann kom aftur
til valda í uppreisninni 1956 og var tekinn af lífi fyrir
þátttöku sína í henni 1958.
Ræðan var flutt á fundi í miðstjórn ungverska komm-
únistaflokksins 27. júní 1953. Miðstjórnin samþykkti
ályktun um víðtækar breytingát í frjálsræðisátt, en hún
hefur aldrei verið birt. Ræða Nagys var týnd í 22 ár,
þangaö til tímarit andófsmanna í Búdapest komst yfir
hana í fyrra.
Texti ræðunnar verður til þess aö öll saga Austur-
Evrópu á þessum tíma verður endurskoðuð, að sögn
brezka vikublaðsins Observer, sem hefur skýrt frá megin-
efni ræðunnar. Ræðan verður birt í heild í Lundúnum í
Leyni-
vor.
Stalín steypt af stalli í Búdapest, 1956.
ræða