Morgunblaðið - 24.03.1985, Blaðsíða 31

MORGUNBLADIÐ, SUNNUDAGUR 24. MARZ 1985
31
af honum. Malenkov hafði dregið
þá áiyktun að Rakosi vildi forsæt-
isráðherra, sem hefði engin áhrif
á mótun þeirra ákvarðana, sem
yrðu teknar.
Krúsjeff undirstrikaði þetta
viðhorf á júnifundinum þegar
hann sagði: „Það sem er í húfi er
að forysta flokksins og ríkisins
verði ekki á einni hendi: það er
ekki æskilegt."
Kremlverjar skipuðu Rakosi,
Gerö og Farkas að segja af sér.
Þeir voru allir Gyðingar og hatur
á Gyðingum færðist í aukana eftir
dauða Stalíns. Beria við Rakósi
stuttur í spuna:
„Heyrðu, félagi Rakosi, Ung-
verjar hafa haft Habsborgarkeis-
ara, Tatara-kana, pólska fursta og
tyrkneska soldána, en hingað til
hafa þeir aldrei haft Gyðingakon-
ung, sem þú ert að reyna að
verða.“
i NÝ STEFNA
Ungverska sendinefndin sneri
aftur til Búdapest með þá „ráð-
leggingu" í veganesti að kalla mið-
stjórnina saman til fundar og
Matvas Rakosi, Ernö Gerö og Imre
Nagy.
móta þegar í stað „nýja stefnu":
endurskoða hina skaðvænlegu
stefnu í landbúnaðar- og iðnað-
armálum og leysa upp samyrkju-
búin, ef þeir sem þar störfuðu
óskuðu þess.
Miðstjórnin var kvödd saman
28. júní. „Félagarnir hlustuðu
undrandi og með öndina í hálsin-
um á sjálfsgagnrýni Rakosis og
játningar hans þess efnis að hann
hefði látið persónulega forystu
sína leysa samvirka forystu af
hólmi,“ skrifaði Nagy síðar.
Rakosi átaldi sjálfan sig fyrir
að hafa skort kommúnistíska auð-
mýkt, virt að vettugi viðvaranir
samstarfsmanna sinna og vísað á
bug öllum tilraunum, sem hefðu
verið gerðar til að draga orð hans
í efa, með óþolinmæði og hroka.
Hann viðurkenndi að átt hefðu
sér stað „gerræðisleg afskipti af
dómsrannsóknum og vissum póli-
tískum réttarhöldum“.
Síðan baðst Rakosi lausnar frá
starfi forsætisráðherra. Gerö og
Farkas fóru að dæmi hans og báð-
ust einnig lausnar.
Miðstjórnin vissi að Rakosi og
vinir hans fóru eftir skipunum frá
Moskvu og samþykkti allt, sem
fyrir hana var lagt.
Nagy naut þess sem gamall
keppinautur Rakosis að Ijóstra því
upp á miðstjórnarfundinum að
ráðamennirnir í Kreml hefðu
gengið hart eftir þvi að hann,
Nagy, yrði skipaður forsætisráð-
herra.
„Sannleikans vegna,” sagði
hann, „verður að skýra frá því að
það var ekki Matyas Rakosi held-
ur sovézku félagarnir — félagar
Malenkov, Molotov og Krúsjeff —
sem lögðu það til. Félagi Rakosi og
allir fulltrúarnir í sendinefndinni
Iétu í ljós samþykki sitt.“
Miðstjórnin samþykkti ákvarð-
anirnar, sem höfðu verið teknar i
Moskvu, gagnrýnislaust og til þess
að fullnægja formsatriðum. í
hinni frjálslyndu ályktun, sem
miðstjórnin samþykkti, fólst hörð
gagnrýni á óstjórn Rakosis.
Nagy sagði í ræðu þeirri, er
hann flutti á fundinum og verður
birt í fyrsta skipti í vor, að „per-
sónu- og foringjadýrkun hefðu
skapazt ... persóna félaga Rakos-
is kom í staðinn fyrir allan flokk-
inn, þótt það væri algert brot á
meginreglum samvirkrar for-
ystu“. Undir slagorðinu „Rakosi er
flokkurinn" hefði persóna hans
verið hafin á stall og skriðið hefði
verið fyrir henni úr hófi fram.
Dýrkunin leiddi til þess að „í
staðinn fyrir að mennta og upp-
lýsa alþýðuna og reyna að snúa
henni var stöðugt hamrað á slag-
orðum og hátíðleg formlegheit
viðhöfð, endalaust staðið upp og
klappað í takt og hafðir eftir fras-
ar, sem hægt var að spá fyrir um“.
GEGN GÚLAGINU
„Hundruð og hundruð þúsunda"
höfðu orðið fyrir barðinu á ódæð-
isverkum lögreglu, að sögn Nagys,
einkum kotbændur, og jafnvel
þegar gerðar voru nauðsynlegar
ráðstafanir var þeim framfylgt
„með svo ósveigjanlegum og
ómannúðlegum hætti að lífið varð
fólki þjáning".
Nagy fordæmdi geysistórt „gúl-
ag“ fangabúða i landinu og vald-
níðslu, sem væri „óþolandi i al-
þýðulýðveldi og liktist fremur því
sem viðgengist í löregluríki".
Hann átaldi einnig þá ofstæk-
isfullu þrásækni að byggja upp
þungaiðnað og þröngva honum
upp á þjóðina á sama tíma og
lífskjör versnuðu. Þetta kallaði
hann „stórmennskuæði*.
Hann sagði að þjóðnýtingu
hefði verið komið á í landbúnaði á
svo harðneskjulegan hátt að það
hefði „fælt frá okkur stóra hópa
vinnandi smábænda og jafnvel
fengið þá upp á móti okkur“.
„Hið alvarlega ástayd, sem
Flokkurinn og landið komust f, er
hroðalegasti áfellisdómurinn um
þessa siðlausu og ókommúnistísku
forystu,“ sagði Nagy.
Um leið varaði Nagy spámann-
lega við því að stór hluti flokksins
mundi reyna að standa i vegi fyrir
umbótum og varðveita „valdniðsl-
una og lögbrotin".
Þegar Nagy hafði haldið ræðu
sína krafðist Beria, lögreglustjór-
inn sjálfur, tafarlausra breytinga
í frjálsræðisátt í Ungverjalandi.
En Rakosi var slægvitur og gerði
sér grein fyrir því að valdabarátt-
unni í Kreml var ekki lokið.
FALL BERIA
Þegar Beria var tekinn höndum
og skotinn i lok júni vissi Rakosi-
hópurinn að Malenkov var hjálp-
arvana og að allur vindur væri að
fara úr hvers konar umbótahug-
myndum í Austur-Evrópu.
Nagy hafði aðeins verið skipað-
ur forsætisráðherra. Rakosi hafði
ekki einu sinni gefizt ráðrúm til að
velja nýja flokksforystu þegar
Krúsjeff sendi honum þau boð að
Beria væri fallinn frá. Krúsjeff
sagði að Rakosi ætti að halda
áfram að veita flokknum forystu.
Nagy hafði notað ræðu sina á
miðstjórnarfundinum til beinnar
persónulegrar árásar á Rakosi. En
Rakosi var enn mjög valdamikill,
þar sem hann var enn aðalritari
flokksins.
Rakosi hafði verið nógu valda-
mikill til þess að koma i veg fyrir
að hin frjálslynda ályktun, sem
miðstjórnin samþykkti á fundi
sinum, yrði birt opinberlega. Nú
breytti hann orðalagi ályktunar-
innar og bjó sig undir að hefja
gagnárás.
Ræða Nagys var heldur ekki
birt og þegar hann ávarpaði ung-
verska þjóðþingið 4. júlí taldi
hann sig ekki nógu valdamikinn
til þess að endurtaka beina for-
dæmingu sína á Rakosi-klíkunni.
Miðstjórnarfundurinn hafði
verið leynilegur, en ræðu Nagys í
þinginu var útvarpað. Hún vakti
feikimikla athygli.
FRJÁLSRÆÐI
BOÐAÐ
Nagy boðaði hina svokölluðu
„nýju stefnu“, sem valdamennirn-
ir í Kreml höfðu fyrirskipað.
Hann tilkynnti að fimm ára áætl-
unin yrði endurskoðuð og óhóf-
legri iðnvæðingu hætt. Léttaiðn-
aður og matvælaframleiðsla ættu
að sitja í fyrirrúmi og fjárfest-
ingar í landbúnaði yrðu auknar.
Dregið yrði úr þjóðnýtingu í land-
búnaði og samyrkjubændur
mættu hætta samyrkjubúskap, ef
þeir vildu.
„Ríkisstjórn mín mun gera sam-
yrkjubændum kleift að draga sig
út úr samyrkjubúunum — þegar
uppskeran er komin í hlöðu — ef
það er ósk þeirra," sagði Nagy.
Einn helzti tilgangur hans með
ræðunni var að friða reiða bænd-
ur. Hann vildi einkum binda enda
á ofsóknir gegn sjálfseignarbænd-
um. Nöfn þeirra höfðu verið sett á
skrá um „kúlaka“ og því hafði
þeim verið gert ókleift að fá lán og
áburð og aðrar nauðsynjar.
Hinn nýi forsætisráðherra til-
kynnti að leyfi yrðu veitt til að
reka lítil fyrirtæki og að aukið til-
lit yrði tekið til sérmenntaðs fólks.
Hann hét einnig bættu mat-
vælaástandi, endurskoðun vinnu-
málalöggjafarinnar, auknu frjáls-
ræði menntamanna, umburðar-
lyndi í trúmálum, afnámi vinnu-
búða (þar voru 100.000 manns),
skerðingu á valdi lögreglunnar og
auknu lýðræði í pólitísku lífi.
RAKOSI
ÞUNGBÚINN
Stundum kinkaði Nagy ákaft
kolli þegar hann flutti ræðu sína,
orðum sínum til áherzlu. Rakosi
yggldi sig þar sem hann sat i
fremstu röð þingmannasætanna,
sem hækkuðu þrep fyrir þrep og
mynduðu hálfhring fyrir aftan
hann.
Gerö, sem sat aðeins tveimur
metrum frá honum, var ekki síður
þungbúinn. Hann sat með hönd
undir kinn og í augum hans var
hæðnisglampi.
í þingsalnum eru mörg málverk,
sem sýna stórar stundir úr sögu
Ungverjalands. Þegar Nagy hafði
lokið máli sínu fannst öllum að
þeir hefðu lifað aðra slíka stund.
Fyrstu áhrifa „nýju stefnunnar"
gætti þegar í stað í verzlunum.
Smjör hafði ekki fengizt svo að
heitið gæti i sex mánuði. Fjórum
dögum eftir að Nagy flutti ræðu
sína birtist allt í einu ótakmarkað
magn af smjöri í verzlunum.
grafa undan Nagy. Þjóðin var ekki
sálfræðilega búin undir þær
breytingar, sem Nagy boðaði. Hún
hafði raunverulega aldrei sætt sig
við stjórn kommúnista og stefnu
þeirra síðan þeir komu til valda.
Hún átti ekki von á því að ástand-
ið lagaðist undir þeirra stjórn.
Flokkskerfið snerist öndvert
gegn Nagy. Flokksmenn þoldu en-
ga óvissu.
„Á dögum Horthy-stjórnarinn-
ar var ég bara daglaunamaður,"
sagði flokksstarfsmaður nokkur.
„í tíð Rakosis leið mér vel, því að
þá var ég ekki haldinn nokkrum
efasemdum. En núna er lífið fullt
óvissu og mér líkar það illa.“
Rakosi og Gerö grófu vísvitandi
undan hinni nýju efnahagsstefnu
eins og þeir gátu. Hún bar heldur
ekki eins mikinn árangur og Nagy
hafði gert sér vonir um, þótí hún
færi vel af stað.
ÓVISSA
Að sögn Nagy naut hann stuðn-
ings Rússa. Krúsjeff réðst á Rak-
osi og gagnrýndi hann fyrir að
„hundsa samvirkt starf“. Krúsjeff
gekk hins vegar ekki svo langt að
reka Rakosi. Sú málamiðlunar-
lausn Kremlverja að styðja bæði
Nagy og Rakosi olli óvissu og
óánægju, sem náðu hámarki með
uppreisninni 1956.
Atjánda april 1955, einum mán-
uði eftir fall Malenkovs, sam-
þykkti miðstjórnin að víkja Nagy
úr starfi forsætisráðherra og
svipta hann sæti sínu í miðstjórn-
inni. Að undirlagi Rakosi for-
dæmdi miðstjórnin einróma þá
stefnu sem Nagy hafði fylgt.
Ungur og hlýðinn stuðnings-
maður Rakosis, Andras Hegedus,
var skipaður forsætisráðherra.
Rakosi varð að láta af starfi aðal-
ritara 18. júlí 1956, tæpu hálfu ári
eftir að Krúsjeff flutti „leyni-
ræðu“ sína um glæpi Stalíns á 20.
þingi sovézka kommúnistaflokks-
ins.
Hins vegar tókst Rakosi að búa
svo um hnútana að Ernö Gerö,
hinn náni samstarfsmaður hans
og engu minni stalínisti en hann
sjálfur, var skipaður aðalritari í
hans stað.
Það mótsagnakennda við leynir-
æðu Nagys er að frumkvæðið að
henni kom frá Moskvu, eins og
Ascherson, fréttamaður Observ-
ers, bendir á. í ræðu sinni talaði
Nagy um það hvernig sovézkir
leiðtogar „vöktu athygli okkar á
skyssum okkar“ og „buðu okkur
(að kynna okkur) geysiverðmæta
lærdóma, sem þeir drógu af sínum
eigin mistökum".
Nagy var raunsær maður og
hafði fyrir löngu gert sér grein
fyrir þessum veilum, sem stöfuðu
af oftrú á pólitiskar kenningar.
Margt af því sem Kremlverjar
bentu honum á hefði verið hans
eigin hugmyndir.
Stuðningur nýju valdhafanna í
Moskvu var Nagy styrkur, en Rak-
osi varð honum yfirsterkari, svo
voldugt var flokkskerfið og svo
mikil voru áhrif hans innan þess.
Þegar uppreisnin var gerð 1956
var eðlilegt að leitað væri til hans,
en byltingin drukknaði í blóði eft-
ir íhlutun Rússa.
Sjálfur lýsti Nagy því yfir í
leyniræðunni 1953 að ráðleggingar
Kremlverja hefðu „markað ótví-
ræð tímamót“ og veitt „sögulega
yfirsýn", sem hefðu „ómetandi
þýðingu". Fimm árum síðar lét
hann lífið vegna þess að hann
hafði sýnt þeim trúnaðartraust.
(GH skv. Observer
o.fl. heimildum)
Rakosi og Nataseha eiginkona hans greiða atkveði.