Morgunblaðið - 24.03.1985, Blaðsíða 72

72
un
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 24. MARZ 1985
FÖNG
Bolli Gústavsson
Laukar
og
lífgrös
Ræktun í „0efjords
Handelssted“
Akureyri er indæl borg,
við elskum hana
með bankaskuldir og barnaorg
og brunahana.
Þetta man ég var sungiö í
bernsku minni á Akureyri við
sama lag og „Sig bældi refur und
bjarkarrót". Bragurinn var langur
og gamansamur. Meira man ég þó
ekki en þetta brot. Og sannarlega
hafa íbúarnir löngum verið sam-
mála um það, að borgin þeirra sé
indæl, þrátt fyrir þau óþægindi,
sem óneitanlega geta stafað af
bankaskuldum og barnaorgi.
Brunahanarnir eru þar ennþá og
einungis til öryggis og prýði, fag-
urrauðir og skærgulir. Hins vegar
lýsir nafn kaupstaðarins best ind-
æli hans, enda hefur Akureyri
lengi verið mikill jarð- og garð-
yrkjubær. Bendir nafnið ótvírætt
til þess, að akuryrkja hafi verið
stunduð þar i fornöld. Ekki er þó
unnt að fullyrða hvar akrarnir
hafa verið erjaðir, en sennilegt er,
að þeir hafi bylgjast fyrir sumar-
blæ í brekkunni ofan við Búðargil,
sem fengið hefur nafn sitt af
verslunarbúðunum niðri á eyrinni.
ótrúlega lengi hafa fagrir garðar
sett hlýlegan svip á bæinn eða í
tvær aldir. Þegar um 1780 voru
þar allmiklir skrúð- og matjurta-
garðar í eigu Friedrich Lynge, sem
var síðasti einokunarkaupmaður-
inn á Akureyri. Einokunarkaup-
mennirnir hafa hins vegar gert
lítið með þetta hlýlega nafn kaup-
staðarins, sennilega látið ser fátt
um akurlöndin finnast, og nefndu
hann oftast „0efjords Hand-
elssted“. Hélst það nafn allt þar til
bærinn fékk kaupstaðarréttindi
árið 1862. Garðar Lynges eru
löngu horfnir, en í byrjun 19. ald-
ar var þar annar danskur kaup-
maður mikill garðyrkjufrömuður.
Sá hét Lever og á hans dögum var
hvergi á íslandi jafn mikil kart-
öflurækt og á Akureyri. Garðar
Andreas Levers voru í norðurkinn
Búðargils og eru þeir ennþá notað-
ir, enda spretta þar gómsæt jarð-
epli. Um síðustu aldamót færðist
ræktunaráhugi bæjarbúa verulega
í aukana. Gróðrarstöð Ræktunar-
félags Norðurlands var stofnuð
1903, rétt við svonefnda Krókeyri.
Og þar var hafist hana um merki-
legar tilraunir með trjárækt.
Nokkru áður, eða 1901, hafði verið
sett upp trjáræktarstöð sunnan
undir gömlu kirkjunni í Fjörunni.
Var það að forgöngu Páls Briem
amtmanns. Þar er nú Minjasafnið
á Akureyri í fögrum og hávöxnum
trjálundi.
Konur gerðu garðinn
Þá erum við að nálgast við-
fangsefni þessara Fanga, Lysti-
garð Akureyrar og forstöðumann
hans. Lystigarðurinn er í norðan-
verðu Eyrarlandstúni og óhætt er
að segja, að hann sé höfuðprýði
bæjarins, auk þess sem þar er
unnið að gagnmerkum vísinda-
rannsóknum undir stjórn Jóhanns
! Pálssonar grasafræðings. En rétt
er þó að víkja fyrst að býli því,
i sem stóð þar sem garðurinn er nú
! og stendur raunar enn að nokkru
I leyti, þótt hefðbundinn búskapur
' sé þar löngu niður lagður. Er það
uppi á brekkunni, spottakorn fyrir
norðan Búðargil. Nafn þess mun
j dregið af eyrunum báðum, Akur-
! eyri og Oddeyri. Gamla bæjar-
stæðið er innan marka Lystigarðs-
ins, en svonefnd Eyrarlandsstofa
er nú á bílastæði Fjórðungs-
sjúkrahússins. Stóra-Eyrarland
var fyrrum höfuðból, sem oft kem-
ur við sögu. Fyrir aldamótin 1800
var það í eigu Jóns sýslumanns
Jónssonar á Stórólfshvoli. Hafði
hann fengið jörðina í arf eftir
tengdaföður sinn, Þorstein sýslu-
mann Magnússon, en hún hafði þá
öldum saman verið í eigu forfeðra
hans. Nú var þegar vaknaður
áhugi á löndum hennar, er verslun
efldist á Akureyri og byggðin tók
að vaxa. Stefán Þórarinsson amt-
maður hafði stungið upp á, að
makaskipta Eyrarlandi fyrir
Skóga- og Merkureignir í Rangár-
vallasýslu, en það vildu hvorki Jón
sýslumaður né umboðsmaður
jarðanna fallast á. Ekki eru tök á
né ástæöa til að rekja framhald
þessarar sögu hér, enda tók byggð-
arþróunin af skarið og smám sam-
an var klipið af lendum þessa höf-
uðbóls, uns það hvarf inn í kaup-
staðinn. Sem fyrr getur er Lysti-
garður Akureyrar nú í norðan-
verðu Eyrarlandstúni. Hann var
gerður fyrst árið 1912 að forgöngu
nokkurra áhugasamra kvenna og
karla. Og þó er karlanna sjaldnast
getið, enda voru það tengdamæðg-
urnar Anna og Margarethe
Schiöht, sem höfðu þar forystuna.
Frú Anna skipulagði eldri hluta
garðsins næst Eyrarlandsvegin-
um, en er frá leið færðist starfið
meir á herðar frú Margarethe,
sem vann af óþreytandi elju og
ósérplægni við uppbyggingu
garösins. Má segja að hún hafi
komið lystigarðshugsjóninni i
heila höfn. Því var henni reistur
minnisvarði efst í nýrri hluta
garðsins, brjóstmynd gerð af Jón-
asi Jakobssyni myndhöggvara.
Neðst í gamla garðinum er
brjóstmynd af síra Matthíasi
Jochumssyni eftir Ríkarð Jónsson
og neðan hennar hefur nýlega ver-
ið hlaðinn gullfallegur klömbru-
veggur af þeim Magnúsi bónda
Snæbjarnarsyni og Erni Inga
myndlistarmanni. Syðst í þessum
elsta hluta Lystigarðsins er enn
einn minnisvarði, lágmynd af
konu við gróðursetningu. Var
hann gerður í þdkkarskyni við þær
konur, sem stofnsettu og störfuðu
í garðinum á upphafsárum hans.
Segir Örlygur Sigurðsson listmál-
ari á þá leið i bókinni Bolsíur frá
bernskutíð: „Þá kom heil sendi-
nefnd úr kvenfélaginu á fund
pabba og leitaði ráða um fallega
og smekklega minningaráletrun á
varðann eða lágmynd, sem sýndi
konu við gróðursetningu. Gamli
maðurinn lagði höfuðið í bleyti og
beint undir feldinn að hætti
Ljósvetningagoðans og grundaði
Jóhann Pálsson, grasafræóingur
málið. Að nokkrum tíma liðnum
var hóað í kerlingarnar eða fínu
frúrnar, þegar snilldin var alsköp-
uð í höfði gamla mannsins. Jú, það
einfalda er alltaf bezt og listræn-
ast. Setningin á varðanum skyldi
vera þannig og ekki stafkrók öðru-
vísi: Konur gerðu garðinn." Saga
Örlygs af afhjúpun varðans er
lengri og áhrifa- eða ærslameiri,
þegar á liður, og skal iesendum
bent á bls. 64 í fyrrgreindri bók, ef
þeim þykja góðar rúsínur. Geta
má þess, að norður af Lystigarðin-
um og í beinum tengslum við hann
er skrúögarður Menntaskólans.
Átti frú Halldóra Ólafsdóttir,
móðir Örlygs, mestan þátt í að
gera hann fagurlega úr garði.
Reykvíkingur
í sjö ættliði
Árið 1979 var Jóhann Pálsson
grasafræðingur ráðinn forstöðu-
maður Lystigarðs Akureyrar. Þar
sem ég hafði bæði hug á að frétta
af svonefndum grasgarði, sem um
alllangt skeið hefur verið innan
marka Lystigarðsins og jafnframt
að forvitnast um þennan visinda-
mann, sem þar stjórnar tilraun-
um, hélt ég á fund Jóhanns. Hann
býr á Klapparstíg 1, en gatan ligg-
ur norður á klappirnar upp af
íþróttaleikvangi Akureyrar. Það
er háreist steinhús i fölgrænum lit
og á suðurkvisti er ártalið 1930.
Þetta er bernskuheimili konu
hans, Hrafnhildar dagskrárgerð-
armanns RÚVAK, sem er dóttir
Jóns Sigurgeirssonar fyrrum
skólastjóra Iðnskólans. —
Tengdafaðir minn hugsaði sér að
vera hérna hjá okkur í ellinni, —
segir Jóhann kímileitur, þegar við
erum gengnir til stofu, — en við
sjáum hann lítið, því bæði er að
hann hefur dregið það á langinn
að eldast og svo hefur hann mikið
að starfa. Hann er ýmist erlendis
eða þá suður í Borgarfirði þar sem
hann stendur fyrir hressingarhæli
í húsmæðraskólanum á Varma-
landi yfir sumarmánuðina. Það er
misjafnt hvemig menn setjast í
helgan stein. Ég hef ekki séð Jón
tylla fæti á þann stein ennþá, enda
er hann aðeins 76 ára. Hann hefur
heldur aldrei eignast bíl og kýs
fremur að ganga, hlaupa eða
hjóla, ef því verður við komið. —
Ég inni nú Jóhann eftir uppruna
hans. — Það má sennilega segja
að ég sé Reykvíkingur í a.m.k. 7
ættliði. Föðurfólk mitt bjó á jörð-
um, sem allar eru innan lögsagn-
arumdæmis Reykjavíkur, frá
Geldinganesi út í Viðey og uppi á
Blikastöðum. Faðir minn, Páll
Magnússon, var járnsmiður í
Bergstaðastrætinu. Rétt er að
taka það fram, að foreldrar mínir
eru löngu látnir, enda er ég lang-
samlega yngstur barna þeirra.
Faðir minn var iðnaðarmaður af
gamla skólanum, smiðjan hans
var við íbúðarhúsið og áður fyrr
hafði hann einnig kú i fjósinu á
Bergsstöðum, sem strætið er
kennt við. Móðir mín, Guðfinna
Einarsdóttir, var ættuð úr Hrepp-
unum, frá Laxárdal í Gnúpverja-
hreppi og Hörgsholti í Hruna-
mannahreppi. Faðir hennar, Ein-
ar Einarsson, trésmiður í Hafnar-
firði, var áhugasamur tónlistar-
maður, stundaði bæði orgelvið-
gerðir og var kirkjuorganisti í
Firðinum um árabil. í gegnum
móður mína tengist ég Akureyri á
vissan hátt, því bróðir hennar,
Sigurður E. Hlíðar, var hér dýra-
læknir um langt skeið. Hann kom
mjög við sögu þessa kaupstaðar,
enda var hann bæjarfulltrúi í rúm
30 ár og þingmaður Akureyrar í
meira en áratug. En rætur mínar
eru í Reykjavík og þó öllu fremur
að Keldum. Þar efra byggði faðir
minn sumarbústað á eignarlandi.
Mér finnst ég alltaf eiga heima
þar, enda er bústaðurinn nú í
minni eigu. Ég fékk snemma
áhuga á skógrækt og hreifst mjög
af hugsjónaeldi Hákons Bjarna-
sonar. Hann hafði einstakt lag á
að vekja áhuga ungra sem aldinna
á skógræktartilraunum.
Leikari í 16 ár
Á unglingsárunum fékk ég tvær
bakteríur, sem báðar voru ágeng-
ar og erfitt að gera upp á milli.
Annars vegar var garðræktin og
hins vegar leiklistaráhugi. Megin-
ástæðan fyrir síðarnefnda áhug-
anum var sú, að mágur minn,
Haukur Gröndal, var tónlistar-
maður og lék í Hljómsveit Reykja-
víkur. Á þeim árum var samstarf
með Tónlistarfélaginu og Leikfé-
lagi Reykjavíkur og æði oft færðar
upp óperettur. Ég var þá oft að
sniglast í kringum mág minn og
fékk bæði að sitja á æfingum og
þá síðar á sýningum. Mér fannst
þetta heillandi heimur og var
fljótlega ákveðinn í því að gerast
leikari. Þegar Leiklistarskóli
Þjóðleikhússins var stofnaður árið
1950 komst ég þar að sem nemandi
og var í fyrsta hópnum, sem út-
skrifaðist þaðan 1952. Guðlaugur
Rósinkranz var skólastjóri, en að-
alkennarar þeir Haraldur
Björnsson og Indriði Waage. Um
þær mundir komu yngri leikarar
frá námi i Englandi, þau Hildur
Kalman, Ævar Kvaran og Klem-
ens Jónsson, og tóku þau þátt i
kennslunni. Jafnhliða náminu var
ég farinn að leika og veturinn 1953
til ’54 var ég við framhaldsnám
við Dramaten i Stokkhólmi. Þá
var sænski skólinn mjög á uppleið
og þvi reyndist þessi skólavist mér
lærdómsrík. í sextán ár var ég
starfandi leikari, bæði í Þjóðleik-
húsinu og í Iðnó. Einnig lék ég
síðari árin með Leikfélagi Mos-
fellssveitar og Leikfélagi Kópa-
vogs. Samkeppnin var sannarlega
hörð og það leiddi til þess, að
maður leitaði möguleika utan at-
vinnuleikhúsanna, enda miklu
meiri líkur á stærri hlutverkum
þar. Þetta var erfitt starf. Ekki
síst fyrir yngra fólkið, sem var
mun fleira og lifði alltaf í óvissu
um verkefni. Þannig er leikarinn
gjörsamlega háður vali annarra
um það, sem hann fær að gera
hverju sinni. Einnig á hann það á
hættu að festast i ákveðnu hlut-
verki, þ.e.a.s. að honum sé alltaf
ætlaður þröngur farvegur keim-
líkra manngerða. Það er eins og að
yrkja alltaf um sama efnið. Mér
varð smám saman ljóst að leik-
húslífið átti alls ekki viö mig og
þetta öryggislysi varð mér lítt