Morgunblaðið - 01.12.1993, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR í. DESEMBER 1993
15
an súrrealisma á köflum. Samkvæmt
þeim er geðveikin ekki aðeins sólar-
laus neyð og hörmungarmyrkur því
að sjá bijálaði ferðast um himin-
hvolf og undirdjúp rétt eins og kveð-
ið er um í Sorg Jóhanns Siguijóns-
sonar, eða með orðum sögunnar:
„Ég var bijálaður hestur í auga ei-
lífðarinnar. Seinna lá ég og horfði á
himininn". Ringulreið, ruglingur
skilvitanna, óvita reynsla utanvið
spennuvídd skynseminnar, sól eftir
sól hrynja í dropatali. Hér er leitast
við að gefa bijálseminni tungumál,
Einar Már Guðmundsson
oftast nær í formi fagurra ljóðmynda
sem fléttast saman við röklega frá-
sögn af persónum og atvikum. Þess-
ar myndrænu lýsingar eru afar
skáldlegar, kannski um of til að
hægt sé að leggja trúnað á þær sem
reynslumyndir; ætli sársauki geð-
sjúklingsins sé nokkuð af skáldlegri
ætt - er það ekki einber rómantík
sem okkur hefur verið innrætt í
menningu sem ýmist hefur litið á
sturlaða menn sem ómennskar
skepnur eða innblásna vitringa, er
einhver djúp viska í æðinu? Frásögn-
in sjálf brýtur sjaldan af sér ramma
röklegs tungumáls, hún er skrifuð
innaní rökhyggjunni sem hinir heil-
brigðu lifa við, sögumaður drottnar
yfír hugsunum sínum og athöfnum.
Er það þá ekki rödd bijálseminnar
sem heyrist á þessum síðum, er geð-
veikin ekki fremur viðfangsefni text-
ans en veruleiki hans? Kannski verð-
ur ekki hjá því komist, eftir á að
hyggja; kannski er ekki hægt að
skrifa sig inní erfiðari reynsluheim
en Einar Már reynir í sögu sinni.
Saga Einars Más er merkilegur
áfangi á höfundaferli hans hvað sem
ákveðnum efasemdum líður. Hún er
fléttuð saman af mikilli list, bráð-
fyndin á köflum þrátt fyrir þungt
efni, skreytt litríkum mannlýsingum
og uppákomum auk þess sem sjónar-
horn sögumanns er nokkuð sér-
kennilegt. Það er því óhætt að mæla
með þessari sögu; hér er enginn „far-
andskuggi" á ferðinni.
Dimmir dagar
Bókmenntir
Matthías Viðar Sæmundsson
Einar Már Guðmundsson: Englar
alheimsins. Skáldsaga. Almenna
bókafélagið 1993.
Það er sárasjaldan fengist við
geðveiki í íslenskum skáldsögum
hvað þá að heil saga sé lögð bijáluð-
um manni í munn. Kannski er hann
full annarlegur þessi einstaklingur
sem villst hefur útúr tilveru hlut-
verkanna og eigrar um í sínu undar-
lega umhverfl, án tilefnis sem oft
er blandað saman við lífið sjálft;
öðruvísi en aðrir, einkennilegur, en
kannski ekkert vitskertari en hinir
þegar allt kemur til alls. Eða það
vill maður ímynda sér þegar fárán-
leiki hversdagslífsins ekur úr hófí
fram - að skynsemin hafi full vand-
lætingar sagt upp störfum og skráð
sig inná hælið við sundin.
Skáldsaga Einars Más fjallar um
ungan mann sem býr við annan
raunveruleika en þann sem hávaðinn
þekkir. Hann á sér þó einskonar
hliðstæðu í hversdagslífinu ef vel er
að gáð enda er markalína bijálsem-
innar oft æði óljós og breytileg.
Þannig fæðist maður þessi sama dag
og ísland gekk í NATO, 30. mars
1949, honum er fagnað með ringul-
reið á tíma þegar heimurinn varð
„allt í einu eins og smækkuð mynd
af geðsjúkum manni, vitfirrtur og
klofinn í tvennt; heimsmyndin krón-
ísk ranghugmynd". Líking þessi gef-
ur nasasjón af aðferð höfundar sem
fléttar persónu sína inní sögu ytra
samfélags með ýmsu móti. Sögunni
sjálfri er skipt í tvo meginhluta sem
klofnir eru í marga smærri kafla er
kvíslast í fjölda smákafla. í fyrri
hlutanum getur að líta ærslafengnar
lýsingar á leikjaveröld æskunnar,
heim sem sem kunnugur er úr fyrri
sögum höfundar, en skuggi geðveiki
og dauða hvílir þó ævinlega yfir
vötnum, enda er fléttað saman tíma-
sviðum í hveijum kafla. í síðari hlut-
anum einangrast sögumaður sífellt
meira í heimi bijálseminnar uns
hann hverfur vitstola á bak múrum
sínum sem bresta á „dulúðugan“
hátt við lok sögunnar.
Bijálæðingurinn hefur komið lítið
við sögu skáldsögunnar hér á landi.
Við könnumst hinsvegar við hann
af fjölda þjóðsagna sem fylgt hafa
þjóðinni öídum saman. Því er líkast
sem maður þessi hverfi inn í stein
álfasögunnar, burt frá mönnum inní
ókenndan heim sem hversdagsfólkið
getur einungis ímyndað sér hvernig
er i laginu og túlkað með ljóðum og
sögum; því að sá sem eitt sinn hefur
gengið í björg kemur frávita eða
utanviðsig til baka. Á þessum slóð-
um er mjótt bilið á milli ímyndunar
og veruleika; en kannski hefur geð-
læknir sögumanns rétt fyrir sér um
það að geðklofínn eigi sér djúpar
rætur í þjóðarsálinni, að trú okkar
í gegnum tímanna tvenna á álfa og
vætti, drauga og tröll sé bara geð-
klofi. Eða er það einungis fátækleg
nútímaskýring, vísindaleg hjátrú?
Hvað sér sögumaður Einars Más
fyrir sér þegar æðið kemur yfir hann
og hann tekur á rás út í myrkur
óminnisins? Kannski hið sama og
ungi drengurinn úr Flóanum sem
sagt er frá í Ferðabók Sveins Páls-
sonar við árið 1796. Drengur þessi
fékk undarlegt hlaupaflog og náðist
ekki fyrr en hann hafði hlaupið um
hálfa mílu vegar en var þá nærri
alveg örvita. Fleiri dæmi voru af
slíku hátterni: Maðurinn þaut af stað
í ákveðna stefnu og fékkst með engu
móti til að svara eða snúa aftur
væri hann hlaupinn uppi; þóttist
hann ýmist sjá foreldri sitt, frænda
eða vin ganga á undan sér. Almenn-
ingur trúði því að sjálfsögðu að þetta
væru töfrar huldufólks.
Saga Einars Más er full af tján-
ingarmyndum geðveikinnar, of-
skynjunum sem jaðra við glórulaus-
PEPSI
PORŒLANOSA*
CERAMICA
Flísar fyrir vandláta
r ALFABORG1
KNARRARVOGI 4 • * 686755
STALDURS HAMBORGARI
^ Nýbakað fiamborgarabrauð.
Y íslenskur úrvalsostur.
^ Fyrsta flokks íslenskt nautakjöt^^^^þ
^TU S m 1 skóinn
r\ aSnTNÖUR fanfawnywstul
y Og verðið: kr. - að sjálfsögðu PEPSI meðl
Staldraðu við! Þetta færðu fivergl nema (..
mnn!
Stekkjarbakka 2, Reykjavík