Morgunblaðið - 01.12.1993, Blaðsíða 30
30
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 1. DESEMBER' 1993
JfcriptjMsiMí
Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Ritstjórnarfulltrúi
Árvakur h.f., Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Björn Vignir Sigurpálsson.
Kringlan 1, 103 Reykjavík. Símar: Skiptiborð 691100. Auglýsingar:
691111. Áskriftir 691122. Áskriftargjald 1400 kr. með vsk. á mánuði
innanlands. í lausasölu 125 kr. með vsk. eintakið.
A
Fullveldi Islands
75 ára
Það sem vekur einna mesta
athygli þegar litið er á sam-
bandslagasáttmálann milli íslands
og Danmerkur 1918, aðdraganda
hans og niðurstöður, er greinar-
gerð sem íslenzka sambandslaga-
nefndin ritaði fyrir dönsku nefnd-
armennina og lagði fyrir þá sem
grundvöll að samningum eða eins-
konar forsendur þeirra krafna ís-
lendinga að þeir hlytu fullveldi og
hefðu eigi önnur tengsl við Dan-
mörku en konungssamband. Þar
er sú yfirlýsing að íslenzka þjóðin
hafi ein allra germanskra þjóða
varðveitt hina fomu tungu sem
tíðkaðist um öll Norðurlönd þús-
und áram áður og hún sé svo lítið
breytt „að hver íslenzkur maður
skilur enn í dag og getur hagnýtt
sér til hlítar bókmenntafjársjóði
hinnar fornu menningar vorrar
og annarra Norðurlandaþjóða."
Það sé með tungunni sem sérstakt
þjóðerni, sérstakir siðir og sérstök
menning hafí varðveitzt, eins og
komizt er að orði í þessum grund-
vallardrögum, og er þá í senn litið
um öxl en þó ekki síður fram á
veginn og stefnt að því marki sem
öllu er æðra; að varðveita þessa
arfleifð, þesáa menningu, þessa
tungu og ávaxta arfleifðina eins
og efni standa til í nýjum heimi.
Þessi framtíðarsýn er þeim mun
mikilvægari sem hún- er studd
sterkum þjóðemislegum rökum
sem hafa verið þjóðinni mikilvægt
veganesti án hroka_ eða yfírgangs
með neinum hætti. í þessum mikil-
vægu grundvallarforsendum ís-
lenzku sambandslaganefndarinn-
ar er beinlínis fullyrt að meðvit-
undin um sérstöðu landsins gagn-
vart frændþjóðum hafi ávallt lifað
með þjóðinni vegna tungunnar og
hvemig hún hefur varðveitzt og
borið ávöxt á göngunni miklu frá
landnámi til fullveldis. „Þessi at-
riði, sérstök tunga og sérstök
menning, teljum vér skapa oss
sögulegan og eðlilegan rétt til
fullkomins sjálfstæðis.“ Síðan er
fjallað um aðra þætti sjálfstæðis-
baráttunnar og sjálfstæðisþarfír
þjóðarinnar eins og komizt er að
orði og bent á að verklegir þættir
hafa „þá jafnframt eðlilega eflt
sjálfstæðisþrá hennar, og hún er
sannfærð um það, að fullkomið
sjálfstæði er nauðsynlegt skilyrði
þess, að hún hafí náð því verkefni
í verklegum og andlegum efnum
sem hún keppir að.“
Þá er lögð áherzla á að ísland
verði fullvalda ríki og sameigin-
legt mál beggja ríkjanna, Dan-
merkur og Íslands, sé aðeins kon-
ungur og konungserfðir en öll
önnur mál hvors ríkis um sig séu
sérmál.
Um þetta urðu að sjálffeögðu
margvíslegar deilur og það er
rangt sem ýmsir halda að fullveldi
eða sjálfstæði Islands hafí legið í
loftinu þegar samningaumræður
hófust 1918. Það var langurteym-
ingur eftir að markinu. En ís-
lenzku samninganefndarmennirn-
ir létu engan bilbug á sér finna
og lögðu fram því mikilvægari rök
sem andófið var harðvítugra.
Sambandslagasáttmálinn 1918
náðist undir forystu heimastjórn-
armanna þó að forystumenn
gamla Sjálfstæðisflokksins hefðu
einatt lagt áherslu á ýtrastu kröf-
ur í þessu máli. En Dönum þókn-
aðist ekki að ræða við þá eins og
heimastjórnarmenn sem voru hóf-
samari í kröfum en náðu þeim
mun betri árangri þegar upp var
staðið.
Jón Magnússon forsætisráð-
herra var heimastjómarmaður og
eins og segir í ritinu: „Klofningur
Sjálfstæðisflokksins gamla 1915,
undanfari og afleiðing“, var Jó-
hannes Jóhannesson forseti Sam-
einaðs þings og formaður íslenzku
sambandslaganefndarinnar einnig
fylgjandi Heimastjómarflokknum
þegar hér var komið sögu. „En
sú staðreynd er einnig athyglis-
verð, og e.t.v. táknræn, þegar lit-
ið er yfír sögu þessa tímabils, að
ísland nær fullveldi'sínu í stjórn-
artíð Jóns Magnússonar, gamal-
gróins heimastjórnarmanns og
samheija Hannesar Hafsteins, en
formaður íslenzku sambandslaga-
nefndarinnar er Jóhannes Jóhann-
esson, sem mjög kom við sögu
Uppkastsins, yfirgefur sjálfstæð-
ismenn, hallast að stefnu Hannes-
ar og hafnar að lokum í röðum
heimastjórnarmanna.“ Það var
undir forystu þessara manna sem
íslendingar fengu fullveldi sitt og
fullt sjálfstæði aldarfjórðungi síð-
ar.
Eitt helzta ágreiningsefni milli
íslendinga og Dana í sambands-
laganefndinni var svokallaður
þegnréttur. Danir óskuðu eftir því
að þegnar hvors ríkis um sig
skyldu hafa jafnrétti í hinu land-
inu við þegna þess og hvorir um
sig, án tillits til heimilisfangs,
hafa rétt til fiskveiða í landhelgi
ríkjanna. Á þetta áttu íslendingar
erfitt með að fallast og samnin-
gaumleitanir gengu stirðlega
næstu daga enda bar þá mikið á
milli eins og gerðabækur nefnd-
anna bera með sér. En þá vora
lagðar fram skýringar og uppköst
að sambandslögum af beggja
hálfu, en um tíma óttuðust nefnd-
armenn að tilraunir til samninga
yrðu árangurslausar.
í fyrmefndu riti um Sjálfstæð-
isflokkinn gamla er haft eftir Lár-
usi Jóhannessyni hæstaréttar-
dómara, syni Jóhannesar Jóhann-
essonar, að það hafi oftar en einu
sinni komið fyrir þegar allt var
komið í strand „að fundi var frest-
að eða slitið (fundimir vora haldn-
ir í alþingishúsinu) og bauð þá
faðir minn, sem bjó í næsta húsi
(Þórshamri) dönsku nefndar-
mönnunum að drekka með sér
kaffí. Hvort það var tilviljun eða
ekki, skal ég láta ósagt,* en þá
vildi venjulega svo til, að vinur
hans, Jón Magnússon, forsætis-
ráðherra, rakst inn, jafnvel bak-
a 3i
dyramegin, og tók þátt í kaffí-
drykkjunni. Ég skal ekkert segja
um það, hvaða áhrif þetta hefur
haft á gang mála í sambandslaga-
nefndinni, en mikið af vinnunni
fór fram bak við tjöldin.“
Og um þegnréttinn segir svo í
fyrrnefndu riti að jafnaðarmenn í
Danmörku höfðu verið afskipta-
litlir um sjálfstæði íslands og
skilningur þeirra takmarkaður,
enda gerðu þeir ráð fyrir því að
íslendingar ættu auðvelt með að
sætta sig við sameiginlegan þegn-
rétt. „En það lá auðvitað víðs-
fjarri íslendingum, svo miklu fá-
mennari þjóð, að fallast á slíka
lausn. Borbjerg, fulltrúi danskra
jafnaðarmanna, varð þess fljótt
vísari er hann kom til íslands að
taka þátt í störfum sambands-
laganefndarinnar 1918, því hann
kallaði fulltrúa verkamanna á al-
þingi, Jörund Brynjólfsson, á sinn
fund og bjóst við að hann mundi
fallast á sameiginlegan þegnrétt,
en Jörundur aftók það með öllu,
svo að ekki fór á milli mála.“
Sá eini þingmaður sem greiddi
atkvæði gegn Sambandslagasátt-
málanum, Benedikt Sveinsson,
lagðist einkum og sér í lagi gegn
gagnkvæmum þegnrétti Dana og
Islendinga eins og fyrir var mælt
í sáttmálanum. (II. kafli, 6. grein.)
Er það ekki sízt til íhugunar nú
þegar talað er um að við Islend-
ingar ættum að sækja um aðild
að Evrópubandalaginu. En þessi
gagnkvæmi þegnréttur íslendinga
og Dana hefur aldrei komið að
sök vegna þess að Danir hafa aldr-
ei sótt á íslenzk mið og veiðar
Færeyinga hafa verið samkomu-
lagsatriði milli þeirra og okkar.
Þessi gagnkvæmi þegnréttur var
íslendingum aldrei skeinuhætt
atriði í sáttmálanum en þó væri
það fremur íhugunarefni nú á tím-
um þegar fjarlægðin er minni en
áður og einangran landsins er
með öllu rofín. Því er ekki víst
að íslenzku nefndarmennimir
hefðu samþykkt gagnkvæman
þegnrétt ef þeir hefðu þurft að
horfast í augu við aðstæður sem
nú blasa við hér sem annars staðar.
Það er athyglisvert að sjá
hvernig arfleifð okkar, tunga og
menning, hafa ávallt verið undir-
staða og bakhjarl í sjálfstæðisbar-
áttu þjóðarinnar og það kom ekki
sízt fram í baráttunni um físk-
veiðilögsöguna. Þessi mikilvægu
rök vógu þyngst í þorskastríðum
og þegar handritin komu heim.
Jón Sigurðsson fullyrti að
tungan væri grundvöllur sjálf-
stæðiskrafna okkar og talaði um
rétt tungunnar. Okkur er hollt að
minnast þess í dag þegar að henni
er vegið og erlend áhrif flæða
yfir landið, ekki sízt í ljósvökunum
sem virðast telja íslenzka tungu
og menningu þola ótakmörkuð
áhrif erlendrar síbylju. Sjálfstæð-
isbarátta okkar nú og næstu ára-
tugi verður áreiðanlega ekki sízt
fólgin í því að finna leið til áð
drepa þessum áhrifum á dreif og
breyta yfírþyrmandi flæði í hóf-
legan skammt af þolanlegu áreiti.
Ef við rötum meðalhófið í þessum
efnum og berum gæfu til þess að
velja sjálf úr eins og við höfum
ávallt gert þegar erlend menning
hefur auðgað íslenzka arfleifð og
ef við stöndum vörð um þegnrétt-
inn, ekki sízt gagnvart ásókn
Evrópubandalagsríkja í fiskveiði-
réttindi hér við land, þá má ætla
að við berum gæfu til þess að
ávaxta fullveldið eins og efni
standa til og af okkur er ætlazt.
Við stöndum ekki einungis í þakk-
arskuld við þá sem leiddu þjóðina
úr einveldi til alfrelsis, heldur eig-
um við skyldum að gegna við
óvenjulega arfleifð okkar og þá
framtíð sem vitjar okkar, nú og
ávallt, þrátt fyrir erfiðleika, afla-
brest, efnahagslegan samdrátt og
menningarlega kreppu í yfirborðs-
legum og aðgangshörðum heimi
meðalmennsku og markaðslög-
mála sem gera lítinn greinarmun
á viðskiptum og verðmætum.
Nýi sáttmáli 1918
Kaflar úr bók Gísla Jónssonar um fullveldisárið 1918
„Stærsta fyrirsögn ársins NÝI
SÁTTMÁLI, meiri frétt en styrj-
aldarlok, Kötlugos og drepsóttin
mikla, er yfir þvera forsíðu á
aukablaði Morgunblaðsins laug-
ardaginn 27. júlí [1918], en þá
fyrst gátu íslenzku blöðin birt
frumvarp nefndanna, endajgerðu
þau það nær öll, Fréttir, Isafold
og Morgunblaðið einnig danska
textann," segir Gísli Jónsson
menntaskólakennari í bók sinni,
„1918, Fullveldi íslands 50 ára 1.
desember 1968,“ sem Almenna
bókafélagið gaf út það ár.
Með sambandslögunum 1918 var
Island viðurkennt frjálst og fullvalda
ríki „í sambandi um einn og sama
konung og um samning þann sem
felst í þessum sambandslögum".
Danmörk fór áfram með utanríkis-
mál íslands í umboði þess, hafði á
hendi gæzlu fiskveiðilandhelgi okkar,
ríkisborgararéttur var aðskilinn en
gagnkvæmur og Hæstiréttur Dana
hafði á hendi æðsta dómsvald í ís-
lenzkum málum unz Hæstiréttur ís-
lands var stofnaður. í sambandslög-
unum var og kveðið á um það að
þing hvorrar þjóðar gat krafízt end-
urskoðunar sambandslaganna eftir
árslok 1940, en væri nýr samningur
ekki gerður innan þriggja ára frá
því krafa kom fram, gátu þingin fellt
hann úr gildi. Sambandslögin voru
samþykkt í þjóðaratkvæðagreiðslu
19. október 1918 með 12.411 at-
kvæðum en 999 voru á móti. Kosn-
ingaþátttaka var aðeins 43,8%, en
„spanska veikin“, „frostaveturinn
mikli“ og Kötlugos, sem hófst sjö
dögum fyrir kjördag, hafa trúlega
haft sitt að segja í þeim efnum.
Matthías Johannessen, ritstjóri,
segir í eftirmála með ritgerð um sjálf-
stæðisbaráttuna fram til 1918, sem
birt var í Lesbók Morgunblaðsins
1970 en kom síðar út á bók:
„Þegar ég samdi ritgerðina um
sjálfstæðisbaráttuna fram til 1918,
hafði ég ekki þessi skjöl undir hönd-
um [trúnaðarskjöl sambandslaga-
nefndarinnar]. Þykir mér því rétt að
geta helztu atriða þeirra nú, til við-
bótar því, sem segir í ritgerðinni.
Ættu þessi atriði að varpa nokkru
ljósi á þá miklu vinnu og það óvenju-
lega þrek, sem krafízt var af þeim
mönnum, sem sátu í Sambandslaga-
nefndinni 1918 og náðu svo undra-
verðum árangi, sem raun ber vitni.
Samningaviðræðurnar hófust sízt af
öllu með þeim hætti, að unnt væri
að gera ráð fyrir því, að þær leiddu
til sjálfstæðis íslands. Sú varð þó
raunin. Ástæða er til að taka undir
lokaorðin í Skímisgrein Einars Arn-
órssonar. Hann segir: „Og er það
trúa mín, að ef þingið hér eftir fer
ekki verr með fullveldismál landsins
en þinggð 1918, þá muni vel fara.“
Hér fara á eftir nokkrir kaflar úr
bók Gísla Jónssonar, 1918, m. a. um
aðdraganda sambandslagasamnings-
ins og undirtektir við hann.
Nýi sáttmáli
„Nefndirnar komu svo saman til
10. fundar á venjulegum tíma á mið-
vikudag. Höfðu þá Danir fallizt á
breytingartillögur þær, er Einar Am-
órsson lýsti daginn áður, hina þriðju
þó þannig, að eftir árslok 1940
mætti krefjast endurskoðunar
o.s.frv. Féllust íslenzku nefndar-
mennirnir á það. Sömuleiðis hafði
undirnefndin gengið frá nýju upp-
kasti að athugasemdum. Var sjálft
frumvarpið lagt fram prentað á
dönsku. Segir Einar Arnórsson, að
fullt samkomulag hafi nú verið um
hvort tveggja, nema hvað Bjarni frá
Vogi hafi enn þurft að ræða málið
með flokksmönnum sinum, áður en
hann tæki úrslitaafstöðu. En það
segist Einar ekki hafa verið í vafa
um, að þá vildi Bjarni sjálfur taka
því, sem samkomulag var orðið um.
Ljóst er, að Bjarni hefur átt lang-
erfiðasta aðstöðu þeirra nefndar-
manna gagnvart sínum flokksbræðr-
um. Sjálfur hafði hann löngum verið
talinn einhver kröfuharðasti og óbil-
gjamasti stjómmálamaður á Islandi
gagnvart Dönum. Nú hafði hann lagt
á sig geysilegt erfiði, til þess að við-
unandi samningar næðust, og fund-
izt, ekki að ástæðulausu, að furðu
mikið hefði á unnizt. Mun honum
því hafa hugnazt það all-lítt, ef
flokksbræður hans ætluðu á síðustu
stundu að rjúfa einingu um skaplega
niðurstöðu.
Nefndarfundi var nú frestað til
klukkan 8 um kvöldið, til þess að
Bjarni gæti ráðgazt við flokksbræður
sína. Verður ekki glöggt vitað, hvað
gerðist á þeim fundi, annað en niður-
staðan, en hún var á þá leið, að allir
hétu framvarpinu stuðningi sínum,
nema Benedikt Sveinsson og Magnús
Torfason. Áskildu þeir sér fijálsar
hendur í málinu, og var hvort
tveggja, að þeir voru óánægðir með
ýmis efnisatriði samkomulagsins,
eins og þeir síðar gerðu grein fyrir
á Alþingi, og auk þess mun þeim
hafa þótt á skorta, að þeir fengju
að fylgjast nógu náið með gangi
mála í samninganefndinni.
Þetta kvöld talaði Borgbjerg á
fundi Alþýðuflokksins í Góðtempl-
arahúsinu um jafnaðarstefnuna. Var
húsfyllir, og fékk hann hinar beztu
undirtektir, ekki sízt er hann til-
kynnti fundarmönnum, að algert
samkomulag væri komið á milli
samninganefndarinnar dönsku og
Alþingis.
Málalyktir
Frumvarpið var nú prentað og
sent ráðherrum og þingmönnum. Var
síðan skotið á lokuðum þingfundi til
þess að kanna afstöðu alls þing-
heims. Segir Einar Arnórsson, að
umræður hafí ekki orðið langar og
fátt gerzt þar sögulegt. Frumvarpið
var borið undir atkvæði og samþykkt
með 38 atkvæðum, að viðhöfðu
nafnakalli. Benedikt Sveinsson og
Magnús Torfason greiddu ekki at-
kvæði.
Nú var tekið til við að gera hinn
íslenzka texta frumvarpsins og at-
hugasemdanna. Var það falið ritara
MORGUNBLAÐID
USJUIL*#
lýi sáttmáli
Forsíða Morgunblaðsins 27. júlí
1918.
dönsku nefndarinnar, Magnúsi Jóns-
syni, ásamt þeim Bjarna frá Vogi
og Einari Arnórssyni, og var þetta
gert fyrri hluta dags daginn eftir.
Ákveðið var, að hvorir tveggja nefnd-
armennirnir undirrituðu báða text-
ana, og varð nú „að hafa mjög hrað-
an á, því að dönsku nefndarmennirn-
ir voru allheimfúsir, enda létust þeir
hafa dvalist hér lengri tíma en ætl-
azt hefði verið til í öndverðu. Vegna
flýtis þess, sem á var hafður, varð
íslenzki textinn eigi eins málfágaður
og vert hefði verið,“ segir Einar
Arnórsson.
Ellefti og síðasti nefndarfundurinn
var svo haldinn þennan dag, fímmtu-
daginn 18. júlí, klukkan tvö, og var
Jóhannes Jóhannesson í forsæti. Þar
var skýrt frá atkvæðagreiðslunni í
Alþingi. Undirrituðu nú allir nefndar-
menn bæði íslenzka og danska text-
ann ásamt athugasemdunum. Var þar
með lokið miklu og erfiðu starfí, þar
sem mjög hafði reynt á staðfestu,
þolgæði, lipurð og hugkvæmni, og
árangurinn betri en menn höfðu lengi
getað búizt við, enda samkomulags-
viljinn mikill á báða bóga.
Allir íslenzku ráðherrarnir stað-
festu svo samþykki sitt við frumvarp-
ið með undirskrift sinni.
Hundrað daga þing
Hálfri stundu fyrir hádegi þennan
sama dag var boðaður fundur í sam-
einuðu Alþingi, þinglausnafundur.
Forseti, Jóhannes Jóhannesson,
mælti m. a. á þessa leið:
„Stjóm Dana og þing hafa sýnt
íslandi það bróðurþel og þann sóma
að senda hingað fjóra fulltrúa til
þess, með óbundnu umboði, að semja
við stjórn íslands og Alþingi sem
jafnréttháa samningsaðilja um sam-
band landanna í framtíðinni. Til þess-
arar farar hafa Danir valið fjóra af
sínum vitrustu, víðsýnustu og hleypi-
dómalausustu mönnum, enda er ár-
angurinn af komu þeirra og samn-
ingaumleitunum orðinn sá, að þeir
annars vegar og íslenzka stjórnin og
Alþingi hins vegar hafa orðið ásátt
um frumvarp til sambandslaga milli
Danmerkur og íslands, sem gera
má sér beztu vonir um, að báðir þjóð-
ir fallist á, og er það verður að lög-
um, má vænta þess, að það verði
báðum þjóðum til sóma og gagns,
að ágreiningur sá, sem því miður svo
oft hefur verið milli bræðraþjóðanna,
hverfi úr sögunni, en bræðralagið
eflist og samvinnan aukist til gagns
og ánægju fyrir báðar þjóðir.
Þetta þing er orðið hið lengsta,
sem haldið hefur verið; það hefur
nú staðið yfír síðan 10. apríl, eða í
100 daga. En það er trúa mín, að
það muni og lengi í minnum haft,
ekki vegna þess, hve lengi það stóð,
heldur vegna hins, að það bar gæfu
til að komast að niðurstöðu um stór-
mál það, sem ég minntist á, að því
er ég treysti, á viðunandi hátt.
Ég bið drottin að blessa störf þessa
þings og að varðveita fóstuijörðu
vora á þessum mjög svo erfiðu háska-
tímum.“
Þökk fyrir komuna
Daginn áður sagði Morgunblaðið
í ritstjórnargrein um veru nefndar-
Sambandslaganefndin
Sambandslaganefndin í garði Alþingishússins. Frá vinstri: Magnús Jónsson, Bjarni Jónsson frá Vogi, Chr. Fr Hage, Fr. J. Borbjerg, Jóhannes
Jóhannesson, J. Chr. Christensen, Einar Arnórsson, Erik I. Arup, Gísli Isleifsson, Þorsteinn M. Jónsson, Þorsteinn Þorsteinsson og Svend A. Funder.
Baráttan fyrir fullveldinu
HÉR fer á eftir stuttur kafli úr
bók Matthíasar Johannessen um
sjálfstæðisbaráttu þjóðarinnar
fram til ársins 1918, en bókin
heitir Klofningur Sjálfstæðis-
flokksins gamla 1915, undanfari
og afleiðing:
Löng og merkileg saga er að
renna skeið sitt á enda. Margt hefur
gerzt og sumt misjafnt frá því þess-
ir menn hittust fyrst með ólíkt vega-
nesti en eina þrá, að ísland yrði
fullvalda ríki. Skúli Thoroddsen og
Björn Kristjánsson höfðu á sínum
tíma verið í hópi einörðustu stuðn-
ingsmanna dr. Valtýs Guðmunds-
sonar gegn landshöfðingjavaldinu
og Heimastjórnarflokknum, hinir
landvarna- og sjálfstæðismenn. Nú
snúa þeir enn einu sinni bökum sam-
an og sigla ásamt gömlum andstæð-
ingum, sjálfstæðisfleyinu hraðbyri
inn í nýja og vonandi bjarta fram-
tíð, með íslenzkan siglingafána við
hún, en hann hafði ávallt verið eitt
helzta hugsjónamál þeirra. Að vísu
tókst þeim aldrei að ná þeim áföng-
um, sem Hannesi Hafstein og Jóni
Magnússyni lánaðist, því að Dönum
þóknaðist ekki að hlusta á svo há-
væra og kröfuharða andstæðinga.
En aldrei verður því neitað, ef hafa
skal það er sannara reynist, að með
aðhaldi sínu og hugsjónum áttu
þeir örlagaríkan þátt í þróun mála.
Sanngjarnt má því teljast að þeim
skyldi auðnast að eiga aðild að þeirri
stjórn, sem að lokum sigldi sjálf-
stæðisskútunni í höfn. En eins og
af þessu yfirliti má sjá, hrikti oft í
flokknum og munaði litlu að innvið-
irnir brystu. Og enn urðu átök í
flokknum. í bréfi frá Jóhannesi
bæjarfógeta til dr. Valtýs segir svo
22. ágúst 1917: „Nú eru þeir atburð-
ir að gjörast á þinginu að Bj. Kristj-
ánsson er að fara úr ráðherrastöðu
og í Landsbankann aftur, en Sig.
Eggerz kemur í stað hans. Bj. Kr.
er búinn að missa allt traust í sínum
flokki.“
Þannig hafa örlögin oft leikið
Sjálfstæðisflokkinn grátt. Hann hef-
ur verið sterkur og sameinaður í
andófi, en veikur og sundraður í
meðbyr. Það dregur að vísu nokkuð
úr þeim ljóma, sem á hann hlýtur
að falla í augum hvers góðs íslend-
ings, auk þess sem sjálfstæðismenn
voru ekki alltaf vandir að meðulum,
t.a.m. hlýtur það að stinga í augu
að sjá í fundagerðarbókum flokksins
svo fánýtt ráðabrugg eins og það,
að reyna að fá felld niður eftirlaun
ráðherra (Hannesar Hafsteins) og
skáldastyrk eins helzta og baráttu-
glaðasta stuðningsmanns hans, Jóns
Olafssonar ritstjóra.Æn hvernig sem
á innri átökum sjálfstæðismanna
stendur, má segja um þá, að þeim
var ekki skapað nema skilja. Sjálf-
stæðisfleyið siglir oftast erfiðan sjó.
Stundum hverfur það í öldudal per-
sónulegs rígs og valdastreitu en
skýtur ávallt upp aftur. íslenzka
þjóðin þarf á þessu fleyi sínu að
halda. í röðum sjálfstæðismanna
voru alla tíð úrvalsmenn, stefnumót-
andi, hugsjónaríkir og stoltir fyrir
hönd þjóðar sinnar. Þeir hefðu átt
skilið að hafa heilladísina oftar sín
megin, þótt vafasamt sé að það
hefði flýtt fyrir sjálfstæði íslands.
En sú staðreynd er einnig athygl-
isverð, og e.t.v. táknræn, þegar litið
er yfir sögu þessa tímabils, að ís-
land nær fullveldi sínu í stjórnartíð
Jóns Magnússonar, gamalgróins
heimastjórnarmanns og samheija
Hannesar Hafsteins, en formaður
islenzku sambandslaganefndarinnar
er Jóhannes Jóhannesson, sem mjög
kom við sögu uppkastsins, yfírgefur
sjálfstæðismenn, hallast að stefnu
Hannesar og hafnar að lokum í röð-
( um heimastjórnarmanna. Aðrir í ís-
lenzka hluta nefndarinnar koma
mjög við sögu í yfirliti þessu, Bjarni
Jónsson frá Vogi, Einar Arnórsson
og Þorsteinn M. Jónsson.
Margt stuðlaði að því, að samn-
ingar tókust 1918, ekki sízt það,
að augu Dana beindust eftir heims-
styijöldina fyrri að vandamálum
sem nærtækari voru en ísland. Samt
skyldi enginn halda, að fullveldi ís-
lands 1918 hafi fengizt átakalaust.
Síður en svo. Um það ber fundagerð-
arbók Sjálfstæðisflokksins órækast
vitni. Má t.a.m. þessu viðvíkjandi
vitna í fundargerðina frá 12. júní
1917. En áður er rétt að geta þess,
að jafnaðarmenn í Danmörku höfðu
verið afskiptalitlir um sjálfstæði ís-
lands og skilningur þeirra takmark-
aður. Hafa þeir t.a.m. búizt við, að
íslendingar gætu sætt sig við sam-
eiginlegan þegnrétt. En það lá auð-
vitað víðsfjarri íslendingum, svo
miklu fámennari þjóð, að fallast á
slíka lausn. Borbjerg, fulltrúi dan-
skra jafnaðarmanna, varðþess fljótt
vlsari, er hann kom til íslands að
taka þátt í störfum Sambandslaga-
nefndarinnar 1918, því að hann
kallaði fulltrúa verkamanna á Al-
þingi, Jörund Brynjólfsson, á sinn
fund og bjóst við, að hann mundi
HER eru þeir ungir í Kaupmannahöfn Jón Magnússon (í miðju, forsæt-
isráðherra 1918) og Jóhannes bæjarfógeti Jóhannesson, forseti Samein-
aðs þings 1918 og formaður Sambandslaganefndar (til hægri), og með
þeim á myndinni, lengst t.v., er Páll Einarsson, síðar fyrsti borgarstjór-
inn í Reykjavík.
innar, að hvernig svo sem frumvarp-
ið verði, sem samkomulag hafi náðst
um, þá verði að telja það lán mikið
fyrir báða málsaðilja, að Danirnir
skyldu koma hingað. Vegna þess
hafí þeim hlotið að verða ljóst, hversu
ólíkar þjóðir Danir og íslendingar séu
að mörgu leyti. Hitt sé ofur eðlilegt,
að Danir, sem aldrei hafi komið hing-
að, geri sér villandi hugmyndir um
íslenzku þjóðina. „En þótt viðdvöl
þessara manna hafi orðið stutt, þá
efumst vér eigi um það, að þeir hafí
nú glöggari skilning á því, hvers
vegna Islendingar þykjast réttbornir
til sjálfstæðis, heldur en þeir mundu
hafa haft, ef sendinefnd hefði farið
héðan til Danmerkur. En einrnitt
þetta: þekkingarskortur Dana á ís-
landi og íslendingum yfirleitt hefur
löngum orðið verri þrándur í götu
sjálfstæðismáls vors en ósanngirni
af Dana hálfu.“ Að lokum segir blað-
ið, að vér getum með góðum huga
þakkað þeim fyrir komuna. Munu svo
flestir Islendingar hafa mælt, er
nefndin var á förum héðan.
Dönsku nefndarmennirnir sendu,
áður en þeir fóru, landsspítalasjóðn-
um hér eitt þúsund krónur að gjöf.
Að kvöldi hins 18. júlí sátu ráð-
herrar og íslenzku nefndarmennimir
veizlu um borð í Islands Falk í boði
Hages verzlunarmálaráðherra.
Kvöddust menn þar sáttir og glaðir.
í veizlulok, klukkan rúmlega hálfell-
efu, skaut Fálkinn 17 fallbyssuskot-
um til kveðju, en á bryggjunni stóð
múgur manna og árnaði dönsku
nefndinni heilla og góðrar heimfarar.
Stjórnaði Jóhannes Jóhannesson
þeim kveðjum. Síðan létti skipið ak-
kerum og flutti dönsku sendimennina
til Kaupmannahafnar. Fylgdu þeim
beztu óskir alls þorra íslendinga.
Hvað mátti segja?
Fréttastofa íslands fékk leyfi til
að birta eftirfarandi tilkynningu um
sambandsmálið 18. júlí og sendi hana
öðrum fréttastofum á Norðurlöndum:
„Samningaumleitanir þær, sem
hér hafa fram farið milli dönsku
sendinefndarinnar og Alþingis og ís-
lenzku stjómaiinnar, hafa leitt tíl
fullkomins samkomulags um frum-
varp til sambandslaga fyrir hin tvö
lönd í framtíðinni, og þar með ætti
öllum hinum mörgu og gömlu deilu-
málum að vera ráðið til lykta.
Frumvarpið, sem var undirskrifað
í dag, hefur fengið samþykki íslenzku
stjórnarinnar, og nær allir þingmenn
hafa fallizt á það.
Þegar danska sendinefndin kemur
til Kaupmannahafnar, sem sennilega
verður um miðja næstu viku, mun
frumvarpið fengið dönsku stjórninni
í hendur ásamt tillögu um, að það
verði borið undir samþykki danska
ríkisþingsins.
SJÁ SÍÐU 34.
fallast á sameiginlegan þegnrétt, en
Jörandur aftók það með öllu, svo
að ekki fór á milli mála. En forystu-
menn jafnaðarmanna hér, Jón Bald-
vinsson og Ólafur Friðriksson, köll-
uðu saman fund í Jafnaðarmannafé-
laginu, sem stofnað hafði verið fyrr
á árinu, og höfðu undirbúið að sam-
þykkja sameiginlegan þegnrétt
Dana og íslendinga að ósk danskra
flokksbræðra sinna. Jörundur hafði
gengið í Jafnaðarmannafélagið og
fór á fundinn. Þegar forystumenn-
imir drógu upp tillögumar um þegn-
réttinn, spurði Jörundur, hvort þeim
væri „virkilega alvara að samþykkja
þetta,“ og svöruðu þeir því játandL
En Jörandur lýsti þá yfir því, að
hann mundi beijast af alefli gegn
þessu. Er tillagan hafði verið sam-
þykkt, gekk hann af fundi og hélt
beina leið niður í þing, skrifaði úr-
sagnarbréf úr Jafnaðarmannafélag-
inu, sendi dreng með það undireins,
og barst úrsögn hans á fundinn,
áður en honum var slitið.
Og enn skýrir fundargerð Sjálf-
stæðisflokksins frá 12. júní 1917
þá erfiðleika, sem við blöstu. Þá var
miðstjórn flokksins öll, nema Skúli
S. Thoroddsen, saman komin hjá
Jóni Magnússyni, forsætisráðherra,
sem hafði hvatt hana til fundar við
sig, svo að hann mætti skýra henni
frá aðgerðum sínum í utanför sinni
„út af erindi flokksstjórnarinnar 4.
f.m., sérstaklega um siglingafána,
SJÁ SÍÐU 34.