Morgunblaðið - 01.12.1993, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 1. DESEMBER 1993
Tílraun um íslandssögu
Bækur
-----j-------------------------
Bjöm Bjarnason
íslensk þjóðfélagsþróun 1880-
1990, ritgerðir. Ritstjórar: Guð-
mundur Hálfdanarson og Svanur
Kristjánsson. Útgefandi: Félags-
vísindastofnun og Sagnfræði-
stofnun Háskóla íslands 1993. 452
bls. með heimildaskrá.
Árið 1986 ákváðu Félagsvísinda-
stofnun og Sagnfræðistofnun Há-
skóla íslands að standa að útgáfu
ritgerðasafns, sem yrði sameiginleg-
ur vettvangur félags- og sagnfræð-
inga. Tilgangur safnsins yrði að birta
niðurstöður nýrra rannsókna á þróun
íslensks nútímaþjóðfélags. Ritgerð-
irnar komu út nú í haust í bókinni
íslensk þjóðfélagsþróun 1880-1990.
Átta höfundar eiga níu ritgerðir í
bókinni. Guðmundur Hálfdanarson,
dósent í sagnfræði,-ríður á vaðið með
úttekt á íslenskri þjóðfélagsþróun á
19. öld; Stefán Ólafsson, prófessor í
þjóðfélagsfræði, skrifar tvær ritgerð-
ir í bókina, annars vegar um félags-
gerð nútímaþjóðfélaga og hins vegar
um þróun velferðarríkisins; Gísli
Ágúst Gunnlaugsson, dósent í sagn-
fræði, ritar um fólksfjölda og
byggðaþróun 1880-1990; Magnús
S. Magnússon, deildarstjóri í Hag-
stofu Islands, fjallar um efnahags-
þróun á íslandi 1880-1990; ritgerð
Jóns Gunnars Grjetarssonar, sem
stundar framhaldsnám í sagnfræði í
Lundi, er um upphaf og þróun stétt-
skipts samfélags á Islandi; Sigurður
G. Magnússon, sem stundar fram-
haldsnám í sagnfræði við Camegie-
Mellon háskólann í Pittsburgh, fjallar
um alþýðumenningu á íslandi 1850-
1940; Gunnar Helgi Kristinsson, dós-
ent í stjómmálafræði, ritar um valda-
kerfið fram til viðreisnar 1900-1959
og Svanur Kristjánsson, dósent í
stjómmálafræði, skrifar um stjórn-
málaflokka, ríkisvald og samfélag
1959-1990.
í formála að bókinni segja ritstjór-
ar hennar, Guðmundur Hálfdanarson
og Svanur Kristjánsson, að við rit-
gerðasmíðina hafi verið „haft að leið-
arljósi að kanna feril, inntak og or-
sakir þeirra breytinga sem orðið hafa
á íslensku samfélagi frá síðari hluta
19. aldar fram til okkar daga.“ Lest-
ur ritgerðanna leiðir í Ijós ólík efni-
stök sagnfræðinga annars vegar og
stjómmálafræðinga hins vegar. Að
mínu mati er meiri veigur í ritgerðum
sagnfræðinganna.
Hrun bændasamfélagsins
Nýlega urðu miklar deilur vegna
sjónvarpsþátta um ísienska bænda-
samfélagið. í þeim umræðum var á
það minnst, að höfundur þáttanna
hefði meðal annars stuðst við nýjar
rannsóknir og niðurstöður sagnfræð-
inga við gerð þáttanna. I ritgerð sinni
rökstyður Guðmundur Hálfdanarson
þá skoðun, að fólk hafi um miðja
síðustu öid tekið að flýja sveitirnar,
þegar þær gátu ekki lengur boðið
nýjum kynslóðum annað en að lifa í
ánauð vistarbands og vinnumennsku
alla sína tíð. Hann segir: „Með vax-
andi fólksfjölda og kreppu í landbún-
aði þrengdist aðgangurinn að jarð-
næði, sem hlaut aftur á móti að leiða
til fjölgunar verkafólks í þéttbýli,
þ.e. sjálfstæðrar verkalýðsstéttar
sem átti sér engan stað í sælu sveit-
anna.“
Guðmundur bregður upp þeirri
mynd, að hér hafi verið um óhjá-
kvæmilega þróun að ræða, sem hafi
í raun gerst í óþökk bænda. And:
^staða þeirra við hana hafi meðal
annars komið fram í tilraunum til
að halda stjórnmálavaldinu í eigin
höndum. Guðmundur kallar þessi við-
horf bænda þjóðemisíhaldssemi og
þau birtust í því að koma í veg fyrir
að „borgarar“ og þurrabúðarmenn
fengju kosningarétt. Hafi þurft
þrýsting á þingmenn frá Kaup-
mannahöfn til að þeir veittu efnað-
asta hluta brottfluttra úr sveitum
rétt til þátttöku í þingkosningum.
Þá er það kenning Guðmundar,
að erfitt sé að sjá samhengi milli
þess, sem hann kallar vakningartil-
raunir menntamanna, og upphafs
nútímans í íslensku samfélagi. Þetta
upphaf eigi ekki rætur að rekja til
sjálfráðra aðgerða eins þjóðfélags-
hóps öðrum fremur heldur hafi þró-
uninni verið hrundið af stað af innri
kreppu samfélagsins sjálfs. Er hér
vísað tii „hreyfiafis" sögunnar og
gefið til kynna, að það sé að fínna
í stéttaandstæðum. Ekki verður sagt,
að þar sé um mjög frumlega kenn-
ingu að ræða.
Þótt Guðmundur Hálfdanarson
vilji ekki gera mikið úr hlut einstak-
linga í framvindu sögunnar heitir
einn kafli ritgerðar hans: Jón Sig-
urðsson og íslenskt þjóðernisftjáls-
iyndi. Þar segir, að skoðanir Jóns
hafi verið undir sterkum áhrifum frá
hugsuðum evrópskrar fijálslyndis-
stefnu og einnig er komist þannig
að orði: „Grunnur samfélagshugsun-
ar Jóns Sigurðssonar var óbilandi trú
fijálshyggjumannsins á mikilvægi
frelsis og ábyrgðar þegnanna." Guð-
mundur telur erfítt að meta raun-
veruleg áhrif Jóns á íslensk stjórn-
mál, þar sem hann beitti sér sjaldan
í þeim málum þar sem skoðanir hans
stönguðust á við viðtekið álit íslend-
inga, sem að mati Guðmundar voru
þjóðernisíhaídssamir. Jón hafí hins
vegar skilgreint nýja stefnu fýrir
íslendingum, frjálslyndi og einstakl-
ingsstefnu. Þótt þjóðernisíhaldssemi
hafí einkennt viðhorf bænda á tímum
Jóns Sigurðssonar og hann hafi haft
aðrar skoðanir en bændur er alls
ekki ástæða til að gera lítið úr hlut
Jóns sem forystumanns. Við sjáum
alls staðar dæmi um það í samtíman-
um, að forystumenn geta haft mikil
áhrif, þótt þeir, sem þá styðja, séu
ekki sammála þeim í einu og öllu.
Hér standa ekki efni til þess að
blanda sér í deiiur sagnfræðinga um
efnistök og söguskoðanir. Það hefði
hins vegar verið lesanda þessa rit-
gerðasafns til leiðbeiningar, að birt
hefði verið stutt úttekt á ólíkum
söguskoðunum í líkingu við yfirlitið,
sem Stefán Ólafsson gefur yfír kenn-
ingar þjóðfélagsfræðanna. Þar er um
kennisetningar að ræða, sem leitast
er við að beita við greiningu á ís-
lensku þjóðfélagi. Ef marka má rit-
gerðimar í þessari bók getur það
verið harla flókið eins og síðar verð-
ur rakið.
Fólksfjöldinn
í upphafi ritgerðar sinnar kemst
Gísli Ágúst Gunnlaugsson þannig að
orði: „Árið 1880 voru íslendingar
72.445 talsins, en 255.708 árið 1990.
Árið 1890 bjuggu um 12% lands-
manna í þéttbýlisstöðum með fleiri
en 200 íbúa, en um 89% í upphafi
níunda áratugs þessarar aldar.“ Höf-
undur skýrir síðan þessarar breyting-
ar með mjög skýrum og vönduðum
hætti. Hann víkur að kenningum um
mannfjöldaþróun og kemst að þeirri
niðurstöðu, að fólksfjöldaþróun hér-
lendis hafi í flestum greinum lotið
sömu lögmálum og erlendis. í ritgerð
sinni ræðir Gísli Ágúst sérstaklega
um þróun fjölskyldunnar.
Þegar fiallað um þróun fijósemi
bendir höfundur á þetta: „Um 1880
var verulegur hluti mæðra yfir þrí-
tugt við fæðingu fyrsta bams. Nú á
dögum er mikill hluti kvenna á aldr-
inum 15-24 ára við fyrsta bams-
burð. Því má segja að kynslóðabilið
hafi styst um allt að 10 ár frá því
um 1880. Þetta þýðir að fleiri ættlið-
ir fiölskyldna eru að jafnaði samtím-
is á lífí nú til dags en tíðkaðist á
19. öld.“
Gísli Ágúst Gunnlaugsson segir
að heimilin í bændasamfélaginu hafí
ekki verið eins mannmörg og margir
ætli nú á dögum. Þau hafi tekið mið
af vinnuaflsþörf þeirra sem fram-
leiðslueininga. Vistarbandið skuld-
batt fólk eftir 16 ára aldur, sem
ekki bjó í foreldrahúsum eða eigin
búi, eða hafði öðlast leyfi til lausa-
eða húsmennsku, til að ráða sig í
ársvistir hjá búandi fólki. Undir alda-
mótin 1900 var orðið erfiðara en
áður að framfylgja vistarskyldunni.
Höfundur segir: „Fólk fluttist stómm
straumum af landinu eða úr sveit í
vaxandi þorp og bæi við sjávarsíð-
una. Með viðgangi borgaralegra at-
vinnugreina í vaxandi þéttbýli varð
til vinnumarkaður í allt öðmm skiln-
ingi en áður hafði þekkst hérlendis.
Fjölskyldan breyttist smám saman
úr framleiðslueiningu í neyslueiningu
sem aflaði sér tekna með launavinnu
utan heimilisveggja." Með skýmm
texta, töflum og myndum leiðir Gísli
Ágúst lesandann um þessi rúmu
hundrað ár og gerir honum grein
fýrir gjörbyltingu íslensks þjóðfélags.
Efnahagsþróunin
Það em einnig margartölur, töflur
og myndir í ritgerð Magnúsar S.
Magnússonar um efnahagsþróun á
íslandi 1880-1990. Þetta er lengsta
ritgerð bókarinnar, tæpar 100 blað-
síður. Er þar tekin saman mikill fróð-
leikur. Af hinum tölulegu staðreynd-
um má í raun draga miklu víðtækari
ályktanir en höfundur gerir. Hann
segir í upphafi: „Þegar litið er yfír
allt tímabilið 1901-1990 var hag-
vöxtur OECD-landanna um 3,0% á
ári, en um 2,2% ef miðað er við fólks-
fjölda. Samsvarandi tölur fyrir ísland
em 4,1% alls, eða 2,7% á mann. Ef
ofangreindar tölur eru réttar hefur
ísland notið meiri hagvaxtar á þess-
ari öld en flest önnur lönd og reynd-
ar er það einungis Japan sem sýnir
betri árangur 4,4%, eða 3,1% á mann.
Tölur fyrir Svíþjóð sýna 2,9% hag-
vöxt (2,3% á mann) og Noregur 3,4%
(2,6%) á mann.“
Magnús S. Magnússon gerir al-
mennt grein fyrir meginstefnu í efna-
hagsmálum og einnig bróun atvinnu-
vega. Ef sérstaklega er hugað að
landbúnaði var atvinnuskipting
þannig árið 1880, að 78% vinnufærra
manna var í landbúnaði en 1990 töld-
ust einungis 5% mannaflans tilheyra
landbúnaði.
Þróunin hefur verið í átt til auk-
inna ríkisafskipta. Þáttaskil urðu um
1930, þegar Framsóknarflokkurinn
og Alþýðuflokkurinn innleiddu mark-
viss ríkisafskipti, í stað efnahagslegs
fijálsræðis og klassísks fijálslyndis.
Næst urðu þáttaskil 1960, þegar við-
reisnarstjómin undir forystu Sjálf-
stæðisflokksins settist að völdum og
hafnaði skömmtunar- og haftastefnu
Framsóknarflokksins. Eftir að hún
fór frá 1971 hélt óðaverðbólga inn-
reið sína en besta tækið til að ná
tökum á henni var líklega smíðað
með svonefndum Ólafslögum 1979.
Um þau segir höfundur: „Með Ólafs-
lögum 1979 var loks tekín upp sú
almenna stefna að vexti af lánum
mætti vístölubinda og þar með
tryggja raunávöxtun fiármuna. Þetta
táknaði stefnubreytingu frá lág-
vaxtastefnu til hávaxtastefnu. Með
þessum áfanga var brotið blað í sögu
peningamála hérlendis og var þar
með lagður grundvöllurinn að heil-
brigðara viðskiptalífi og fiölbreyttara
formi sparnaðar en áður þekktist."
Og síðar segir: „Verðtrygging útlána
var ekki í sjálfu sér orsök skipulags-
kreppu efnahagslífsins heldur dró
breytt peningamálastefna betur fram
gallana við fyrri efnahagsstefnu og
óráðsíu í fiárfestingarmálum.“ Ólafs-
lög hafa löngum verið umdeild og á
að minnsta kosti sjö þingum hefur
Eggert Haukdal flutt tillögu um að
fella verðtryggingu á útlánum úr
gildi. Síðast urðu umræður um málið
á Alþingi 25. nóvember síðastliðinn
og þá lýsti Páll Pétursson, arftaki
Ólafs heitins Jóhannessonar, höfund-
ar laganna, sem þingmaður Fram-
sóknarflokksins í Norðurlandskjör-
dæmi vestra, yfir því, að hann harm-
aði mest stuðning sinn við Óiafslög
af öllu því, sem hann hefði gert á
Alþingi!
Tveir sagnfræðingar við fram-
haldsnám eiga ritgerðir í bókinni. Jón
Gunnar Gijetarsson fiallar um til-
komu stéttarfélaga. Þetta er of sér-
greint efni í almennt yfirlitsrit. Er
raunar furðulegt hve mikil áhersla
er lögð á þróun stéttarfélaga og
hvers kyns hagsmunasamtaka við
skilgreingu á íslenskri atvinnuþróun.
Væri ekki nær að leggja áherslu á
störf athafnamanna og starfsemi
fyrirtækja þeirra? Við þekkjum það
úr samtímanum, að umræður um
framtíð byggða og bæjarfélaga ræðst
ekki af því, hvort einhver stéttar-
eða hagsmunasamtök starfa þar
heldur hvort atvinnufyrirtæki geti
dafnað. Magnús S. Magnússon fiallar
um alþýðumenningu og leitar einkum
fanga í endurminningum eða ævisög-
um fólks. Segist höfundur gera „til-
raun til að bera kennsl á þá þætti í
hversdagslífí almennings“ sem gerði
breytingamar frá bændasamfélaginu
mögulegar. Bregður hann upp
skemmtilegum myndum og skýrir
þær. Ritgerðin er þó ekki fullunnin,
þar sem í henni eru birtar tilvitnanir
í fræðigreinar á erlendum tungum
án þess að íslenska textann.
Frá frelsi til fyrirgreiðslu
Gunnar Helgi Kristinsson segir í
ritgerð sinni um valdakerfið fram til
Viðreisnar, að íslenska ríkisvaldið,
sem frá 1904 var að mestu komið
undir innlenda stjóm, hafí gegnt
fremur þröngu hlutverki í samfélag-
inu. Verkefni þess hafi verið tak-
mörkuð við þröng svið og umsvifín
lítil. Ríkið hafi aðeins I mjög litlum
mæli getað milda áhrif ytri sveiflna.
Þetta breyttist fljótlega. Gunnar
Helgi segir: „Vaxandi tilhneigingar
til vemdarstefnu gætti á millistríðs-
árunum, hér á landi eins og erlendis.
Innflutningur landbúnaðarvara var
bannaður og innlenda markaðnum
var skipt upp milli bænda með opin-
berri verðstýringu."
Að baki þessari þróun til vaxandi
ríkisafskipta á millistríðsárunum
stóð bandalag Framsóknarflokks og
Alþýðuflokks, en undir handleiðslu
Jónasar Jónssonar frá Hriflu var það
hlutverk Alþýðuflokksins að sætta
íbúa í bæjum við forystuhlutverk
bænda í stjómmálum. „Innflutnings-
höft á landbúnaðarvörum og verð-
stýring innlenda markaðarins voru í
þágu bænda, en Alþýðuflokkurinn
studdi þau einnig, enda óttuðust
mareir Albvðuflokksmenn afleiðine-

HLAÐBORÐ í
Á D E G I N U
HADEGISVEISLA
U95 kr.
BORDAPANTjANI,R ALLA DAGA FRAM TIL JÓLA
í SÍMA 25700 /
Upplifðu fullkomna hádegissælu á
Hótel Holti.
Veislan hefst með freistandi
forréttum. Því næst ALI-grísakjöt:
Grísahryggur með puru,
hamborgarhryggur og söltuð
svínasfða matreitt að hætti
meistaranna.
Veislunni lýkur með einu af
meistarastykkjum ffanska köku-
gerðarmannsins Thierry Verdon.
H E F S T 1 . D E S .