Morgunblaðið - 01.12.1993, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 1. DESEMBER 1993
19
ar þess ef miklir fólksflutningar yrðu
úr sveitum í bæi, og fleiri til að keppa
um atvinnu," segir Gunnar Helgi. í
umræðum um landbúnaðarmál nú á
tímum þarf að fara allt aftur til þess-
ara ára til að átta sig á eðli þeirrar
stefnu, sem nú er að breytast með
alþjóðasamningum um aukið frelsi í
viðskiptum með landbúnaðarvörur.
Er mikil einföldun fólgin í fullyrðing-
um um að Alþýðuflokkurinn hafi
jafnan haft einhveija sérstöðu sem
málsvari frelsis í viðskiptum með
landbúnaðarvörur.
Eins og áður sagði vilja fræðimenn
í stjórnmála- og félagsfræði geta
nýtt sér hugtök við skilgreiningar
sínar. „Fyrirgreiðsluflokkur" er eitt
þessara hugtaka. Flokkamir fá mis-
jafna dóma við þessa skilgreiningu.
Verstan dóm fær Alþýðuflokkurinn.
Um hann segir Gunnar Helgi: „Al-
þýðuflokkurinn hafði þegar á síðari
hluta ijórða áratugarins fengið orð
á sig fyrir að vera bitlingaflokkur
og fyrirgreiðsla hefur jafnan síðan
verið fyrirferðarmikill hluti af starfi
hans.“ Svanur Kristjánsson segir:
„Alþýðuflokkurinn varð fyrst og
fremst flokkur höfðingja og skjól-
stæðinga þar sem forystumenn
(höfðingjar) beittu völdum sínum
yfir opinberum stofnunum til að veita
fyrirgreiðslu."
Gunnar Helgi skilgreinir hugtakið
þannig: „Fyrirgreiðsluflokkar, eins
og þeir íslensku, eru eðlilega ákafir
í að komast í ríkisstjórn vegna þeirra
fyrirgreiðslumöguleika sem ríkis-
stjómaraðstöðu fylgja. Eftir því sem
ríkisafskiptin jukust á millistríðsár-
unum harðnaði samkeppni flokkanna
um að komast í ríkisstjómaraðstöðu.
Sú harða samkeppni er ein helsta
skýringin á því að Alþingi hefur ekki
liðið minnihlutastjómir til lengdar,
ólíkt því sem gerist í flestum nálæg-
um löndum, frá því að minnihluta-
stjóm Framsóknarflokksins sat
1927-1931. Flokkamir hafa frekar
verið tilbúnir til umfangsmikilla póli-
tískra hrossakaupa við myndun sam-
steypustjóma, þar sem ýmis af
stefnumálum þeirra hafa verið látin
lönd og leið, heldur en að láta stjórn-
araðstöðuna öðmm eftir.“
Þetta er mikil einföldun á íslensk-
um stjórnmálahefðum og þeirri
kröfu, sem gerð hefur verið til þess
hér, að þingræðisstjómarhættir væra
tryggðir með því að meirihluti þing-
manna stæði á bakvið ríkisstjóm á
hveijum tíma. Urðu átök um þetta
atriði milli fyrsta forseta íslands og
stjómmálamanna á fyrstu áram lýð-
veldisins. Ef litið er á þær deilur
væri miklu nær að huga að lögfræði-
legum'sjónarmiðum og stjómskipun-
arrétti við mat á myndun samsteypu-
stjóma hér en einhveijum óljósum
fullyrðingum um þrá stjómmála-
manna og flokka til sitja yfir hlut
landsmanna og ráðskast með opin-
bert fé og aðstöðu. Þess er ti! dæm-
is að minnast, að forseti Islands veit-
ir umboð til stjómarmyndunar og það
er í hans valdi að binda slíkt umboð
skilyrðum, svo sem um það að mynd-
uð sé meirihluta- eða minnihluta-
stjóm. Þá gætir ekki skilnings á því
í hinum tilvitnuðu orðum hér að of-
an, að stjómmálabarátta snýst að
veralegu leyti um að ná svo miklu
fylgi í kosningum, að ekki verði
gengið framhjá flokki eða einstakl-
ingi við myndun ríkisstjómar. Það
þurfa því ekki að vera nein annarleg
fyrirgreiðslusjónarmið að baki bar-
áttu flokka að loknum kosningum
við að komast í ríkisstjóm.
Gunnar Helgi bendir á staðreynd,
sem kemur á óvart, þegar hlustað
er á umræður um skárðan hlut Al-
þingis. Hann segir: „Alþingi hefur
gegnt virkara löggjafarhlutverki
heldur en flest önnur löggjafarþing
Vestur-Evrópu, í þeim skilningi að
það hefur oftar haft frumkvæði að
löggjöf heldur en önnur þing. Það
þýðir væntanlega einnig að fram-
kvæmdavaldið og stjómsýslan hafa
átt minni hlutdeild í almennri stefnu-
mótun og lagasetningu heldur en
annars staðar.“
Ófullgerð ritsmíð
í ritgerð sinni um stjómmála-
flokka, ríkisvald og samfélagið
1959-1990 talar Svanur Kristjáns-
son um fyrirgreiðsluflokka og „and-
ófsflokka", en það hugtak notar hann
yfir flokka, sem hafa „byggt á hug-
sjónum, hugmyndum, fremur en fyr-
irgreiðslupólitík". Það er fráleitt, að
allir stjómmálaflokkar á íslandi hafi
ekki viljað ná því markmiði, sem
Gunnar Heigi notar í skilgreiningu
sinni á fyrirgreiðsluflokki, það er að
komast í ríkisstjórn. Hlýtur að vekja
furðu, að Svanur telur Alþýðubanda-
lagið ekki fyrirgreiðsluflokk, að
minnsta kosti ekki hreinræktaðan,
þó hefur enginn flokkur á íslandi
fórnað eins miklu af baráttumálum
sínum fyrir þátttöku í ríkisstjóm, um
flokkinn hefur verið notað hugtakið
„ráðherrasósíalismi", sem stjóm-
málafræðingamir nota að vísu ekki.
í upphafi ritgerðar sinnar segist
Svanur Kristjánsson hafa verið að
vinna að bók um flokkakerfið á áran-
um 1959-1991 og þar komi fram
niðurstöður hans. í ritgerðasafninu
tekur hann fyrir einn þátt í rannsókn-
um sínum vegna bókarinnar. Þetta
er furðuleg kynning á ritgerð í þessu
safni, en almennur lesandi þess hlýt-
ur að gera kröfu um að það, sem
hann les þar standi fyrir sínu og
þurfí ekki að skoða í samhengi við
eitthvert óbirt efni höfundar. Svanur
ritar ekki skýran og einfaldan texta,
heldur endurtekur hann skoðanir sín-
ar í nýjum myndum hvað eftir annað
í ritgerðinni, þar sem hann veltir
fyrir sér hugtökunum „fjöldaflokkur"
og „kjamaflokkur". Hann týnir til
nokkur dæmi úr stjórnmálasögu lið-
inna ára máli sínu til stuðnings og
leggur sérstaka lykkju á leið sína í
neðanmálsgreinum til að geta beint
spjóti sínu gegn Davíð Oddssyni for-
sætisráðherra. Athyglisvert er, að í
upptalningu sinni á dæmum um
óstjórn og óráðsíu minnist Svanur
hvergi á skaðvænleg áhrif setu ráð-
herra Alþýðubandalagsins í iðnaðar-
ráðuneytinu í upphafí níunda áratug-
arins, þegar markvisst var unnið að
því að spilla áhuga útlendinga á að
fjárfesta hér í stóriðju.
Nýlega var kallað á Svan Krist-
jánsson í sjónvarpið til að skýra nið-
urstöðu í skoðanakönnun á vegum
Félagsvísindastofnunar og notaði
hann það tækifæri til að gefa póli-
tískar yfirlýsingar um nauðsyn þess
að vinstrimenn í Reykjavík tækju
höndum saman gegn Sjálfstæðis-
flokknum. í ritgerð sinni kemst
Svanur svo að orði, þegar hann fjall-
ar um framsóknaráratugina tvo:
„Hér verður því haldið fram, að und-
anfama tvo áratugi hafí íslensk
stjómmál þróast þannig að nú erum
við verr undir það búin að stjóma
þjóðfélaginu með vitrænum og lýð-
ræðislegum hætti en við voram fyrir
20 áram. Við glötuðum tækifæri til
nýsköpunar." Hæfa slíkar almennar
yfírlýsingar í ritgerð, sem á að vera
fræðileg? Undir lok ritsmíðar sinnar
segir Svanur: „Rökkrið ríkir í vera-
leika og í vitund... Þokukenndar hug-
myndir og þokukenndur veruleiki
fara saman.“ Þetta hefðu getað ver-
ið einkunnarorð ritgerðar Svans,
efnistök hans mótast af þessum
skilningi hans. Sú spuming vaknar,
hvort annar ritstjóri en Svanur sjálf-
ur hefði samþykkt, að þessi ófull-
gerða ritgerð birtist í bókinni — fyrir-
greiðslan tekur að vísu á sig margvís-
legar myndir og er ekki síður stund-
uð innan háskóla en á öðram vett-
vangi.
Tímabært framtak
Síðasta ritgerðin er um þróun vel-
ferðarríkisins og þar greinir Stefán
Ólafsson frá hugmyndunum, sem
búa að baki velferðarríkinu og hvem-
ig þeim hefur verið hrandið í fram-
kvæmd. Hann bendir á, að menning-
ararfleifð íslendinga sameinar þá
þætti lífsskoðunar, sem lúta að sjálfs-
bjargarviðleitni einstaklinga og fé-
lagslegri samhjálp. Nýsjálendingar
vora fremstir í flokki við að lögfesta
ýmsa þætti, sem eru einkenni vel-
ferðarríkisins. Nú era þeir komnir
hvað lengst í því að tileinka sér þá
stjómarhætti, sem kenndir era við
frjálshyggju. Verða þeir öðram einn-
ig fordæmi í því efni?
Hér hefur verið farið mörgum orð-
um um þetta ritgerðasafn. Efni þess
snertir mörg atriði, sem setja sterkan
svip á stjórnmála- og þjóðfélagsum-
ræður líðandi stundar. Ber að fagna
því tímabæra framtaki að sagnfræð-
ingar og stjórnmálafræðingar taki
höndum saman með þessum hætti.
Viðfangsefnið er alls ekki tæmt.
Raunar vekur furðu, að í bókinni
skuli ekki vera nein ritgerð um þátt-
töku íslands í alþjóðlegu samstarfí
og áhrif þess á þróun íslensks þjóðfé-
lags á þessum áram. Ritstjórar hefðu
í sumum tilvikum mátt gera meiri
kröfur og óhjákvæmilega er um
nokkra endurtekningu á efnisatrið-
um að ræða. Nafna- og atriðisorða-
skrá hefði aukið gildi bókarinnar. í
heimildaskrá er Benedikt Gröndal,
fyrrverandi ráðherra og sendiherra,
eignuð ritgerð eftir alnafna sinn, sem
rituð var árið 1900.
arnsskórnir voru úr sauðskinni, þeim sleit hann
suður i Höfnum. Klœddur skinnstakki fór hann á
sjó og ætlaði að verða sjómaður. Hann var látinn
ganga menntaveginn og hóf læknisnám. í miðju
lœknisnámi kom áfallið mikla: hann veiktist af
berklum. Honum var ekki nóg að sigrast á eigin
veikindum, svo margir þurftu hjálp. Hagsmunir
sjúkra og öryrkja urðu honum óþrjótandi œvistarf.
Kraftur, hugmyndir, fórnfýsi, bjartsýni, áræði - ótal
einkunnarorð áttu við hann. Hann beitti sér víða og
mótaði brautina: Styðjum sjúka til sjálfsbjargar.
Drengurinn á sauðskinnsskónum varð síðar
aðalhvatamaður tölvuvœdds LOTTÓS. Oddur
Olafsson var gæfusamur hugsjónamaður semfékk
hugsjónir sínar til að rœtast. Það var gœfa
r
Islendinga að eiga slíkan mann.
Ævisaga afreksmanns
ísafold
Austurstrœti 10
Opið til 22 öll kvöld