Morgunblaðið - 01.12.1993, Blaðsíða 46

46
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 1. DESEMBER 1993
Minning
Jón Þorgilsson fv.
sveitarstj. á Hellu
Fæddur 31. mars 1931
Dáinn 29. desember 1991
Af öllum þeim aragrúa manna
sem fyrir augu ber á lífsleiðinni eru
það nokkrir einstaklingar sem eins
og standa uppúr mannhafinu. Það
er sama hvar þeir fara, að alls stað-
ar er eftir þeim tekið. Einn slíkra
manna var Jón Þorgilsson. Hann
var líka þeirrar gerðar að um hans
skoðanir hlaut að standa nokkur
styr. Menn skiptust í afskaplega
afgerandi fylkingar varðandi af-
stöðu sína til hans. Annað hvort
voru menn andstæðingar hans eða
eindregnir stuðningsmenn og þessi
afstaða manna til Jóns fór hvergi
nærri alfarið eftir því hvort menn
höfðu sömu stjómmálaskoðanir og
hann eða ekki.
Ævistarf Jóns tengdist stjórnun,
stjórnmálum og félagsmálum. Frá
bamsaldri starfaði hann fyrir Sjálf-
stæðisflokkinn, flest hans aðal-
áhugamál tengdust stjómmálum og
þar var hann brennandi í andanum.
Þótt Jón sæti aðeins um eitt skeið
sem varamaður á Alþingi var hann
svo á kafí í þessum málum að ég
vil réttilega nefna hann stjórnmála-
mann. Á vettvangi stjórnmálanna
vann hann sína sigra og beið einnig
ósigra. Þessar minningar mínar um
hann em því fyrst og fremst ágrip
af pólitískri sögu hans.
Jón ólst upp hjá foreldrum sínum
að Ægissíðu í Djúpárhreppi. Þau
voru Kristín Filippusdóttir norð-
lensk kjarnorkukona og Þorgils
Jónsson atorkusamur búhöldur.
Faðir Þorgils, Jón Guðmundsson,
var þar bóndi og mikill fræðimað-
ur. Eftir hann liggur nokkurra
binda ættfræðihandrit á Lands-
bókasafninu. Tveir bræður Jóns
gamia vom ágætir fræðimenn, þeir
Skúli á Keldum og Vigfús í Engey.
Þeir vom í beinan karllegg af
Bjarna Halldórssyni ættföður Vík-
ingslækjarættarinnar. Móðir Þor-
gils var af Reynifellsættinni. Á
Ægissíðu bjó einnig Torfí, föður-
bróðir Jóns Þorgilssonar. Hann var
víðfróður maður um lönd og sögu
af lestri bóka einna. Það fyrst fréttu
ókunnugir af Jóni Þorgilssyni að
hann átti það stundum til að fylgja
Torfa hvert fótmál og láta spurn-
ingamar dynja á honum. Þess er
ekki getið að Torfí þyrfti að svara
spömu spumingunni í tvígang. Að
bamaskólanámi loknu hóf Jón nám
í Héraðsskólanum á Laugarvatni.
Þar tók hann landspróf vorið 1949.
í stað þess að fara til frekara
náms er það eitthvað sem hefur
togað Jón austur í átthagana. Sama
ár og hann útskrifaðist frá Laugar-
vatni ræðst hann sem starfsmaður
Kf. Þórs á Hellu og starfar til árs-
ins 1963. Þá gerðist hann fulltrúi
skattstjóra Suðurlandsumdæmis og
ennfremur framkvæmdastjóri Tré-
smiðjunnar Rangár hf. Þegar Jón
réðst að Kf. Þór var þar kaupfélags-
stjóri Ingólfur Jónsson alþingismað-
ur. Jón var þá löngu orðinn gall-
harður sjálfstæðisflokksmaður og
mjög pólitískur eins og títt er með
ungt fólk sem á annað borð gengur
ákveðinni stjórnmálastefnu á hönd.
Pólitískar skoðanir Jóns_ mótuðust
í uppeldinu í föðurgarði. Á uppvaxt-
arámm Jóns hafði Ægissíða verið
í þjóðbraut og það hefur ekki dreg-
ið úr pólitískum áhuga hans að þar
á heimilinu var þjóðmálaumræða
oft í gangi. Þar voru og haldnir
pólitískir framboðsfundir vegna al-
þingiskosninga og ungur var hann
þegar hann laumaðist fyrst inn á
slíkan fund.
Löngu fyrir tvítugt er Jón farinn
að starfa af fullum krafti í pólitík-
inni í Rangárvallasýslu sem þá var
eitt kjördæmi. Ungur sat hann í
stjóm Fjölnis, félags ungra sjálf-
stæðismanna (lengi sem formaður),
í stjóm Sjálfstæðisfélagsins og í
stjóm fulltrúaráðs sjálfstæðisfélag-
anna í Rangárvallasýslu og formað-
ur þar um árabil. Hann var fulltrúi
á landsfundum flokks síns. Formað-
ur kjördæmisráðs sjálfstæðisfélag-
anna í Suðurlandskjördæmi var
hann 1966-68 og 1977-78. í mið-
stjórn Sjálfstæðisflokksins
1977-78 og sat lengi í flokksráði.
Hann var í stjórn Jarðefnaiðnaðar
hf. og um skeið formaður Samtaka
sveitarfélaga í Suðurlandskjör-
dæmi. Frá 1978 skipaði hann jafnan
sæti á framboðslista sjálfstæðis-
manna til alþingiskosninga.
Á þessum árum mun Jón hafa
þekkt eða vitað deili á fólki af flest-
öllum heimilum í Rangárvallasýslu.
Á áratugunum 1950-1970 litu
margir á það sem sjálfsagðan hlut
að Jón færi inn á Alþingi þegar
Ingólfur Jónsson drægi sig í hlé,
enda hafði samstarf þeirra alla tíð
verið náið og gott. Oft mun Jón
hafa ráðfært sig við Ingólf, en hitt
vita færri að Ingólfur leitaði til Jóns
þegar honum þótti mikið við liggja
í pólitískum átökum heima í héraði.
Kosið var til alþingis vorið 1978.
Áður hafði Ingólfur Jónsson til-
kynnt flokksmönnum sínum að
hann hygðist ekki fara í framboð á
ný. Sjálfstæðismenn í Rangárvalla-
sýslu boðuðu til prófkjörs til úr-
skurðar um það hveijir skyldu skipa
sæti Rangæinga á framboðslista
flokksins í Suðurlandskjördæmi.
Auk Jóns buðu þrír aðrir sig fram.
Þeirri skoðun var komið á framfæri
að þessar kosningar væru einvígi
milli Jóns og Eggerts Haukdal og
að menn gerðu atkvæði sitt ónýtt
með því að kjósa annanhvorn hinna
tveggja. (Gamalt kosningaáróðurs-
bragð.) Úrslit urðu þau að fylgi við
Eggert varð laundrýgra en margir
bjuggust við og vann hann prófkjör-
ið með fáeinum tugum atkvæða
fram yfír Jón. Ingólfur studdi Jón
í orði en ekki í verki. Hefði hann
beitt sér til stuðnings Jóni hefðu
úrslitin vafalaust orðið önnur. Ekki
virtist afstaða Jóns til Ingólfs fölna
við það, en sumum stuðningsmönn-
um Jóns þótti Ingólfur launa Jóni
slælega áratuga þjónustu. Svo virð-
ist sem Ingólfur hafí verið orðinn
pólitískt þreyttur þegar hér var
komið sögu (?) (Kannski segir það
eitthvað um réttláta niðurstöðu
prófkjöra almennt að sá maðurinn
sem fékk fæst atkvæðin í prófkjöri
þessu er göfugmenni sem flestum
öðrum mönnum væri hæfari til að
takast á við þau erfíðu úrlausnar-
efni sem nú er reynt að ráða fram-
úr á Alþingi. Þetta er ekki sagt til
að kasta rýrð á þá sem nú sitja þar.)
Hafí þessi prófkjörsúrslit valdið
Jóni einhverjum vonbrigðum, þá
urðu menn ekki varir neinna sár-
inda hjá honum vegna úrslitanna,
enda sagði hann einhveiju sinni:
„Þess vegna eru menn saman í
pólitísku félagi, að þeir vilja vinna
að framgangi sameiginlegra póli-
tískra markmiða. Til að velja menn
til trúnaðarstarfa, þ.e. á framboðs-
lista, er eðlilegast að hafa prófkjör.
Og ef menn ætla að starfa áfram
í sama flokksfélaginu, hljóta þeir
sem verða undir í slíku prófkjöri,
að styðja þann sem vinnur prófkjör-
ið.“
Um þetta leyti (1978) verða
nokkur pólitísk þáttaskil í lífsstarfi
Jóns, því að þetta ár gerist hann
sveitarstjóri Rangárvallahrepps.
Hann hafði áður setið í hreppsnefnd
1961-1974, þar af síðast sem odd-
viti í tvö kjörtímabil. Mér er næst
að halda að nú hafí Jón lagt hug-
myndir um þingmennsku endanlega
á hilluna og í sveitarstjórastólnum
undi hann sér afskaplega vel. í því
starfí hafði hann aðstöðu til að
hafa veruleg áhrif á framvindu
stórra og smárra mála. Á sveitar-
stjóratímabili Jóns var unnið að
ýmsum stórframkvæmdum: Sund-
laug var byggð og tekin í notkun,
Erfidrykkjiir
Glæsileg kaífi-
lilaðborð fídlegir
síilir og injög
gpð j)joniista.
lipplýsingar
í síniai 2322
FLUGLEIÐIR
IÉTIL LtmilIII
ennfremur dagheimili fyrir börn.
Þá var steypt upp hjúkrunarálma
við Lund — dvalarheimili aldraðra
— í samvinnu við önnur sveitarfélög
læknishéraðsins. Þá setti það mik-
inn svip á þorpið — til fegrunar —
að lokið var við að leggja bundið
slitlag á allar götur íbúðarhverf-
anna. Ein síðasta framkvæmda-
ákvörðunin sem tekin var í stjórn-
artíð Jóns var viðbygging grunn-
skólans á Hellu. Sú nútímalega
bygging var að hluta til tekin í
notkun sl. haust.
Sveitarstjómarkosningar fóru
fram vorið 1990. í því augnamiði
að skapa einingu um framboðslista
sinn efndu sjálfstæðismenn í Rang-
árvallahreppi til prófkjörs. í fram-
haldi af þessu prófkjöri lögðu
nokkrir sjálfstæðismenn fram ann-
an lista sem þeir nefndu „Nýtt
framboð". Úrslit sveitarstjómar-
kosninganna urðu þau að að sjálf-
stæðismannalisti Jóns hlaut tvo af
fimm og tapaði þar með meirihluta
er hann hafði fyrir. Andstöðulistar
Jóns mynduðu nýjan meirihluta. Jón
mátti taka töskuna sína, hætta sem
sveitarstjóri og þar með hverfa af
þeim starfsvettvangi þar sem hann
hafði lengst af verið mestur áhrifa-
maður í þijá áratugi eða frá árinu
1961 þegar hann kom fyrst inn í
sveitarstjóm. Orsakir þessara kosn-
ingaúrslita voru margþættar og
verða þær ekki krufðar hér. Get ég
þess þó, að atvinnuástandið í
byggðarlaginu hafði einhver áhrif
á kosningaúrslitin.
Eðlilega sámuðu Jóni þessi kosn-
ingaúrslit. Ekki hvað síst vegna
þess að þau mátti rekja til nokk-
urra flokksbundinna sjálfstæðis-
manna, manna sem hann hafði áður
litið á sem samheija sína. Jón hafði
sinnt starfí sveitarstjóra af óskipt-
um áhuga — greitt götu margra
og látið margt gott af sér leiða.
Áhugi hans á starfinu og vinnusemi
var slík, að oft vann hann á skrif-
stofunni fram á nætur og um helg-
ar. Eg gat ekki sagt annað við
hann en það, að nú stæði hann í
sömu sporum og mikilmennið Wins-
ton Churchill þegar hann tapaði
bresku kosningunum 1945 eftir að
hafa staðið í eldlínu styijaldarinnar
og bjargað þjóð sinni frá nasisman-
um. Launin eru ekki alltaf þakk-
læti. Nú stóð Jón uppi án atvinnu
og þar með lífsbjargar. Hann hóf
nú eigin skrifstofurekstur hér á
Hellu. Á skömmum tíma virtist mér
sem það hlæðust á hann mikil verk-
efni: Hann var umboðsmaður fyrir
Vátryggingafélag íslands (VIS),
hann tók að sér skattframtöl og
bókhald fyrir menn. Það varð hon-
um gleðidagur þegar hann var ráð-
inn framkvæmdastjóri fyrir Héraðs-
nefnd Rangæinga. Þar með var
hann aftur kominn á kaf í sveitar-
stjómarmálin, og nú fyrir alla sýsl-
una. Þá sat hann í bankaráði Lands-
banka íslands. Auðvitað voru lands-
ijármálin mjög þar til umræðu, en
seta í bankaráði var um leið hápóli-
tísk staða. Á reglulegum fundum
bankaráðsins kynntist Jón persónu-
lega og náið áhrifamönnum flestra
stjórnmálaflokka. Utan dagskrár
komu þar til umræðu alþjóðamál
og stjómmálin almennt. Þessir
fundir juku honum víðsýni og gerðu
honum kleift að skynja þjóðmála-
þróunina nánast um leið og atburð-
irnir gerðust.
Sem ungur maður var Jón, póli-
tískt séð, fordómafullur. Allt hafði
þetta breyst. Á seinni tímum sá
hann eitthvað gott við allar stjórn-
málakenningar og flesta flokka.
Framsóknarmenn vom meir að
segja orðnir — margir hveijir —
hinir vænstu drengir. Þá vildi hann
fræðast um hina raunverulegu
starfshætti sósíalista og um persón-
una Einar Olgeirsson. Þar vakti
margt undran hans. Lúðvík Jóseps-
son mat hann mikils eftir að hafa
kynnst honum í bankaráði Lands-
bankans. En Jón var eftir sem áður
eindreginn stuðningsmaður síns
flokks, eða eins og hann orðaði
það: „Pólitískt séð verð ég náttúr-
lega aldrei annað en sjálfstæðis-
maður.“
Það sem mælti með Jóni sem
stjómmálamanni var brennandi
áhugi hans á þjóðmálunum og
dugnaður og vinnukapp hans við
þau mál sem hann tók að sér. Hann
var frábærlega vel máli farinn og
í opinberam kappræðum var hann
mjög fundvís á brotalamir í máli
andstæðinga sinna. Hann fylgdist
afskaplega vel með því sem gerðist
fjær og nær. Hann hafði og mikinn
áhuga á fólki sem persónum, vildi
vita um afkomu fólks og störf þess.
Þótt hann ynni ekki allar kosning-
ar, naut hann mikils persónufylgis.
(Kannski hefði hann átt að beita
sér fyrir ennþá meiri framkvæmd-
um á Hellu á fyrri hluta síns áhrifa-
ferils?)
Það sem gerði suma að andstæð-
ingum hans, var að þeim þótti hann
of hvatskeyttur í orðum og ráða
einn of miklu. Vissulega var hann
geðríkur maður, stefnufastur,
óvæginn og mun stundum hafa
knúið fram sín sjónarmið. Menn
vissu líka í hans sveitarstjóratíð
hver það var sem réð og tók flestar
ákvarðanirnar. Þó gat hann verið
fljótur að fallast á annarra tillögur.
Hann hafði mikla þekkingu á sveit-
arstjórnarmálum og það var reisn
yfír honum sem sveitarstjóra.
Margir leituðu til hans og reyndist
hann þeim ráðagóður.
Jón var maður athugull, minnug-
ur og hafði mikinn áhuga á ótrú-
lega mörgu. Hann var orðheldinn
en vildi líka láta aðra standa við
töluð orð. Hann var vasklegur mað-
ur í framgöngu og velútlítandi að
vallarsýn en það er einkenni margs
fólks sem er af Ægissíðuættinni.
Ungur gekk Jón að eiga myndar-
lega konu með heilbrigð áhugamál,
Gerði Þórkötlu Jónasdóttur ættaða
frá Vetleifsholti í Ásahreppi. Hún
bjó þeim fallegt og menningarlegt
heimili. Þótt Gerða hefði ekki alltaf
sömu skoðanir á málunum og Jón,
var hún það bjarg í lífi hans sem
hann gat alltaf reitt sig á. Synir
þeirra era Sævar húsasmíðameist-
ari í Garðabæ og Þorgils Torfí slát-
urhússtjóri á Hellu, kvæntur Soffíu
Pálsdóttur.
Á síðasta áratug fóram við Jón
að taka okkur tíma í að hittast.
Við ræddum um fólk, fræði forn
og alþjóðamál. í eitt skiptið talaði
hann um nútímamenningu og listir.
Þá varð ég aðeins áheyrandi.
Stjórnmálin vora oft rædd. Stund-
um voru við ósammála en miklu
oftar sammála. En þegar ég fór að
tala um þann erlenda óþverra sem
fótum treður land okkar á Keflavík-
urflugvelli felldi Jón talið. Á seinni
tímum var hann orðinn það mikill
„diplomat" að hann hefur talið að
umræður um þetta heilaga mál
mitt væru tilgangslausar. Þessar
samverastundir urðu mér mikils
virði og veittu mér oft mikinn fróð-
leik. Það var stundum komið fram
á nótt þegar annar okkar fylgdi
hinum heim.
Fyrir nokkrum árum varð Jón
fyrir hjartaáfalli. Fljótlega virtist
hann ná fullu starfsþreki á ný og
hann hlífði sér hvergi. Ég hélt að
hann ætti langa ævi fyrir höndum
og að e.t.v. ætti hann enn á ný
eftir að verða forystumaður sveitar-
stjórnar í Rangárvallahreppi. En
kallið kom óvænt á heimili hans við
árslok 1991. Við áttum margt órætt
og ferðin á jeppum um Búðarháls,
með honum, og Einari í Mosfelli
varð ekki farin. Þó að bráðum séu
liðin tvö ár frá láti Jóns er ég ekki
enn hættur að sakna hans.
Gunnar Guðmundsson
frá Heiðarbrún.
t
HJÖRDÍS S. KVARAN,
27.10.1904 - 26.11.1993,
verður jarðsungin frá Dómkirkjunni fimmtudaginn 2. desember
kl. 13.30.
Þeim, sem vildu minnast hennar, er bent á samtök um byggingu
tónlistarhúss, Geysishúsinu.
Ásdfs Kvaran Þorvaldsdóttir,
Hjördfs Einarsdóttir.
t
Minningarathöfn um
HALLDÓRU VALGERÐI BRIEM EK,
sem lést í sjúkrahúsi í Stokkhólmi 21. nóvember sl., verður í
Áskirkju fimmtudaginn 2. desember nk. kl. 13.30.
Útför hennar fer fram sama dag frá Kirkju Maríu Magdalenu í
Stokkhólmi.
Að ósk hinnar látnu er þeim, sem vilja minnast hennar, bent á
hjálparsjóð Móður Theresu.
Vandamenn.
t
Eiginmaður minn, faðir okkar, tengdafaðir og afi,
HARALDUR GUÐJÓNSSON,
sem lést í sjúkrahúsi í Svíþjóð þann 23. nóvember, verður jarð-
sunginn frá Fíladelfíukirkjunni, Reykjavík, föstudaginn 3. desem-
ber kl. 13.30.
Hertha Haag Guðjónsson,
Dóra Lydfa Haraldsdóttir, Árni Arinbjarnarson,
Páll Haraldsson,
Haraldur Haraldsson
og barnabörn.