Morgunblaðið - 14.10.2001, Blaðsíða 12

12 SUNNUDAGUR 14. OKTÓBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
VIKA er nú liðin frá því að árásir hóf-ust á Afganistan og lýsti George W.Bush Bandaríkjaforseti yfir því áfimmtudag að markmið Banda-ríkjamanna væri að koma talibön-
um frá völdum um leið og hann sagði að verið
væri að leggja helstu vígi þeirra í rúst. Er kom á
daginn að talibanar hygðust ekki framselja
hryðjuverkaforingjann Osama bin Laden var
ljóst að árás Bandaríkjamanna væri yfirvofandi.
Töldu margir aðeins tímaspursmál hvenær þeir
hrökkluðust frá völdum og spurðu hvað tæki þá
við. En málið er ekki svo einfalt því að talibanar
eru mun öflugri en þeirra helstu andstæðingar,
sem bæði eru verr vopnum búnir enn sem kom-
ið er og ekki jafn samhentir og talibanar.
Um leið og Bush sagði að hann hygðist gefa
talibönum síðasta tækifæri til að framselja bin
Laden og yrði sprengjuárásum þá hætt lýsti
hann því hvernig verið væri að ráðast á vígi
þeirra eitt af öðru.
„Þessir ráðamenn kalla sig heilaga menn,
þrátt fyrir að þeir hafi notað peninga fengna
með heróínsmygli. Þeir kalla sig guðhrædda og
trúaða og beita konur um leið ofbeldi,“ sagði
hann. „Talibanar hafa gerst bandamenn morð-
ingja og veitt þeim skjól. En nú er hvorki skjól
fyrir al-Qaeda né talibana.“
Þótt Bush hafi lýst yfir því að markmiðið sé
að koma talibönum frá og þegar sé farið að tala
um það í bandaríska stjórnkerfinu að nú taki við
að byggja upp afganskt þjóðfélag vilja Vestur-
lönd ekki að svo líti út sem þau ætli að mynda
einhvers konar leppstjórn í landinu. Tony Blair,
forsætisráðherra Bretlands, hefur verið mjög
skeleggur í því að halda saman því bandalagi,
sem myndað hefur verið undir forystu Banda-
ríkjamanna í atlögunni gegn hryðjuverkum.
Hann hefur ásamt Jack Straw, utanríkisráð-
herra Bretlands, átt samstarf við Lakhdar Bra-
himi, sem Kofi Annan, framkvæmdastjóri Sam-
einuðu þjóðanna, hefur skipað sérlegan fulltrúa
sinn í Afganistan. Brahimi er frá Alsír og gegndi
áður sama starfi, en sagði því lausu 1999 þar
sem honum varð ekki ágengt. Brahimi þekkir
hins vegar hin ýmsu þjóðernisbrot í landinu og
nýtur einnig trausts í þeim ríkjum, sem liggja
að Afganistan.
Breskir embættismenn hafa greint frá því að
hlutverk Brahimis sé að mynda samsteypu-
stjórn, sem Pakistanar, Indverjar, Íranar,
Rússar og Kínverjar geti sætt sig við. Þar yrði
að finna fulltrúa allra hópa í landinu, þar á með-
al andófsmanna, sem nýlega hafa sagt skilið við
stjórn talibana. Ætlunin er að Zahir Shah, kon-
ungur Afganistans, sem var útlægur ger árið
1973, leggi blessun sína yfir stjórnina og kalli
síðan saman fund leiðtoga þeirra hópa, sem
byggja landið. Slíkir fundir heita „loya jirga“ og
er hlutverk þeirra að leggja blessun sína yfir
nýjan leiðtoga.
Svo virðist sem bæði Bandaríkjamenn og
Bretar séu sammála um að ekki gangi að Norð-
urbandalagið komist sjálfkrafa til valda í því
tómarúmi sem myndast þegar talibanar hrökkl-
ast frá. Síðan er gert ráð fyrir því að Vesturlönd
styðji hina nýju stjórn með mat og annarri að-
stoð, ráðgjöf og eftirgjöf skulda og yrði það
tengt markmiðum á borð við að draga saman
ópíumframleiðslu í landinu. Með þessu á að
reyna að koma í veg fyrir að ringulreið skapist í
Afganistan á ný. Þegar Blair ávarpaði flokks-
þing Verkamannaflokksins fyrr í þessum mán-
uði sagði hann að það hefðu verið mistök að
snúa baki við Afganistan árið 1991 þegar sov-
éski herinn hafði verið flæmdur á braut og bætti
við að það yrði ekki gert nú.
Í breskri skýrslu um það hvernig binda eigi
enda á hryðjuverkastarfsemi er gert ráð fyrir
því að uppbygging í Afganistan muni fara fram
næstu fimm til tíu árin og hún muni kosta allt að
40 milljarða dollara eða 4.000 milljarða króna.
Uppbygging þjóðar
Það er auðvelt að segja að koma eigi á stjórn í
Afganistan, sem hinir ólíku nágrannar geti sætt
sig við og þjóni hagsmunum allra íbúa landsins.
Það væri hins vegar mikið afrek ef það tækist.
Bretar eru farnir að tala opinberlega um að
byggja upp afganskt þjóðfélag og nota þá orðin
„nation building“. Bandaríkjamenn hafa iðulega
notað þau orð þegar þeir hafa hlutast til um
málefni annarra ríkja og nægir í því sambandi
að nefna Víetnam, þar sem reynslan var skelfi-
leg. Tal af þessu tagi vekur því tortryggni
margra í Bandaríkjunum og hefur repúblikön-
um verið sérstaklega í nöp við hvers konar
„þjóðaruppbyggingu“.
Þá er ljóst að hinir ýmsu hópar í Afganistan
munu ekki láta ýta sér fram og tilbaka eins og
taflmönnum á skákborði og er valdabaráttan
milli úsbeka í norðri og pastúna í suðri þegar
hafin. Hinir síðarnefndu eru stuðningsmenn
konungsins, en þess ber að geta að talibanar eru
einnig að meginhluta pastúnar. Valdabaráttan
milli þeirra felst hins vegar ekki í átökum, held-
ur tilraunum til að hljóta náð fyrir augum
Bandaríkjamanna og fá hjálp þeirra til að ráð-
ast á höfuðborgina, Kabúl.
Að auki eru grannríkin að reyna að hafa áhrif
á framvinduna og ber þar helst að nefna Pak-
istan, Íran og Úsbekistan. Pakistanar hafa ekki
síst áhyggjur vegna þess að meirihluti íbúa í
norðvesturhluta landsins eru pastúnar. 1,2
milljónir flóttamanna gera málið enn erfiðara
viðureignar og óttast þeir að ítök talibana meðal
pastúna geri það að verkum að samúð með mál-
stað talibana nái yfir landamærin með þeim af-
leiðingum að ókyrrð aukist í landinu.
Stjórn Úsbekistans hefur hins vegar stutt
þjóðarbrot úsbeka hinum megin við landamær-
in. Þeir styðja Rashid Dostum, fyrrverandi her-
foringja úr her kommúnistastjórnar Afganist-
ans. Dostum leikur enn hlutverk í vörnum
Norðurbandalagsins gegn talibönum. Innan
Úsbekistans er hins vegar einnig að finna ísl-
amska hópa, sem styðja talibana og því er óttast
að stríð í Afganistan geti leyst úr læðingi borg-
arastyrjöld í Úsbekistan.
Yfirburðir í herafla
Norðurbandalagið hefur ráðið ríkjum í þeim
litla hluta Afganistans, sem ekki hefur verið á
valdi talibana. Innan Norðurbandalagsins eru
þrír afganskir minnihlutahópar atkvæðamestir,
tadsíkar, úsbekar og hazara sítar. Oft hefur ver-
ið grunnt á því góða milli þessara hópa og svo er
enn þótt þeir séu sameinaðir í baráttunni gegn
talibönum. Hernaðarsérfræðingar segja að
Norðurbandalagið muni ekki geta borið sigur
úr býtum hjálparlaust. Talið er að talibanar hafi
um 50 þúsund manns til að tefla fram til orrustu,
þar á meðal um fimm þúsund arabíska málaliða,
en Norðurbandalagið á milli 12 og 15 þúsund vel
vopnaða hermenn auk sjálfboðaliða, sem ekki
eru jafn vel vopnaðir.
Talibanar höfðu algera yfirburði í vopnabún-
aði á borð við skriðdreka og orrustuþotur, en
árásir Bandaríkjamanna gætu hafa gert þá yf-
irburði að engu. Engar upplýsingar er hins veg-
ar að hafa enn sem komið er um það hvort floti
herflugvéla talibana hafi skemmst í loftárásun-
um. Talið er að talibanar hafi áður en árásirnar
hófust haft 10 SU-22 sprengjuflugvélar, 5
MiG-21 orrustuþotur, 10 þyrlur til herflutninga
og 40 flutningaflugvélar. Norðurbandalagið hef-
ur hins vegar átta þyrlur til herflutninga og
þrjár flutningavélar. Hvað sem þessu misvægi
líður virðast sveitir undir stjórn Dostums hafa
náð að sækja á í átökum við borgina Mazar-e-
Sharif í norðvesturhluta Afganistans þar sem
talibanar eru hvað veikastir fyrir.
Þá segist annar herforingi í Norðurbandalag-
inu, Ismail Khan, hafa tekið borgina Chag-
hcharan í Ghor-héraði og sækir nú í átt að Her-
at, höfuðborg héraðsins. Chaghcharan liggur á
veginum, sem tengir Kabúl og Herat.
Ekki sameiginlegt átak,
heldur frumkvæði stríðsherra
Landvinningar Norðurbandalagsins hafa
hins vegar ekki fyrst og fremst verið vegna
sameiginlegs átaks heldur frumkvæðis ein-
stakra stríðsherra innan bandalagsins. Banda-
lagið hélt Kabúl frá 1992 til september 1996 og
er vart hægt að líta á valdatíma þess sem með-
mæli með því að það komist til valda á ný. Á
þessum fjórum árum var spilling allsráðandi,
stjórnarfar grimmilegt og missti bandalagið
völdin ekki síst vegna innbyrðis ágreinings og
óeiningar með þeim afleiðingum að talibanar
komust til valda.
„Möguleikar Norðurbandalagsins eru meiri
en áður var, en það vekur ekki miklar vonir,“
sagði Alexander Goltz, rússneskur hernaðar-
sérfræðingur, sem barðist í sovéska hernum í
Afganistan, í samtali við dagblaðið Christian
Science Monitor. „Hóparnir innan bandalagsins
hata hverjir aðra, þeir hafa barist gegn hver
öðrum og munu ábyggilega gera það aftur. Fyr-
ir vikið er frammistaða þeirra á vígvellinum
misjöfn og lítt samstillt. Ég efa stórlega að þeir
geti nokkru sinni unnið saman undir einni
stjórn. Í raun er Norðurbandalagið aðeins laus-
legt bandalag stríðsherra. Þeir styðjast við of
lítil þjóðarbrot til að geta höfðað til landsins
alls.“
Ahmed Rashid, pakistanskur blaðamaður,
sem skrifaði bókina „Talibanar“, telur að það sé
aðeins tímaspursmál hvenær Herat falli og þá
muni koma í ljós hversu margir gerast liðhlaup-
ar úr röðum talibana. Rashid sagði í viðtali við
Christian Science Monitor að Bandaríkjamenn
ættu hins vegar ekki að flýta sér um of að steypa
stjórn talibana. Það verði að fara með gát og
mynda einhvers konar pólitískan grundvöll áð-
ur. Talibanarnir séu að upplagi pastúnar og þeir
muni ekki hlaupa í faðm tadsíkanna, úsbekanna
og hazaranna í Norðurbandalaginu. Hinn póli-
tíski grundvöllur fyrir því að sameina hina ólíku
hópa verði aðeins fundinn með því að leita til
gamla konungsins.
„Þegar borg fellur má hún ekki falla í hendur
eins af stríðsherrunum,“ sagði Rashid. „Þegar
borg fellur verður stríðsherrann að segja að hún
hafi fallið konunginum í skaut og bjóða síðan
konunginum að koma og sitja þar í stjórn. Norð-
urbandalagið fellst á þetta í grundvallaratrið-
um, sérstaklega tadsíkarnir, en ég er ekki viss
um úsbekana og Dostum herforingja.“
Norðurbandalagið vill fá stuðning Banda-
ríkjamanna úr lofti hið fyrsta til þess að sækja
að Kabúl. Tíminn er hins vegar naumur því að
vetur er að ganga í garð. Sérfræðingar segja að
hægt sé að berjast í um sex vikur til viðbótar, en
þá verði orðið of kalt til að halda áfram og erfitt
að byrja á ný fyrr en í kringum mánaðamót jan-
úar og febrúar.
Konungurinn og stuðningsmenn hans vilja
hins vegar fá meiri tíma til skipulagningar fyrir
þjóðarbrotin í suðri. Pastúnarnir, sem eru í
meirihluta í landinu, verði að leika lykilhlutverk
í að sigrast á talibönum og taka höfuðborgina.
Búast megi við vandræðum ef Norðurbandalag-
ið taki Kabúl.
Hlutverk pastúna lykillinn að stöðugleika
Bandaríkjastjórn er einnig treg til að leyfa
Norðurbandalaginu að ná völdum í Kabúl, að
hermt er. Sagt er að stjórn Bush geri sér grein
fyrir því að fari svo sé mjög ólíklegt að hægt
verði að koma á stöðugleika og samstarfi milli
þjóðarbrota ef úsbekarnir og tadsíkarnir virðist
hafa völd umfram stærð þeirra. Eigi að komast
á stöðugleiki til langframa verði hóparnir í suðri
að vera í pólitískum fararbroddi eftir að talib-
anar fara frá völdum.
En vandinn er ekki aðeins fólginn í því að
finna pólitíska blöndu, sem tryggði að hver hóp-
ur ætti fulltrúa í samræmi við stærð. Það þarf
einnig að koma í veg fyrir að grannríkin seilist
til áhrifa innan Afganistans. Pakistanar eru
farnir að þrýsta mjög á um að Norðurbandalag-
ið komist ekki til valda þar sem það muni aðeins
þýða að aftur verði snúið til ringulreiðar og
stjórnleysis. Pakistanar hafa tekið mikla en
óhjákvæmilega áhættu með því að leggjast á
sveif með Vesturlöndum í baráttunni gegn
hryðjuverkum og þeir munu vilja fá sitt í stað-
inn. Það verður hins vegar erfitt að viðhalda við-
kvæmu jafnvægi í Afganistan ef ríkin í kring
verða með stöðug afskipti. Það myndi hins veg-
ar veikja stjórn Pakistans um of ef vilji hennar
yrði sniðgenginn með öllu.
Það er ekkert nýtt að framtíð Afgana ráðist af
öflum, sem þeir fá ekki ráðið við. Eftir áratuga
eymd og ringulreið þurfa þeir enn að horfa upp
á það að utanaðkomandi öfl hafi framtíð þeirra í
hendi sér.
Valdabarátta í
landi eymdar
og ringulreiðar
Reuters
Hermenn Norðurbandalagsins snúa aftur í búðir sínar eftir orrustu við bæinn Charatoy í norðurhluta Afganistans á miðvikudag.
Bandaríkjamenn hafa
lýst yfir því að markmið
þeirra sé að flæma talib-
ana frá völdum í Afgan-
istan, en það verður
þrautin þyngri að finna
pólitíska lausn, sem gæti
tryggt stöðugleika í land-
inu eftir áratuga eymd
og glundroða. Karl Blöndal
skrifar um valdabarátt-
una innan Afganistans
og afskipti ytri afla.