Morgunblaðið - 14.10.2001, Blaðsíða 28

28 SUNNUDAGUR 14. OKTÓBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
„Life could be a dream,
If I could take you up in
paradise up above,
if you would tell me
I’m the only one for you
life could be a dream,
sweetheart...“
Þessi glaðlegi, gamli slagari
myndar eins konar tónramma utan
um bíómyndina, sem Ágúst Guð-
mundsson hefur gert um Mávahlátur
og texti hans kallast á við hláturinn
sem bók Kristínar Marju Baldurs-
dóttur dregur titil sinn af. Eins og
fjölmargir lesendur skáldsögunnar
vita, ekki síður en gestir leiksýning-
arinnar, sem sett var upp í Borgar-
leikhúsinu, segir Mávahlátur sögu
frá Íslandi 6. áratugarins um
kvennaríki í litlu þorpi og karlmenn-
ina, sem þangað slæðast, sem skaff-
arar, vonbiðlar, elskhugar. Sagan,
gamansöm, rómantísk, dramatísk,
kaldhæðin, samfélagskrítísk, er sögð
út frá sjónarhóli stúlkunnar Öggu,
sem fylgist með því hvernig um-
hverfi hennar umhverfist þegar
frænka hennar, hin dularfulla
Freyja, snýr heim frá útlöndum með
afdrifaríkum afleiðingum. Sú saga er
um leið eins konar þroskasaga Öggu,
sem er á líður er ekki aðeins áhorf-
andi, heldur þátttakandi og loks
áhrifavaldur atburðarásarinnar.
Kvenhetja úr Íslendingasögunum
Ágúst Guðmundsson segir að það
sem fyrst hafi heillað sig við Máva-
hlátur hafi verið persónan Freyja.
„Þessi kvenhetja úr Íslendingasög-
unum sem á fullkomlega heima á
miðri tuttugustu öldinni. Í öðru lagi
var að sagan kom mér stöðugt á
óvart, án þess þó að persónurnar
gerðu neitt annað en það sem var eðli
þeirra samkvæmt. Það þriðja var
hve sagan var full af frumlegum
myndum sem voru hlaðnar merk-
ingu. Tökum hárið á Freyju sem
dæmi, hvernig það er hengt upp til
þerris og hvernig það er almennt
notað sem tákn kvenleikans.“
Síðasta bíómynd Ágústs, Dansinn,
sú fyrsta eftir 14 ára hlé, var einnig
byggð á bókmenntaverki, sögu Will-
iams Heinesens. Ég spyr hvort það
eigi sérstaklega vel við hann að gera
slíkar myndir.
„Ekkert sérstaklega,“ svarar
hann. „Meginmarkmiðið er einfald-
lega að vinna að bestu hugmyndinni
sem gefst hverju sinni, og sjálfur hef
ég upp á síðkastið ekki haft betri
sögu að segja en Mávahlátur. Hún
kom líka inn á svið sem mér hefur
löngum verið hjartfólgið, en það er
kynjabaráttan eilífa með hæfilegri
tilvísun til kvennabaráttu tuttugustu
aldarinnar.“
Úr bók yfir á filmu
Er markaðslega hagkvæmt í fá-
menninu hér að velja til kvikmynd-
unar verk sem hafa þegar fengið
kynningu og hlotið vinsældir í öðrum
miðlum, skáldsögum og leikhúsi?
„Ég geri ráð fyrir því. Þær myndir
sem mesta aðsókn hafa fengið und-
anfarið hafa yfirleitt byggst á skáld-
verkum. Annars er það ekki ástæðan
fyrir valinu. Ef Kristín Marja hefði
sent mér kvikmyndahandrit að
Mávahlátri í stað þess að skrifa
skáldsöguna, hefði ég vafalaust fallið
fyrir henni. Svo má reyndar bæta því
við að sú mynd sem mesta aðsókn
hefur fengið á Íslandi, Með allt á
hreinu, var ekki byggð á bók.“
Ertu hættur að frumsemja sögur
fyrir kvikmyndir?
„Síður en svo. Eftir að hafa unnið
tvær myndir úr fortíðinni er mig far-
ið að langa til að fjalla um eitt og ann-
að úr nútímanum sem brennur á
mér. Ég vonast til að fá ráðrúm til að
sinna því á næstunni.“
Ágúst gerir sjálfur handritið að
kvikmyndinni Mávahlátri. Hvað var
erfiðast við að glíma þegar hann sett-
ist niður til að yfirfæra söguna í kvik-
myndahandrit eða var kannski ekk-
ert erfitt? Lá hún í augum uppi?
„Það sem yfirleitt blasir við þegar
kvikmynda skal skáldsögu eru stytt-
ingar. Mávahlátur var þar engin
undantekning, eins þótt hún sé eng-
inn doðrantur. Þetta er breið skáld-
saga sem nær yfir tæplega þrjú ár,
með helling af skrautlegum per-
sónum og það gefst einfaldlega ekki
tími til að gera þeim öllum sömu skil
og í skáldsögunni. Það reynist óhjá-
kvæmilegt að draga fram meginsög-
una og láta minna fara fyrir öðru.
Þráðurinn hlaut að snúast fyrst og
fremst um ástir Freyju, ennfremur
um áhrifin sem atburðirnir hafa á
Öggu og hvernig hún mótast af
þeim.“
Mun eitthvað koma lesendum bók-
arinnar á óvart í myndinni?
„Vonandi heilmargt. Annars finnst
mér ég hafa verið trúr skáldsögunni í
öllum grundvallaratriðum.“
Nálægð Öggu – fjarlægð Freyju
Stúlkan Agga er í sjónarmiðju
bókar og myndar; hún er í senn
áhorfandi að og þátttakandi í at-
burðarásinni. Var það sérstakt úr-
lausnarefni við handritsgerð og tök-
ur að koma hennar sjónarhorni,
sjónarhorni barnsins, upp á tjaldið?
„Áhorfandinn þarf stöðugt að
finna fyrir nærveru hennar. Annað
sérstakt úrlausnarefni var að lýsa
Freyju án þess að fara of nálægt
henni. Þetta er raunar leyst í bókinni
sjálfri. Agga stendur á milli lesand-
ans og Freyju og gefur atburðunum
dýpri merkingu en ella. Sjónarmið
barnsins reynist á endanum það eina
rétta. Aðrir virðast ekki skynja hvað
á spýtunni hangir hjá Freyju, á með-
an barnshugurinn nemur það og
greinir rétt.“
Ágúst segir höfund skáldsögunnar
hafa lesið hinar ýmsu gerðir hand-
ritsins og komið með athugasemdir,
„að vísu ekki mjög margar, en alltaf
mjög góðar og ég fór, held ég, alltaf
eftir þeim. Síðan urðu ýmsar breyt-
ingar, í tökunum og þá ekki síður í
klippingunni, sem hún kom ekki ná-
lægt, svo að handritið eitt segir ekki
alla sögu. Hún segist hafa lært það af
samstarfi okkar að þessi form, kvik-
mynd og skáldsaga, séu gerólík. Ég
lít svo á að verði útkoman slæm, eigi
skáldsagnahöfundurinn enga sök á
því. Verði útkoman hins vegar góð, á
skáldsagnahöfundurinn hrós skilið.
Ég hélt einu sinni yfir Kristínu
Marju ræðu þar sem ég lýsti þeirri
skoðun minni að vondar bíómyndir
sem gerðar eru eftir skáldverkum
hafi afar takmörkuð eyðileggingar-
áhrif á framgang viðkomandi skáld-
verka. Góðar skáldsögur lifa það af
þótt slíkar bíómyndir hverfi í
gleymsku og dá.“
Einstaklingsbundin kvennabylting
Ég spyr leikstjórann hvernig hann
skynji kjarna Mávahláturs, kjarna
sögunnar?
„Mikilvægasta vísbendingin felst í
tímanum sem Kristín Marja velur
verkinu: rétt eftir stríð, en fyrir
kvennabyltingu,“ svarar hann. „Í
tískuheiminum er aftur lögð megin-
áhersla á kvenlegu línurnar, bæði í
Evrópu og Ameríku eiga konur að
fara aftur inn á heimilin eftir að hafa
komist út á vinnumarkaðinn á stríðs-
árunum. Lítt menntuð stúlka úr
verkalýðsstétt sem hefur hug á að
komast áfram í lífinu á ekki marga
kosti aðra en að giftast rétt, eða eins
og Agga segir: „Hún ætlar að vera
hjá okkur þar til hún hefur fundið
nýjan mann.“ Og þegar Freyju
finnst að sér vegið bregst hún við af
heift sem annars vegar skýrist af erf-
iðum uppvexti og hins vegar af ís-
lenskum kvenhetjum allra tíma, ekki
síst sögualdarinnar. Útkoman er ein-
staklingsbundin kvennabylting áður
en konur fóru af alvöru að standa
saman um þau mál.“
Höfundurinn er kona og í miðjunni
er stúlka og þar fyrir utan eru flestar
aðalpersónurnar konur á ýmsum
aldri og spegla kvenviðhorf af ýmsu
tagi. Þurftir þú að leita að konunni í
þér til að ganga inn í verkið?
Ágúst kímir. „Ég þurfti nú ekki að
leita lengi að henni. Annars vil ég
benda á að allt í kringum mig voru
konur í mikilvægum stöðum, m.a.
sjálfur framleiðandinn (Kristín Atla-
dóttir) sem er minn nánasti sam-
starfsaðili. Leikkonurnar (m.a. Mar-
grét Vilhjálmsdóttir sem Freyja,
Ugla Egilsdóttir sem Agga, Krist-
björg Kjeld sem amman, Edda
Björg Eyjólfsdóttir sem Dódó) höfðu
líka margt til málanna að leggja. Svo
var alltaf hægt að glugga í biblíuna
okkar, skáldsöguna sjálfa sem er
mjög greinilega skrifuð af konu.“
Heldurðu að myndin hefði orðið
öðruvísi ef kona hefði gert hana?
„Hún væri öðruvísi ef einhver ann-
ar hefði gert hana, karl eða kona. Ég
hef orðið þess var að margar konur
líta á Freyju sem sanna feminíska
hetju og harður femínisti hefði lík-
lega farið slíka leið. Sjálfur les ég
miklu tvíræðari túlkun út úr bókinni.
Á rauðsokkutímunum var mikið lagt
upp úr þeirri kenningu að konur og
karlar væru í rauninni eins, að það
væri mest uppeldið sem gerði út um
kynhlutverkin. Konan var maður.
Nokkrum árum síðar kom fram
hrein kúvending og eftir það var
áhersla lögð á allt sem skildi kynin
að. Í kjölfarið kom kvennamenning,
kvennabókmenntir, meira að segja
kvenkyns guð. Ég geri ráð fyrir því
að þegar þessar byltingaröldur lægir
komi fram túlkun á þessu sem leyfir
að karlar geti skilið konur og öfugt.“
Álfkona og tálkvendi
Helstu pólar sögunnar eru stúlkan
Agga og frænka hennar Freyja.
Hvernig skilur leikstjórinn þær
kvenlýsingar? Eru Agga og Freyja
Lífið gæti verið
„Ég verð taugaóstyrk-
ari með hverri mynd.
Það endar væntanlega
með því að ég þoli
ekki að vera á eigin
frumsýningum.“ Sá sem þetta segir í samtali við
Árna Þórarinsson er Ágúst Guðmundsson, sá
íslenskra kvikmyndaleikstjóra, sem reið á
vaðið á „íslenska kvikmyndavorinu“ fyrir rúmum
20 árum. Nú tekur á taugar Ágústs því
ný mynd hans, Mávahlátur, eftir samnefndri
skáldsögu Kristínar Marju Baldursdóttur,
verður frumsýnd næsta laugardag.
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Leikstjórinn og framleiðandinn við undirbúning að tökum Mávahláturs: Ágúst Guðmundsson og Kristín Atladóttir.