Morgunblaðið - 14.10.2001, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 14. OKTÓBER 2001 25
> Windows 2000 Domain ........ 25. október
> Exchange 2000 Server ...... 22. nóvember
> SQL 2000 Server ................ 29. nóvember
> Windows XP Domain .......... 6. desember
> .NET umhverfið ................ 11. desember
Kynningarnar eru ætlaðar fagfólki eða stjórn-
endum sem vilja samþjappaðar upplýsingar
um tiltekinn hugbúnað.
Verð kr. 14.500. Hádegisverður innifalinn.
Nánari upplýsingar og skráning í síma
533 3533 eða á www.ctec.is.
Faxafeni 10, 1. hæð · 108 Reykjavík · Sími 533 3533 · Fax 533 2533 · skoli@ctec.is · www.ctec.is
> CTEC á Íslandi
býður upp á eins dags kynningar
dómum sem fólki verður ef til vill oft-
ar hugsað til. „Menn vita til dæmis
mikið um hjartasjúkdóma og
áhættuþætti þeirra. Þar er mikil
blóðfita einn áhættuþátturinn. Sum-
um áhættuþátta hjartasjúkdóma er
stýrt af breytileika í erfðaefninu. Á
sama hátt er næsta öruggt að við-
brögð miðtaugakerfisins við ytri að-
stæðum stýrast á nákvæmlega sama
hátt af breytileika í erfðaefninu. Slík-
ir áhættuþættir haga sér öðruvísi en
einfaldir „mendelskir“ eiginleikar
þar sem sterkt samband er á milli
erfðaefnisins og einkennanna. Við
erum að leita að þessum náttúrulega
breytileika, sem er að finna í erfða-
efni fjölda fólks, og þarf í sjálfu sér
ekki að vera ávísun á einkenni. Hann
bara eykur líkurnar á myndun
ákveðinna sjúkdóma. Maður gæti
ímyndað sér að þegar samspil erfða
og umhverfis er orðið ljóst geti þeir
einstaklingar, sem greinast með
breytileikann sem veldur kvíða, öðl-
ast betri skilning og stjórn á sínum
kvíða eða þegið lyfjameðferð.“
Eðlilegur eða sjúklegur kvíði
Högni segir að í rannsókninni sé
verið að draga mörkin á milli þess
sem kalla má eðlilegan kvíða og þess
að geta þróað með sér sjúklegan
kvíða. „Við vitum að það er ákveðin
fjölskyldulægni í kvíðaröskunum. En
hvernig þetta erfist hefur enn ekki
verið skýrt. Það er ekki einföld
„mendelsk“ arfgengd í þessu, um-
hverfisþættir skipta heilmiklu máli.“
Kvíðaraskanir eru misjafnlega al-
varlegar og íþyngjandi. Högni nefnir
til dæmis köngulóarfælni sem ekki
telst mjög hamlandi fyrir þá sem af
henni þjást. Engu að síður er það
fælni og sá sem hana hefur sýnir ýkt
viðbrögð sjái hann könguló. Hins
vegar er verra að eiga við víðáttu-
fælni. Hún kemur fram í ýmsum
myndum og getur t.d. valdið því að sá
sem af henni þjáist treysti sér ekki
úr húsi eða til að ferðast í bíl. Eins
má nefna félagsfælni, sem gerir fólki
erfitt að vera innan um aðra.
„Felmtursröskun eða ofsakvíði er
mjög alvarleg. Segja má að þeir sem
af henni þjást missi stjórn á sér á
vissan hátt um stuttan tíma. Þessi
röskun hefur takmarkandi áhrif á
hvernig fólk lifir sínu lífi. Það óttast
sífellt að fá kvíðann yfir sig, hættir að
fara út og vera innan um aðra af ótt-
anum við að fá kast. Áhrifin af sjúk-
legum kvíða eru því ekkert minni en
af líkamlegum kvilla á borð við t.d.
hjartasjúkdóm, fótbrot eða eitthvað
slíkt,“ sagði Högni. Þótt meðferð við
kvíða sé oft fólgin í sállækningum,
slökunaræfingum eða annars konar
meðferð þá eru orsakir kvíðans engu
síður líkamlegar en sálfræðilegar.
Uppgötvun sem markar tímamót
Þorgeir segir að kvíði hafi verið
rannsakaður víða um heim, en ef til
vill ekki jafn mikið og sjúkdómar á
borð við geðklofa eða geðhvörf, sem
hafa töluvert verið rannsakaðir.
Rannsókn ÍE marki því tímamót.
„Út úr rannsóknum á almennum
kvíða hefur ekki komið neitt hingað
til sem hefur bent sterklega á
ákveðna erfðaþætti. Það sérstaka við
þessa rannsókn er að með rannsókn
á erfðaefni í fjölskyldum og svo-
nefndri tengslagreiningu fást sterk-
ar vísbendingar um svæði á litningi
sem tengist kvíða. Það er eiginlega í
fyrsta skipti sem það gerist.“
Högni rifjar upp frétt frá því í
ágúst um að spænskir vísindamenn
hafi fundið kvíðagen. Þorgeir segir
að þar hafi sérstaklega verið rann-
sakaðar fjölskyldur þar sem saman
fóru kvíðaraskanir og mikill hreyf-
anleiki liðamóta. Þessir ólíku þættir
erfðust saman. Rannsóknin leiddi í
ljós að hjá þeim sem höfðu þessi ein-
kenni var töluverður hluti litnings 15
tvöfaldur og fólkið með tvöfaldan
skammt af u.þ.b. 100 genum. Leidd-
ar voru líkur að því að á þessu tvö-
faldaða svæði væri gen sem stýrði
styrk liðbanda og annað sem hefði
áhrif á kvíða. Þetta væri dæmi um
erfðafræðilega skýringu á því þegar
ólíkir eiginleikar erfast saman,
þ.e.a.s. vegna þess að genin sem
stýra eiginleikunum eru nálægt
hvort öðru á litningi.
Hjá Íslenskri erfðagreiningu hef-
ur verið beitt annarri aðferð við stað-
setningu genanna, það er svonefndri
tengslagreiningu. Fjallað er um þá
aðferð í grein sem Þorgeir skrifaði
ásamt Hreini Stefánssyni (Meingen
og flóknir erfðasjúkdómar, Lyfjatíð-
indi 5(5), 1998, bls. 64-70). Þar segir
m.a.: „Hefðbundin tengslagreining
felst í því að skýra samband svip-
gerðar og arfgerðar eins og það birt-
ist í ættartrjám með því að setja
fram tilgátur um erfðir og prófa þær
með tölfræðilegum aðferðum. Arf-
gerð þátttakenda í rannsókn er
greind og síðan er tengslagreiningu
beitt til þess að finna grófa staðsetn-
ingu fyrir gallaða genið á litningi.“ Í
fyrrnefndri grein kemur fram að það
sé engan veginn tryggt að þátttak-
endur í rannsókn, sem hafa sömu
einkenni, hafi þau vegna stökkbreyt-
inga í sama geni. Breytileiki í mis-
munandi genum getur kallað fram
svipuð eða sömu sjúkdómseinkenni.
„Þetta er ein ástæða þess að einsleit-
ar þjóðir [eins og Íslendingar, innsk.
blm.] eru taldar gagnlegri í rann-
sóknum á flóknum erfðasjúkdómum
því trúlegt er að færri stökkbreyt-
ingar standi að baki svipgerðinni.“
Ný nálgun á viðfangsefnið
Högni segir að það hafi hjálpað að
rannsóknin var bundin við fjölskyld-
ur þar sem fundust dæmi um felmt-
ursröskun, eða ofsakvíða.
„Við völdum fjölskyldur með sér-
stökum hætti þar sem aðrar kvíð-
araskanir voru einnig til staðar.
Margir aðrir sem hafa rannsakað
felmtursröskun hafa einbeitt sér að
henni. Við skilgreinum kvíðann á
annan hátt, nálguðumst hann frá
breiðara sjónarhorni og þrengjum
síðan. Það skilaði okkur mjög drjúgt
áfram.“
Þorgeir segir að hafa verði í huga
að þegar rætt sé um flókna erfðaeig-
inleika að það fari eftir umhverfi og
jafnvel öðrum erfðaþáttum hve mikil
eða alvarleg einkennin verði. „Þótt
fólk hafi sama breytileika í einum
erfðavísi þá kunna einkennin að
verða mismunandi allt eftir því hver
erfðafræðilegur bakgrunnur ein-
staklingsins er og hver umhverfis-
áhrifin eru.“
Þorgeir segir að þótt sjónum hafi
einkum verið beint að einstaklingum
með felmtursröskun í rannsókninni,
hafi hún einnig beinst að öllum sem
voru skyldir þeim og voru með aðrar
tegundir af kvíða.
Högni segir til útskýringar að ein-
staklingar með eina tiltekna gena-
breytingu geti ýmist sýnt felmturs-
röskun, fælnikvíða eða engan kvíða.
Allt eftir öðrum þáttum sem koma
við sögu. „Þetta er nálgun sem ég
held að aðrir hafi ekki notað,“ segir
Högni.
„Þegar menn standa frammi fyrir
flóknum erfðasjúkdómi hugsa þeir
gjarnan með sér að það séu tvær
leiðir. Önnur er að líta svo á að ein-
staklingar með tiltekin einkenni hafi
aðra breytingu í erfðaefninu en ein-
staklingar með önnur einkenni.
Hin leiðin er að að líta svo á að
breytileg einkenni séu hluti af flókn-
um erfðasjúkdómi og þau stafi af
áhrifaþáttum eins og umhverfi og
öðrum erfðaþáttum. Þetta er það
sem við getum gert á Íslandi vegna
ættfræðiþekkingar, en er ekki hægt
víða annars staðar. Við getum hrein-
lega séð hvaða eiginleikar það eru
sem erfast saman í fjölskyldum, í
stað þess að ákveða fyrirfram að
hvaða sjúkdómsgerð menn ætla að
einbeita sér,“ sagði Þorgeir. Hann
sagði ennfremur að styrkur starfsins
hjá Íslenskri erfðagreiningu felist
ekki einungis í mjög öflugri rann-
sóknarstofu í erfðafræði, heldur og í
ættfræðigrunninum sem hjálpar við
að velja út fjölskyldur og einstak-
linga á mun hraðvirkari hátt en hægt
er annars staðar. Högni bætti við að
síðast en ekki síst megi þakka hug-
búnaðardeild fyrirtækisins góðan ár-
angur. „Hún hefur verið ákaflega
rösk að þróa nýjar aðferðir og verk-
færi til að vinna mun hraðar og gera
vinnuna markvissari. Það sem tekur
vikur að gera annars staðar tekur
nokkrar sekúndur hér. Það er hug-
vitið í fyrirtækinu sem skilar þessu.“
Smæð íslensks samfélags kemur
einnig til góða á annan hátt, líkt og
Þorgeir bendir á. Þegar rannsakaðir
séu sjúkdómar sem fólk leitar sér
ógjarnan lækninga við, líkt og kvíði,
sé mikill kostur að geta sent út
spurningalista. Þá spilli ekki að Ís-
lendingar séu fúsir til þátttöku.
„Þetta er nálgun sem ekki er hægt að
beita nokkurs staðar annars staðar í
heiminum með jafn góðum árangri,“
sagði Þorgeir.
Leitin þrengist
Þorgeir sagði að genaleitin væri í
eðli sínu hópvinna og það væru í raun
allir starfsmenn ÍE sem kæmu að
rannsókninni með einum eða öðrum
hætti, en það væri þó fyrst og fremst
þeim einstaklingum og fjölskyldum,
sem tóku þátt í rannsókninni, að
þakka að tekist hefur að finna stað-
setningu þar sem yfirgnæfandi líkur
eru á að sé erfðavísir sem kemur að
myndun kvíða. „Nú stöndum við
frammi fyrir því að skoða erfðavís-
ana sem eru á þessu svæði og leita að
breytileika í einum eða fleiri þeirra
til þess að finna sjálfa stökkbreyt-
inguna sem stendur á bakvið þessi
tengsl.“ Strangt tiltekið koma fjöl-
margir erfðavísar á þessu svæði til
greina sem „sökudólgar“. Það sýnir
best hve þróunin er ör að fyrir um
tveimur árum höfðu menn litla hug-
mynd um hvaða erfðavísar voru á
þessu tiltekna svæði. Nú eftir rað-
greiningu erfðamengisins er heil-
mikið vitað um hvaða erfðavísar eru
hvar á litningunum. Því er strax
hægt að hefja leitina að breytileika í
þessum tilteknu erfðavísum.
„Til þess að þrengja þetta svæði
enn frekar er næsta skref að skoða
það í fleiri einstaklingum sem eru þá
fjarskyldari þeim sem við höfum
skoðað og eiga því minna sameigin-
legt erfðaefni á þessu svæði. Þetta er
kallað setraðagreining og er notuð til
að þrengja svæðið og fækka mögu-
leikunum. Hún er raunverulega ekk-
ert ósvipuð tengslagreiningunni.
Hugmyndin er sú sama. Hafi menn
sama breytileikann í sama geninu þá
fylgir honum ákveðið svæði í kring
sem er eins. Því fjarskyldari sem
menn eru því minna er þetta sameig-
inlega svæði,“ segir Þorgeir.
Enn verið að leita fólks með kvíða
Áfram verður unnið að því að fá
fólk með kvíðaraskanir inn í rann-
sóknina, að sögn Högna. Það er til að
styrkja grunn rannsóknarinnar.
Erfðaefni einstaklinga, með kvíð-
araskanir af hvaða tagi sem er, sé
uppspretta þekkingar um breyti-
leika á þessu ákveðna svæði. En
hvert á fólk að snúa sér ef það telur
sig eiga erindi í hóp þeirra sem rann-
sakaðir eru?
Högni segir að Tölvunefnd og Vís-
indasiðanefnd hafi á sínum tíma sam-
þykkt aðferðina sem beitt var; að
senda spurningalista og að læknar
vísuðu sjúklingum í könnunina. „Ef
aðrir vilja taka þátt þá geta þeir
vissulega haft samband. Þeim verður
þá vísað til einhvers af samstarfs-
læknunum sem munu meta hvort
viðkomandi á að halda áfram,“ segir
Högni.
Mikil vinna eftir
Aðspurður segir Þorgeir að það sé
engin leið að segja hvenær þessu
verkefni ljúki. „Sá áfangi sem hefur
náðst er gríðarlega mikilvægur. Það
má raunverulega segja að búið sé að
takmarka leitina að vissu marki við
innan við einn hundraðasta af erfða-
mengi mannsins. Við stóðum frammi
fyrir hundrað sinnum stærra leitar-
svæði í byrjun.“ Högni orðar það svo
að þeir viti nú að nálin sé í suðvest-
urhorni heystakksins! Þorgeir bætir
um betur og segir að sumir telji að
svona leit sé ekki eins og að leita að
nál í heystakki, heldur líkara því að
leita að nál í nálastakki.
„Hugsanlega eigum við eftir að
finna önnur svæði sem einnig koma
til greina. Það eru líka gríðarlega
miklar rannsóknir sem menn geta
horft til. Þótt mönnum þyki kvíði
vera sálrænn kvilli manna má eig-
inlega segja að hann sé það svið inn-
an erfðafræði geðsjúkdóma þar sem
menn hafa náð meiri árangri í rann-
sóknum á músum en mönnum. Það
hafa verið miklar rannsóknir gerðar
á erfðafræði músa og menn telja að
ýmis próf mæli kvíða hjá þeim. Á
seinni stigum rannsóknarinnar eykst
líffræðivinnan og menn þurfa að
tengja saman upplýsingar úr ýmsum
áttum,“ segir Þorgeir.
Hvernig nýtast
niðurstöðurnar?
Högni svarar spurningunni um
hvað gert verði við niðurstöður rann-
sóknarinnar.
„Það er ef til vill tvennt. Svona
verkefni fæðir af sér aðrar rannsókn-
ir. Það verður t.d. hægt að skoða
tengsl kvíða og áfengissýki, eða
kvíða og þunglyndis, kvíða og mígr-
enis og fleira mætti telja. Það sem
skiptir mestu er að þegar erfðavís-
irinn finnst þarf að skilgreina hvern-
ig hann starfar og hvernig hægt er
að hafa áhrif á hvernig og hvar hann
vinnur. Það tengist síðan möguleik-
um á lyfjaþróun. Maður vonar að
hægt verði að þróa lyf sem gefur
markvissari svörun en þau lyf sem til
eru nú. Jafnvel eitthvað sem hægt er
að gera til forvarna. Lyfjasvörun,
með þeim lyfjum sem við þekkjum
núna, er einnig mjög áhugavert svið
sem byrjað er að skoða í tengslum
við ýmsa sjúkdóma. Gen eru líkt og
viti, það kviknar og slokknar á þeim.
Þau eru ekki alltaf virk. Við þurfum
að átta okkur á því hvernig þau vinna
og læra síðan að fá þau til að vinna
með okkur.“
Högni bendir á að nú séu mörg lyf
til við kvíða. Aukin þekking geti
hjálpað við að framleiða lyf sem hafa
þrengri virkni, færri aukaverkanir
og að fólk verði ekki háð þeim. „Eins
og við þekkjum kvíða þá fylgir hann
oft einstaklingnum alla ævi. Hægt er
að meðhöndla kvíða bæði í samtals-
meðferð og með lyfjum, en kvíðatil-
hneigingin er alltaf til staðar. Því
vaknar spurningin hvort hægt sé að
hafa þannig áhrif á kvíðagenið að það
dragi úr tilhneigingunni til að kvíð-
inn geri vart við sig, án þess að taka
lyf. Þetta fer ef til vill að nálgast vís-
indaskáldskap. Og þó ekki.“
Hópurinn sem ber hitann og þungann af leitinni að kvíðageninu. Fremri röð frá vinstri: Jelena Pop Kostic, lífefnafræð-
ingur, Natasa Desnica, lífefnafræðingur, Hjördís Pálsdóttir, hjúkrunarfræðingur og forstöðumaður Þjónustumiðstöðvar
rannsóknaverkefna, Halldóra Gröndal, hjúkrunarfræðingur, Nikolai D. Gagunashvili, tölfræðingur. Aftari röð frá vinstri:
Þorgeir Elís Þorgeirsson, lífefnafræðingur, Högni Óskarsson, geðlæknir, Jón G. Stefánsson, geðlæknir, Michael L. Frigge,
tölfræðingur. Á myndina vantar Halldór Kolbeinsson, geðlækni, og Björk Unnarsdóttur, hjúkrunarfræðing.
TENGLAR
.....................................................
www.decode.is
www.phobialist.com
gudni@mbl.is
Morgunblaðið/Kristinn Ingvarsson