Morgunblaðið - 12.02.2005, Blaðsíða 49

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 12. FEBRÚAR 2005 49
DAGBÓK
RÝMUM FYRIR
NÝJUM VÖRUM
30til 50% afsl.
Aðeins í dag
af sýningarrúmum,
yfirdýnum, göflum, DUX sófum,
og Louis Poulsen ljósum.
20% afsl. af öllum
sængurfatnaði.
Ármúla 10 • Sími: 568 9950
www.duxiana.com
is
ak
w
in
th
er
Veistu hvernig
þjónustubyggingar í
Gufuneskirkjugarði verða
í framtíðinni?
Komdu á hönnunarsýninguna
á 4. hæð Perlunnar sem
opin er alla daga frá
2. febrúar til 2. mars.
KIRKJUGARÐAR REYKJAVÍKUR
Kuldahúfurnar komnar aftur
Alpahúfur 10 litir
Derhúfur ( flís )
Allir filt hattar með 30% afsl.
Hattabúð Reykjavíkur
Laugavegi 8 S:551-2123
Aðalfundur Félags um átjándu aldarfræði verður haldinn í dag kl. 11.30 ífundarsal á 2. hæð Þjóðarbókhlöð-unnar. Í kjölfar aðalfundarins verður
haldið málþingið „Hallæri og hörmunar á átjándu
öld“, en það hefst kl. 13. Fundarstjóri er Svavar
Sigmundsson, forstöðumaður Örnefnastofnunar
Íslands.
Á málþinginu munu sex fræðimenn flytja er-
indi um ólíkar hörmungar á átjándu öld, en að
sögn Lýðs Björnssonar sagnfræðings var átjánda
öldin sú öld Íslandssögunnar sem einkenndist af
umfangsmestu hamförunum. „Þetta var erfið öld,
þar sem geisuðu sjúkdómar, eldgos, harðindi,
jarðskjálftar og flóð,“ segir Lýður og bætir við
að öldin sé þó þekktust fyrir móðuharðindin og
stórubólu. Í erindi sínu mun Sigurður Stein-
þórsson prófessor einmitt ræða um mögulegar
afleiðingar Skaftárelda í öðrum löndum Evrópu.
„Hann leiðir að því líkur að Skaftáreldar hafi
valdið uppskerubresti í Evrópu og óbeint stuðlað
að frönsku byltingunni, sem kviknaði m.a. út af
afar háu verði á korni í kjölfar uppskerubresta.“
Lýður segir að mikilvægt sé að gera sér grein
fyrir umfangi hörmunganna. „Stórabóla gerði
ekki mannamun, en talið er að í henni hafi farist
um 18.000 manns, þriðjungur þjóðarinnar. Það
myndi samsvara rúmum 100.000 Íslendingum í
dag,“ segir Lýður en bætir við að eins dauði sé
jafnan annars brauð. „Lífskjörin hjá þeim sem
eftir lifðu bötnuðu mjög í kjölfar stórubólu, því
skyndilega jókst landrýmið sem hver og einn
hafði og fátækt fólk gat eignast land. Það sama
má segja um Skaftárelda, fyrir utan það að gríð-
arlegt hrun var í búpeningi. Samt er hann til-
tölulega fljótur að ná sér og Jón Trausti segir í
’Sögnum af Skaftáreldum,’ að lífið hafi ’flogið upp
úr jörðinni’.
Á tímabilinu urðu einnig miklir Suðurlands-
skjálftar sem ollu verulegu eignatjóni auk þess
sem jörð seig á Þingvöllum og Skálholt fór í rúst,
sem flýtti þeirri ákvörðun að færa biskupsstólinn
til Reykjavíkur. Þá voru á þessu tímabili margir
þurfalingar, allt að þriðjungur í hverri sveit,
mest var það í landbúnaðarsveitum, en þriðji
hver maður í Mjóafjarðarhreppi var þurfamaður.
Þar voru fullfrískir verkamenn tiltölulega fáir.
Þó var minnst af þurfamönnum þar sem land-
búnaður og sjávarútvegur fóru saman. Þannig
voru sumir staðir á Vestfjörðum þurfalingalaus-
ir.“
Hvaða lærdóm getum við dregið af þessu?
„Maðurinn er ósköp varnarlaus gegn hamför-
um af þessu tagi. Samhjálpin byrjaði í kjölfar
Skaftárelda og við fengum mikinn styrk frá
Norðurlöndunum, en það var of seint, það voru
engar skipagöngur frá september og fram í júní.
Þrátt fyrir allt er maðurinn samt lífseigur og
fljótur að jafna sig á svona áföllum.“
Sagnfræði | Málþing Félags um átjándu aldar fræði um hallæri og hörmungar
Maðurinn varnarlaus en lífseigur
 Lýður Björnsson er
fæddur árið 1933. Hann
útskrifaðist cand. mag.
í sögu frá HÍ 1965.
Lýður starfaði sem
kennari á gagn-
fræðastigi 1957–1965
og kenndi við Versl-
unarskóla Íslands árin
1965–1976. Þá kenndi
hann sem lektor við
KHÍ 1976–1983 og dós-
ent við sama skóla árin 1983–1985. Hann hef-
ur undanfarin ár starfað sem stundakennari
og fræðimaður.
Úrelding orða
ÞAÐ er sjálfsagt eins og hver ann-
ar bardagi við vindmyllur, að reyna
að eiga orðastað um rétta mál-
notkun við höfund sem hefur mál
sitt á útlenskuslettunni „kollega“,
en þannig upphefur Þórður Örn
Sigurðsson andsvar sitt í Velvak-
anda sl. sunnudag við tilmælum
mínum í lítilli ádrepu viku fyrr á
sama vettvangi þess efnis að hið
rétta starfsheiti æðsta yfirmanns
Sameinuðu þjóðanna, þ.e. „aðalrit-
ari“, sé nú nánast horfið úr um-
ræðunni hér á landi en linkan
„framkvæmdastjóri“ komin í stað-
inn.
Undirritaður á marga ágæta
„starfsbræður“ á ýmsum vettvangi
hér á landi, en „kollega“ vill hann
vinsamlegast frábiðja sér. Hér
mætti sjálfsagt setja amen eftir
efninu, en samt getur undirritaður
ekki setið á sér að koma því á
framfæri, eftir örlítið nánari athug-
un á uppruna orðsins „aðalritari“ í
Orðabók Háskólans er talsvert
eldra en hann hugði upphaflega:
Fyrst kemur það fyrir í Riti þess
Íslenska Lærdómslistafélags, útg.
1781–1798, og frá miðri 19du öld er
til dæmið „Reverdil var aðalritari
konungs“ (Páll Melsted 1868), en
þar með er komið ágætt íslenskt
dæmi um notkun á orðinu „ritari“ í
sama skilningi og „secretarius“,
þ.e. trúnaðarmaður kónga og
fursta sem Þ.Ö.S bendir á. Það hef-
ur þess vegna verið fullkomlega
eðlilegt fyrir íslenska málfarsmenn
í upphafi tuttugustu aldar að leita í
þessa smiðju þegar þá vanhagaði
um gott starfsheiti á æðsta starfs-
mann alþjóðlegrar stofnunar á borð
við Þjóðabandalagið (stofnað 1920),
og hefur þeim þá væntanlega verið
vel kunnugt um eldri merkingu
orðsins.
En hvað þá með blessaðan
„framkvæmdastjórann“? Þegar
leitað er aftur til sömu heimildar,
kemur fram allt annar skilningur á
orðinu en sá sem Þ.Ö.S. vill halda
fram, og sem er reyndar miklu nær
hinum almenna málsskilningi fólks
og hinu gagnsæja eðli íslenskrar
tungu, þ.e. framkvæmdastjóri er sá
sem stjórnar framkvæmdum á ein-
hverju, hrindir verki í framkvæmd
og sér til þess að því sé farsællega
lokið, og er orðið frá upphafi því
nátengt fyrirtækjarekstri. Elsta
dæmi Orðabókarinnar er: fram-
kvæmdastjóri skipadráttarbraut-
arinnar, Ægir 1912, og annað lýs-
andi dæmi er úr tímaritinu
Iðnaðarmál frá 1955: ...litið er á
framkvæmdastjóra (managers)
sem þá yfirmenn (executives), sem
eru ábyrgir fyrir framleiðsluaðferð-
um og framleiðslu. En um slíkt at-
hæfi verða Kofi Annan sem og fyrri
aðalritarar S.Þ. seint sakaðir!
Að lokum: Vangaveltur Þ.Ö.S.
um orðið „ráðherra“ eru undur-
furðulegar: Þótt orðið komi ekki
fyrir í gullaldaríslensku, þá er það
engu að síður fjörgamalt í málinu
(elsta dæmi úr Nýjatestament-
isþýðingu Odds Gottskálks-
sonar,1540), og hefur síðan verið
notað óspart upp frá því. Með því
að mæla því beint og óbeint bót að
góðum og gildum íslenskum orðum
á borð við „aðalritari“ og „ráð-
herra“ sé kastað fyrir róða, þá get-
ur undirritaður ómögulega lagt
annan skilning í framlag Þ.Ö.S.en
að það sé hið besta mál að úrelda
miskunnarlaust eldri orð tung-
unnar og taka upp einfeldnings-
legar tuggur, tískuorð eða jafnvel
útlenskuslettur í staðinn. En áður
en lengra út á það forað er haldið
er vert að biðja menn að íhuga
hversu marga lífdaga sú geta Ís-
lendinga til þess að lesa texta á
móðurmáli sínu, frá árdögum þess
til vorra daga, muni þá eiga eftir
ólifaða?
Björn Jónsson.
Velvakandi
Svarað í síma 5691100 frá 10–12
og 13–15 | velvakandi@mbl.is
SENDIHERRA Rússneska
sambandsríkisins á Íslandi, Alex-
ander Rannikh, opnar í dag, í sal
MÍR, sýningu á sovéskum vegg-
spjöldum og ljósmyndum frá stríðs-
árunum 1941–1945, plakötum um
sovéskar kvikmyndir sem fjalla um
styrjöldina o.fl., en sýningin er sett
upp í tilefni þess að í maí nk. verða
liðin rétt 60 ár frá sigri banda-
manna í síðari heimsstyrjöldinni.
Við opnun sýningarinnar verða
leikin af hljómdiskum lög sem vin-
sæl urðu í Sovétríkjunum á stríðs-
árunum og sýnd sovésk heimild-
arkvikmynd frá 1985 um hina
sögulegu viðræðufundi leiðtoga
bandamanna í síðari heimsstyrjöld-
inni, fundina í Teheran 1943 og á
Jalta og í Potsdam 1945. Stalín sat
alla fundina þrjá af hálfu Sov-
étmanna, en Roosevelt Bandaríkja-
forseti og Churchill forsætisráð-
herra Bretlands tvo þá fyrri. Til
þriðja fundarins komu nýir valda-
menn í Bandaríkjumum og á Bret-
landi, þeir Truman forseti og Attlee
forsætisráðherra.
Sovésk veggspjöld
og ljósmyndir í MÍR
Reuters
ÍSLENSK-Kínverska menningar-
félagið og félag Kínverja á Íslandi
standa fyrir skrúðgöngu í dag í til-
efni af nýliðnum áramótum Kín-
verja. Drekadansarar leggja af stað
frá Hlemmi með litríkan 15 metra
langan dreka sem eltir perlu í fylgd
slagverksleikara kl. 14 og enda í
Ráðhúsi Reykjavíkur kl. 15. Dreka-
dansinu stjórnar Unnur Guðjóns-
dóttir ballettmeistari, en Lárus
Halldór Grímsson stýrir slagverk-
inu.
Í Ráðhúsinu verður haldin sýning
á kínverskri sjálfsvarnarlist þar
sem nemendur af öllum aldri í
Heilsudrekanum sýna listir sínar,
m.a. í Kung Fu og hinni hægu list
Tai Chi.
Morgunblaðið/Þorkell
Drekaganga og Kung
Fu-sýning í tilefni
af ári hanans