Morgunblaðið - 08.12.2007, Blaðsíða 26

26 LAUGARDAGUR 8. DESEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
MENNING
ÁSTARLJÓÐ af landi er sjöunda ljóðabók
Steinunnar Sigurðardóttur. Eftir því sem Stein-
unn hefur einbeitt sér í ríkari mæli að skáld-
sagnalistinni hefur ljóðabókunum fækkað, eins
og sést glögglega á því að á síðustu sextán árum
hafa þær aðeins verið tvær, síðast Hugástir árið
1999. Ekki ætla ég að gera upp á milli bók-
menntagreinanna tveggja því að Steinunn hefur
náð afburðatökum á þeim báðum, en þó eru það
alltaf sérstök tíðindi þegar skáldkonan sendir
frá sér nýja ljóðabók. Aðdáendur ljóðskáldsins
verða heldur ekki fyrir vonbrigðum. Í Ást-
arljóðum af landi má finna gamalkunn minni og
leiðarstef sem tengja bókina eldri verkum
Steinunnar, jafnt ljóðabókum sem skáldsögum,
en um leið bregður hún nýrri sýn á tilveruna í
þessu nýjasta verki sínu.
Viðfangsefni Ástarljóða af landi snúast um
tengsl manns og náttúru, um forgengileikann,
og um ástina sem er í sífellu mæld út frá óum-
flýjanlegum aðskilnaði. Rétt eins og í ljóðunum
„Árstíðasöngl“ í Kúaskít og norðurljósum (1991)
einkennist ljóðaflokkurinn „Framlengdur sum-
ardans fyrir austan fjall“ af vissunni um hverf-
ulleika alls, um sumarið sem staldrar of stutt við
og fjörbrot náttúrunnar, dagana áður en vet-
urinn festir sig í sessi. Þá lifir sumarið enn í
minningunni. Upp úr stendur októbermánuður:
„Þegar lágfleyg/ sólin bregður rauðabjarma á
landið um morgna, undir/ kvöldmat. Og landið
er tilsýndar hlýtt, en ekki í verunni“ (63). Þegar
kemur fram í nóvember „verður of þungt að
róta unaðsdögunum fram í dagsljósið“ (65).
Steinunn hefur lengi glímt við þversagnir
tímans sem móta og stýra vitund sögupersóna
hennar, ekki síður en ljóðmælenda. Í skáldlist
Steinunnar renna gjarnan saman upphaf og
endalok, sá sem hefur tapað ástinni sinni sleppir
ekki huganum af tíma þegar allt lék í lyndi og að
sama skapi eru ljóðmælendur Steinunnar
stundum fylltir beyg yfir því að jafnvel óorðnar
sælustundir taki að lokum enda. Þannig liggur
ljóðaflokkurinn „Upphafsljóð fyrir eilífa byrj-
endur“ ekki svo fjarri „Nokkrum gusum um
dauðann og fleira“ úr Hugástum, þó að í fljótu
bragði mætti ætla að ljóðaflokkarnir tveir
mynduðu andstæður. Í fyrstu
fundum ljóðmælandans og elsk-
hugans í „Upphafsljóðum“ býr
fyrirheit um aðskilnað, sambandið
hefur runnið sitt skeið áður en það
hefst því að endirinn endalausi
gleypir að lokum allt:
Upphaf kossins er undanfari upphafsins á
næsta kossi
og þetta er auðvelt.
Það óbærilega er tilhugsunin um að allt
upphaf tekur
enda og að endalok kossins er undanfari
lífsins án kossa.
[…]
Í upphafi var tárið –
það sem féll á borð, í fyrstu borg,
af því að upphafið mátti ekki endast sem upphaf,
aðeins sem framhald af upphafi
og endirinn var vís, rétt hjá eða langt undan, en umfram
allt vís. (13)
Tíminn þurrkar allt út að lokum, ekki aðeins
minningar fortíðar, heldur einnig samtíð og
mögulega framtíð. Í tímaskyni Steinunnar býr
írónísk skáldskaparvitund hennar, sú mælsku-
fræði forgengileikans að mitt í ofgnótt sumars-
ins er ljóðmælandinn alltaf „með vetrareyri í
vasa“ svo vísað sé til orða Steinunnar sjálfrar úr
ljóðaflokknum „Árstíðasöngli“.
Þó er ekki laust við að ljóðmælandinn í Ást-
arljóðum af landi sé eilítið mæddari en þeir ljóð-
mælendur sem finna má í fyrri bókum Stein-
unnar. Kannski er hann reynslunni ríkari, og
því ekki eins ákafur að gefa sig ástríðunni á
hönd, jafnt þeirri sem göfgar og þeirri sem
bendluð er við synd. Í ljóðinu „Syndaspeki“ er
dreginn upp munurinn á gömlum og ungum
syndurum:
Á móti reynsluleysi unga syndarans kemur
frumkrafturinn,
svo og öfundsvert úthaldið til að endurtaka syndina hratt
og fólskulega.
Bæta snarlega úr mistökum.
–––
Gamall syndari og hægfara, hins vegar, hefur síst efni á að
gera mistök
og reynslan hefur kennt honum að syndin verður ekki
sæt nema hún sé nákvæmlega útfærð. (52)
Ljóðið er að finna í ljóðaflokkn-
um „Ljóð fyrir lengra komna“, en
þar má einnig finna síðbúnar ást-
arjátningar (45-47) og ljóð um ást-
ir miðaldra fólks (48-49). Hættan
er sú að með reynslunni fari
syndaviljinn fyrir lítið, eins og
kemur fram í ljóðinu „L“ þar sem
ljóðmælandi segir höfuðóvin
syndarinnar sjálfa letina „með
stóru L./Sú sem hefur bók-
staflegan fullnaðarsigur/ eftir
nokkra óvænta áfangasigra“ (54).
Sá sem finnur ekki til syndar
sinnar er orðinn leiður á lífinu. Í
þessari kostulegu framandgerv-
ingu, þar sem syndin tekur á sig
ímynd dyggðarinnar, er synd-
aranum ráðlagt að sníða sér synd
eftir sínum sérstaka vexti, að ná því besta úr
henni.
Í þessu öfugsnúna en reynsluríka ljósi ber að
lesa æðruleysisbænina sem beint er „Til hæstr-
áðanda sem úthlutar elskhugum og ástkonum“:
Auðmjúklega, hafðu í huga,
að ein ástkona
er ungum manni ekki nóg.
Ungi maðurinn þarf eina „við aldur […] til að
vitna í ljóðin fyrir sig“ og aðra „unga, þá sem
augu hans hafa velþóknun á.“ En því er eins far-
ið með eldri konuna. Hún þarf unga elskhugann
„sem dáist að henni fyrir andríki,/ gæsku, ef
einhver er,/ fyrir það sem eftir er af útlitinu“, en
líka einn lúinn, eldri:
til að dýrka hennar unglega kropp,
samviskusamlega, eins langt og hjartað leyfir. (50-51)
Ástarljóð Steinunnar fjalla líka um landið
sem við byggjum eins og titill ljóðabókarinnar
ber með sér. Síðasti bálkur bókarinnar er
„Einu-sinni-var-landið“ (69-88) er nú loks birtur
í heild sinni, en frumgerðin að fyrstu þremur
hlutunum kom fyrst fyrir almenningssjónir í
tveimur ljóðum í Lesbók Morgunblaðsins á ár-
unum 2003 og 2004. Steinunn hefur nú umritað
þá hluta, en þeir lýsa hinum fyrsta Íslendingi,
nafnlausum einsetumanni frá Írlandi, sem held-
ur á húðkeip sínum norður um haf, þar sem
hann ferðast fjarða og fjalla á milli og blessar
náttúruna með orðum. Þessi nafnlausi munkur
ber beinin áður en landið sem verður Ísland er
numið af norrænum mönnum. Hann er þó fyr-
irmynd allra þeirra sem sannarlega elska land-
ið, en það fyllir hann í senn ótta og draumlyndri
aðdáun.
Ekki fór á milli mála að ljóðið sem birtist á
síðum Lesbókarinnar var hörð gagnrýni á virkj-
unarstefnu stjórnvalda og þau náttúruspjöll
sem unnin hafa verið á landinu um aldir. Í við-
bótarljóðunum („Endurvakningu“ og „Eyði-
landinu“) er þetta sagt berum orðum því að
Steinunn vekur einsetumanninn til lífsins árið
2006. Þá blasir ekki lengur við honum ljósgrænt
ævintýraland drauma hans, „Einu-sinni-var-
landið“ (69), sjálf „Paradísareyjan“ (73) sem átti
hug hans allan, heldur „brennimerkt land“ (84),
„Moldarland“, „hamflett deyjandi dýr“, „húð-
flett“, „Eyðilagt land“ (85) og einsetumaðurinn
veltir því fyrir sér hvaða tröll hafi þannig farið
höndum um landið. Upprisinn sálufélagi ein-
setumannsins leiðir hann í sannindin:
Engin tröll að verki, heldur víkingarnir sjálfir.
Búnir stórvirkum vopnum úr nútíma. Gegn fósturjörð
sinni. (87)
Einsetumaðurinn varpar fram spurningunni
hvort slíkar hugmyndir komi frá „þeim vonda
sjálfum“ og þakkar „þrenningunni þríeinu og
öllum/ heilögum fyrir það að eiga ekki afkom-
endur./ Sérstaklega ekki á þessu landi“ (87).
Svo ryður hið kómíska alvarleikanum á brott.
Framliðnir einsetumenn verða með tímanum
léttlyndir, hvar sem þeir eru, „uppi eða niðri,
eða alveg til hliðar“. Saman biðja þeir þó bæn-
ina: „UM BROTTREKSTUR VÍKINGA ÚR
PARADÍS“ (88). Sumum lesendum þykja
kannski viðbæturnar óþarfa heimsósómi, þar
sem fyrri hluti ljóðsins kemur spjöllunum
glögglega til skila með því að lýsa ósnortnu
landinu, en náttúruverndin er Steinunni of-
arlega í huga og hefur áður verið viðfangsefni í
skáldskap hennar, t.d. í sögunni Hundrað dyr-
um í golunni (2002), og svo í fjölmörgum grein-
um um umhverfismál í dagblöðum.
Í Ástarljóðum af landi víkur Steinunn Sigurð-
ardóttir ekki frá þeim hugðarefnum sem hafa
verið henni hugleikin um nokkurt skeið. And-
spænis stórum spurningum skáldsins er hjartað
skynlaus tímavörður, en það er til bóta að á
meðan við eldumst lærir húðin af gefa eftir.
Steinunn er líka aldrei betri en þegar hún hnýs-
ist í kringum sjálfan kjarnann, svo vitnað sé í
Hamlet.
Þó að lífið sjálft yfirskyggi dauðann
BÆKUR
Ljóð
Eftir Steinunni Sigurðardóttur,
Mál og menning 2007, 89 bls.
Ástarljóð af landi
Guðni Elísson
Steinunn
Sigurðardóttir
Á UNDANFÖRNUM árum hafa
bækur sem tilheyra svokölluðum
Austen-iðnaði flætt yfir markaðinn.
Þetta eru framhalds-
sögur sem byggjast á
skáldsögum ensku 19.
aldar skáldkonunnar
Jane Austen, sögur
sem taka fléttu úr bók-
um hennar og nútíma-
væða hana, glæpasög-
ur, kokkabækur,
túristabækur, bækur
um jólahald og þannig
mætti lengi telja. Þetta
eru fyrst og fremst
bækur fyrir janistana,
en svo kallast harðasti
aðdáendahópur skáld-
konunnar. Jane Austen
leshringurinn eftir
Karen Joy Fowler
sker sig þó úrflestum þessara bóka
að því leyti að hún er ekki bara fyr-
ir janista heldur höfðar til þeirra
sem hafa gaman af góðum bókum.
Sagan er vel skrifuð og skemmtileg
og fangar þýðingin höfundarrödd-
ina ágætlega því hún er vel unnin.
Ég tek því undir með Alice Sebold
sem segir aftan á bókarkápunni „Ef
ég gæti borðað þessa skáldsögu
myndi ég gera það“.
Í bókinni hittast fimm konur og
einn karlmaður að ræða skáldsögur
Austen. Jocelyn, sem er rúmlega
fimmtug en hefur aldrei giftst, er
forsprakki hópsins og hún ákveður
að þær byrji á skáldsögunni Emmu,
af tillitssemi við vinkonu sína Syl-
viu, en maður hennar til 32 ára
hafði nýlega beðið um skilnað: „Af
því að aldrei nokkurn tímann hefur
nokkur lesið hana og langað til að
giftast“ (10) og hún vill ekki heldur
gera Sylviu það „að komast í návígi
við glæsimennið herra Darcy svo
stuttu eftir þessar slæmu fréttir“
(10). Jocelyn ber
sömuleiðis ábyrgð á
því að einhleypa karl-
manninum Grigg er
boðið að vera með.
Vinkonurnar hafa
þekkt Jocelyn nægi-
lega vel til að vita að
hann er ætlaður ein-
hverri þeirra en hverri
er óljóst því hann er
of gamall fyrir sumar
en of ungur fyrir aðr-
ar: „Þátttaka hans í
leshringnum var mikil
ráðgáta“ (11). Á milli
samræðna um það
hvort herra Knightley
sé ástríðufullur, hvort
Jane og Churchill séu ástfangin,
eða hvort Emma og herra Knig-
htley séu ómerkilegt par, fáum við
svo að heyra sögur úr lífi persón-
anna sem mynda leshringinn.
Þeim lesendum sem ekki þekkja
til verka Austen er boðið upp á leið-
arvísi í bókarlok (223-252). En þó
að bókin standi sjálfstætt margfald-
ast sú nautn sem lesendur hafa af
lestri hennar, þekki þeir þann
menningarheim sem hún sprettur
upp úr.
BÆKUR
Skáldsaga
Eftir Karen Joy Fowler,
253 bls. Stílbrot 2007.
Þýð. Eva Hrönn Stefánsdóttir
og Ölvir Gíslason
Austen Jane Austen leshringurinn
Alda Björk Valdimarsdóttir
Karen Joy Fowler
Við eigum öll
okkar eigin Jane
ÞAÐ getur verið erfitt og jafnvel
vandræðalegt að skilgreina veru-
leikann, en segja má að það sé fyr-
irferðarmikið viðfangsefni nú til dags.
Heilræði lásasmiðsins eru sjálfskrif
Elísabetar Jökulsdóttur þar sem hún
segir frá tímabili í lífi sínu og fléttar
saman reynslusögum af þráhyggju,
geðhvörfum, ást, einmanaleika og
sársauka svo eitthvað sé nefnt. Veru-
leikaleikritið er hrópandi játning-
arþörf, raunveruleg þörf sem ekki
skyldi vanmeta. Sögurnar í þessari
frásögn eru jafnt píkusögur sem fjöl-
skyldusögur þar sem aðalfrásagan
hverfist um ástarsamband við hatta-
gerðarmann og
trommuleikara frá
New York. Meg-
instefið er einmana-
leiki, ótti við hann og
þráin út úr vanmætti
hans. Föndrað er við
maníu, ástinni lýst
sem geðveiki og for-
tíðin birtist jafnvel
sem grafhýsi. Veru-
leikinn á það til að rata
í skáldskap og hér er
skrifað af miklu öryggi
um veikindi og vöntun
þar sem líkami og hug-
ur takast á. Einka-
rýmið er opinberað, veruleikinn holdi
klæddur settur á svið. Höfundur seg-
ir skrifin vera tilraun til að komast út
úr blekkingunni. Sú nýja blekking
sem skapast í þessari opinber-
unarbók er skapandi og
óþægilega heiðarleg. Það
er gott flæði í textanum
en þó gætir endurtekn-
inga í efnistökum á köfl-
um sem verða leiðigjörn,
sér í lagi í sjálfslýsingum
innra lífs. Húmor og ír-
onía eru þó aldrei langt
undan og því verður þessi
persónulega frásögn í
heild sinni skemmtileg og
skondin aflestrar með
grasserandi heilræðum
persóna verksins, sem
eru fjölskylda, vinir og
annað samferðarfólk El-
ísabetar í gegnum árin. Það er sjálf-
sagt að hafa eitt heilræði eftir, við
ástarangist, og mæla með að fólk fái
sér vatn – before and after. (163)
Veruleikinn sviðsettur
BÆKUR
Sjálfskrif
Eftir Elísabetu Jökulsdóttur.
JPV, 2007, 219 bls.
Heilræði lásasmiðsins
Soffía Bjarnadóttir
Elísabet Jökulsdóttir
ASKA er þriðja glæpasaga Yrsu Sig-
urðardóttur sem skartar lögfræð-
ingnum Þóru Guðmundsdóttur í aðal-
hlutverki og þótt hér sé ekki
gallalaust verk á ferð er víst að þeir
sem nutu fyrri bókanna eiga eftir að
taka þessari fagnandi. Líkt og í þeim
tengist fléttan sögu landsins nánum
böndum. Hér er það gosið mikla í
Vestmannaeyjum 1973 sem reynist
miðpunktur atburðarásarinnar en
þegar fornleifafræðingar grafa hús
upp úr eyðilendi hrauns og ösku og í
ljós koma fjögur lík reynist nauðsyn-
legt að „grafa“ enn frekar, nú eftir
upplýsingum um voveif-
legan glæp sem framinn
var á svipuðum tíma og
hamfarirnar skullu á
byggðarlaginu. En þótt
langt sé um liðið tengist
málið þó mörgum sem
enn hafa mikilla hags-
muna að gæta og höf-
undur fléttar inn í þenn-
an grunnsöguþráð
ýmsum hliðarsögum en
sterkust af þeim er sú er
lýtur að Tinnu, ungri
stúlku sem þjáist af át-
röskun, en þar fer höf-
undur á kostum í sköpun
á aukapersónu sem sannarlega hefur
áhrif innan frásagnarinnar, og á les-
endur. Söguþráðurinn sjálfur er
margþættur og Yrsa hefur þann hátt
á að hraða sér hvergi sem stundum er
galli því lesendur eru
oft komnir töluvert á
undan sjálfri framvind-
unni og bókin verður
því á stöku stað lang-
dregin. Biðlund reynist
þó borga sig enda
ágætlega búið að flest-
um þáttum frásagn-
arinnar þótt sumum
kunni að þykja nokkuð
langt seilst í úrlausn
glæpamálsins en ein-
mitt þar kemur í ljós
ákveðinn galli á rökvís-
inni sem liggur bókinni
til grundvallar. Aska
reynist þó að mörgu leyti vel smíðuð
spennusaga og mætti halda því fram
að Yrsa hafi nú skipað sér í hóp okkar
fremstu höfunda á sviðinu.
Yrsa Sigurðardóttir
Björn Þór Vilhjálmsson
BÆKUR
Skáldsaga
Eftir Yrsu Sigurðardóttur,
Veröld. Reykjavík. 2007. 380 bls.
Aska
Upp komast syndir