Samvinnan - 01.08.1973, Blaðsíða 40

Kristinn E. Andrésson:
inn í
Gunnars Gunnarssonar
Fyrir um það bil tuttugu árum tók ég
mig til i sumarleyfi og fór að lesa yfir
í heild verk Gunnars Gunnarssonar með
það í huga að skrifa um þau ýtarlegar
en ég hafði gert í bókmenntasögu minni,
en tíminn hljóp frá mér og ekkert varð
úr framkvæmd. Þó skrifaði ég einhver
drög og tilvitnanir i verk skáldsins sem
ég hélt að ég gæti gengið að vísum en
hef þegar til átti að taka ekki getað
fundið, og er sennilega ekki mikils í
misst, heldur fremur til happs, því að nú
hef ég mér til endurvakinnar gleði farið
yfir veik Gunnars að nýju.
Rétt er að segja hverja sögu eins og
hún gengur. Á uppvaxtarárum mínum
hafði ég litla athygli veitt Gunnari eða
verkum hans, aðeins lesið þau fáu er út
komu á íslenzku og séð kvikmyndina um
Borgarættina. Það er ekki fyrr en hátt
er liðið á fjórða aldartuginn og skáldið
nær fimmtugu að ég fer að lesa verk
hans og hrífast af þeim, Svartfugli sem
þá er kominn á islenzku í þýðingu Magn-
úsar Ásgeirssonar, Aðventu og Kirkjunni
á fjallinu sérílagi. Og þá er það næst að
við í stjórn Heimskringlu gefum út Að-
ventu að tilefni fimmtugsafmælis skálds-
ins 1939, en sama ár fór ég til Kaup-
mannahafnar á fund Gunnars til að
leita leyfis hjá honum fyrir hönd Máls og
menningar um heildarútgáfu á verkum
hans á íslenzku, og að fengnu því leyfi
sendi ég Halldóri Kiljan skeyti heim frá
Höfn og bað hann að taka að sér þýð-
ingu á Kirkjunni á fjallinu. Halldór svar-
aði um hæl játandi, og mun hafa verið
ljúft að launa Gunnari að hann varð
fyrstur til að snúa verki eftir hann, Þú
vínviður hreini og Fuglinn í fjörunni, á
erlenda tungu. Samtímis þessu var heima
gengizt fyrir stofnun útgáfufyrirtækisins
Landnámu sem annast skyldi heildarút-
gáfuna á verkum Gunnars, er tók mörg
ár og margir unnu að. Sigurður Nordal
var forseti félagsins, en útgáfan hvíldi
mest þegar á leið á framkvæmdastjóran-
um, Ragnari Jónssyni.
Eftir þvi sem ég á síðari árum hef
kynnzt Gunnari Gunnarssyni og verkum
hans betur, hef ég dregizt meira að hon-
um og verk hans orðið mér dýp'-a íhug-
unarefni, að nokkru leyti ráðgáta sem
gaman er að glíma við og um leið furðu-
lega dulmögnuð, fyrir utan þann list-
ræna unað sem mörg þeirra vekja og
má að visu eins nefna dularkyns. Hef ég
satt að segja lengi haft vonda samvizku
af því að sýna ekki skáldinu þakklætis-
vott með því að leitast við að komast að
ijósari niðurstöðu um verk hans en áður.
Nám í Askov
Gunnar Gunnarsson á orðið langan
rithöfundarferil að baki og hefur aldrei
slegið slöku við vefinn, tekið daginn
snemma og haft langan vinnudag, þó að
hann hafi orðið að stytta hann nokkuð
síðustu árin. Flestir íslendingar vita nú
um æviferil skáldsins, eða eiga auðvelt
með að kynna sér hann, og verður hann
þvi aðeins rifjaður upp i örfáum megin-
dráttum svo að menn fái einskonar átta-
vita. Gunnar fæddist 18. maí 1889 á Val-
þjófsstað í Fljótsdal en fluttist með for-
eldrum sínum, Gunnari Helga Gunnars-
syni og Katrinu Þórarinsdóttur, barn að
aldri að Ljótsstöðum í Vopnafirði. Þar
missti hann móður sína er hann var átta
ára, og ef dæma má eftir verkum hans
varð honum það nærri óbærilegt áfall,
eins og horfið væri með henni allt ör-
yggi tilverunnar. „Allt gerði þetta inn i
blóð mitt, setti mót sitt á sál mína: und-
ir himni þessa dags lifi ég lífi mínu“ er
Uggi látinn segja i Skipum heiðríkjunnar.
Móðurmissirinn hefur efalaust orðið til
að glæða skáldið í Gunnari, losa um
hann í átthögunum og vekja útþrána í
brjósti hans. Hann tók sig upp haustið
1907, á nítjánda árinu, og sigldi til Dan-
merkur, en gaf út það ár á Aku’-eyri
ljóðakverin Vorljóð snemma árs og Móð-
urminning.
Gunnar stundaði því næst lýðháskóla-
nám í Askov árin 1907—1909 og lagði
síðan ótrauður og ákveðinn út á rithöf-
undarbrautina, og fór að fovdæmi Jó-
hanns Sigurjónssonar eins og fleiri ís-
lendingar á þeim árum og gerðist rithöf-
undur á danska tungu. Sú braut var
framan af þyrnum stráð. Útgefendur voru
af eðlilegum ástæðum gagnrýnni á æsku-
verk hans en hann sjálfur og ekki eins
óðfúsir að gefa þau út og hann gerði sér
vonir um, prentuðu þau amk. ekki meðan
hann staldvaði við á staðnum fáa daga,
eins og gert hafði verið á Akureyri. Eftir
eina örvæntingamóttina hegar Uggi er
að berjast áfram sem skáid i Danmövku
er hann látinn seg’a: ,,Ég hef lifað mörg
ár síðan. Þó var hver þessara nátta lengri
en allt líf mitt bess utan . . . í raun réttri
var ekki um tíma að ræða framar, allt
var auðn og kuldi, vonlevsi, einvera,
hungur, dauði . . . Hampaminnst hefði
verið að fyrirfara sér. Oft var ég að því
kominn að falla fyrir þeirri freistingu.
En þrjózka mín var óbiluð, ég vildi ekki
láta undan“.
Rithöfundarsigur
En þessir baráttutímar og sultardagar,
sem Gunnar hefur efalaust átt sameigin-
lega með Ugga, stóðu ekki ýkja lengi.
Með Borgarættinni sem hann lauk við
1914 vann hann mikinn rithöfundarsigur,
og útgáfur sögunnar sem komu hver af
Teikning eftir Immanuel Ibsen af Gunnari
Gunnarssyni um tvítugsaldur.
annarri og þýðingar á aðrar tungur réttu
jafnframt efnahag hans. Hann staðfestir
ráð sitt og reisir bú, kvænist danskri
konu, Franziscu Jörgensen, og hafa þau
fylgzt að trúfastlega og einhuga fram á
þennan dag. Eftir Borgarættina kom
hvert verkið af öðru og Gunnar vann
sér mikla frægð og vinsældir. Hann hafði
setzt að í Kaupmannahöfn, skrapp aðeins
stöku sinnum heim, og dvaldist ytra til
1939, eða samfleytt þrjátíu og tvö ár, þar
til hann fluttist alfarinn heim, fimm-
tugur að aldri, og gerðist með rithöfund-
arstarfinu bóndi á Skriðuklaustri í Fljóts-
dal, fæðingarsveit sinni, keypti jörðina
og bjó þar frá fardögum 1939 til hausts
1948, að hann brá búi, gaf ríkinu jörð-
ina og fluttist til Reykjavíkur.
Það eru orðin kynstur sem Gunnar
hefur ritað um dagana, svo að fátítt er
um islenzk skáld, og er þó meira um vert
hve vandvirkur hann hefur verið, aldrei
tekið verk sín létt, heldur lagt hverju
sinni allt undir. Heildarútgáfa Land-
námu á verkum hans er tuttugu og eitt
bindi, og er þó ekki nærri öllu til skila
haldið. Þar af eru skáldsögurnar seytján
talsins, og tekur Fjallkirkjan ein þrjú
bindi, en auk þess eru fjögur smásagna-
bindi (Dimmufjöll, Fjandvinir, Glaðna-
staðir og Lystisemdir veraldar) og leik-
ritabindi. Meginhluti þessara verka fellur
á starfsskeiðið erlendis, því að mikið af
tíma skáldsins hér heima hefur farið í
að búa heildarútgáfuna undir prentun
eða snúa verkum sínum á íslenzku, og
hefur honum þó unnizt tími til að bæta
nokkrum skáldsögum frumsömdum á ís-
lenzku við safn sitt, og auk þess ritað all-
mikið af greinum, gaf tam. út tvær Ár-
bækur, 1945 og 1946—48.
Sögulegur sagnabálkur
Skáldsögum Gunnars má skipta í
flokka, og höfundur hefur að nokkru
leyti gert það sjálfur. Einn af þeim er
sagnabálkur með efni úr sögu íslands,
og eru í honum Fóstbræður, Jörð, Hvíti-
Kristur, Grámann, Jón Arason og Heiða-
havmur, mun jafnvel sjálfur vilja telja
Svaitfugl, Sögu Borgarættarinnar og
Vikivaka með í þessum flokki, en eftir
því vil ég ekki fara, því að mér þykja
þær svo sérstæðar.
40