Samvinnan - 01.08.1973, Blaðsíða 42

Gunnar Gunnarsson meö son sinn, Gunnar,
á árunum uppúr 1920.
Gunnar Gunnarsson og kona hans, Franzisca, jyrir utan hús þeirra,
Grantojte viö Hareskov, einhvern tíma á árunum 1921—1929.
að sögupersónurnar, Bjarni og Steinunn,
eigi sök á dauða eiginmanns Steinunnar
og ennfremur konu Bjarna, en þessi tvenn
hjón höfðu búið saman á afskekktum bæ.
Þegar þau eru síðar kölluð fyrir rétt,
neita bæði þvermóðskulega. En eftir sem
áður eru þau tortryggð og skulu misk-
unnarlaust fengin til að játa sannleik-
ann. Þar að stendur aðstoðarpresturinn
séra Eyjólfur og er sagan lögð honum
i munn og því sögð í fyrstu persónu, og
færir höfundur hana með þvi bæði nær
sér og lesendum. Skáldið skipar sér þar
með að baki séra Eyjólfi og gerir sig
ábyrgari gagnvart honum. Hans er að
leiða sannleikann í ljós, láta sökina og
glæpinn, ef unnin hafa verið, koma fram,
ekki þó i refsingarskyni heldur vegna
sáluhjálpar þeirra sjálfra. Þessa sann-
leikskiöfu séra Eyjólfs óttast Bjarni
meira en allt annað. Hann segir: „Menn-
ina óttast ég ekki . . . Og Guð óttast ég
heldur ekki . . . Og allra sízt Djöfulinn.
En þig óttast ég, Eyjólfur“. Þegar hann
í fyrstu yfirheyrir Bjarna og segist vilja
hjálpa honum í neyð hans, svarar Bjarni
með innibyrgðum æsingi: „Menn geta
ekki hjálpað hver öðrum . . . Menn geta
bara drepið hver annan!“ Eyjólfur þagði
við, „sannleikurinn skyldi sigra af eigin
rammleik“, en sagði síðar : „Þú veizt það
vel, Bjarni, að enginn jarðneskur máttur
getur aftrað þér frá því að segja sann-
leikann. Allan sannleikann“. Og loks láta
bæði Bjarni og Steinunn undan sann-
leikskröfu Eyjólfs og játa á sig morðin,
hafa sannfærzt um góðvild Eyjólfs og að
þeim sé fyrir beztu og það eitt friði sam-
vizkuna að kannast við sökina. En frá
því að séra Eyjólfur hafði krafizt af þeim
játningar var hann gripinn sársauka-
fullri óvissu um sjálfan sig og rétt sinn.
„Það var eitthvað sem skar mig í hjartað,
skar og brenndi". Og nú bregður svo við
að þegar hann stóð frammi fyrir sigri
sannleikans varð hann óttasleginn að
„það skyldi gerast fyrir mitt tilstilli" og:
„Það var eins og trúin á sigur og styrk
sannleikans, náð hans og læknisdóm
væri fjöruð út úr mér á þessari stundu.
Sannleikurinn! . . . Var hann ekki einn
af hinum hásu, gráðugu gömmum til-
verunnar? Var ekki lögmál hans hið sama
og lífsins yfirleitt — tímgun og tortím-
ing?“ Og nú er komið nýtt til sögu frá
þvi í Borgarættinni: hugmynd um sam-
sekt og samábyrgð. Séra Ketill stóð einn,
var útskúfaður, engum datt í hug að
hann væri samsekur honum, hann varð
einn að bera sök sína og afplána hana.
En séra Eyjólfur elur með sér þá hug-
mynd er sækir æ fastar á hann að hann
sé á einhvern hátt samsekur þeim Bjarna
og Steinunni. Hann vill taka afbrot þeirra
einnig á sig og jafnvel dreifa þeim á
alla menn. Og sannleikurinn sem verið
hafði bjargið sem hann stóð á var ekki
traustur lengur heldur valtur sem allt
annað. Eyjólfur segir um Steinunni: „Ör-
lög hennar, eins og þau höfðu ráðizt og
mundu ráðast — vörðuðu mig. Voru sam-
fléttuð mínum eigin örlögum! Voru þá
örlög allra manna ofin hvert i annað? ...
Já, þannig var þetta. Nú varð mér það
ljóst í einni svipan. Og þarna stóð ég —
umluktur ógnandi endalausu myrkri“. Og
þannig varð sagan um sök og afbrot
þeirra Bjarna og Steinunnar að skrifta-
málum hans sjálfs. „Skyldi ég þora að
sýna vini mínum, Amori Jónssyni, og
minni ástkæru eiginkonu Ólöfu það, sem
ég hér hef skrifað? Og ef ég geri það —
munu þau þá geta sagt mér, hvaða þátt
ég átti í öllu því illa, sem gerðist i þann
tíð? Hvaða þátt og hversu mikinn? En
liklega á það ekki fyrir mér að liggja að
skilja það nokkurn tíma til fullnustu."
Hvernig stendur á þessum breyttu við-
horfum frá því í Borgarættinni? Hvaðan
eru komin hin nýju áhrif á skáldið? Eða
hefur þessi samkennd búið með honum
hið innra frá upphafi? Þetta er eitt af
því sem leitar á hugann þegar reynt er
að kanna verk Gunnars og verður lík-
lega ekki auðvelt að finna svar við svo að
fullgilt megi telja.
Sérstaða Gunnars
Örlög Gunnars Gunnarssonar eru á
vissan hátt ráðin, og fer þó eftir þvi
hve djúpt er skyggnzt, þegar hann gerist
rithöfundur á danska tungu og setzt að
i öðru landi. Úr þvi að útþráin kallaði
lá leið hans eðlilega til Kaupmannahafn-
ar; Reykjavík var þá ekki farin að draga
að sér fólk úr fjarlægum byggðum, en á
þessum árum laust eftir aldamótin var
stórt stökk frá afskekktri úthafsströnd
nyrzt á íslandi til stórborgarinnar við
Eystrasalt er lá fast upp að hinum miklu
heimsviðburðum. Hann verður að sjálf-
sögðu fyrir margskonar óvæntum áhrif-
um, sér bæði ísland og heiminn í nýju
ljósi. Verk hans mótast af þessari aðstöðu
hans eða bera ýmisleg einkenni hennar
sem seint verða vegin og metin. Þau
standa i rauninni sér í bókmenntum sam-
tíðarinnar, ekki sízt séu þau borin sam-
an við skáldrit íslenzkra höfunda hér
heima á timabilinu milli heimsstyrjald-
anna. Þau standa tam. þjóðfélagsbarátt-
unni miklu fjær, en þar á móti kemur
að heimsviðburðirnir orka stundum enn
sterkar á Gunnar þar sem þeir eru hon-
um yfirþyrmandi nær. En sérstaða Gunn-
ars er svo margþætt að bregða verður á
hana ljósi frá ýmsum hliðum, og áhrif
hennar taka breytingum. Áður en lengra
er haldið vil ég enn finna orðum mínum
stað í verkum skáldsins.
Ströndin
Borgarættinni lauk eins og áður er get-
ið með friðþægingu og sátt og svofelldri
niðurstöðu: „Hið eina sem getur gefið
lífinu tilgang er það, að það sé grund-
vallað á hinu góða, grói í friði og beri
nærandi ávexti“. Fimm árum síðar með
42