Samvinnan - 01.08.1973, Blaðsíða 41

Á Heiðaharmi byrjaði hann vorið
1939 en lauk ekki við hana fyrr en heima
á Skriðuklaustri. Síðar hætti hann við að
telja hana með i þessum sagnabálki og
ætlaði henni að vera upphaf að nýjum
flokki er átti að heita Lægð yfir íslandi,
og gefur höfundur þá skýringu að „áður
en sögunni væri að fullu lokið var heim-
ur sá, er hún var við tengd, hruninn til
grunna og ósýnt um endurreisn“. Síðar
breytti hann um nafn á þessum flokki
og kallaði Urðarfjötur og var Sálumessa
þar önnur bók, en hún kom út 1952. En
þessir flokkar höfundar sjálfs segja litið
til um áfangana á rithöfundarferli hans,
þar sem dýpri spor eru mörkuð, og falla
ekki einu sinni saman við þá. Það eru
jafnt persónulegir sem heimssögulegir
atburðir sem þáttaskilum valda í verk-
um skáldsins, og miklu fremur en einhver
ásetningur hans um ákveðin viðfangs-
efni, enda væri þá minna um firn og
feiknstafi í bókum hans en raun ber
vitni.
Áfangar
Pyrsti áfanginn á rithöfundarbraut
Gunnars er Borgarættin er færði honum
sigur eftir allstranga baráttu sem ung
skáld verða oft að heyja. Skáldið lifir
þar í innra heimi heitra ástríðna en frið-
þæging og sátt lægir öldurótið í sögulok
og tilgangur lifsins helgast af því að
það grundvallist á hinu góða og grói i
friði. Sagan er skrifuð árin á undan
heimsstyrjöldinni fyrri. Annar áfangi
hefst með Ströndinni þegar styrjöldin
hefur farið eins og hvirfilbylur um hug
skáldsins og hrært hann til grunna og
vakið sárustu efasemdir. í kjölfar Strand-
arinnar fylgja Vargur í véum og Sælir
eru einfaldir. Þriðji áfanginn er Kirkjan
á fjallinu, samin á árunum 1923—1928,
þar sem upp stígur í vitund skáldsins
„nýtt og óvænt fsland", svo að tekin séu
upp orð Ugga sem ekki geta sannari
verið, um leið og mannlífið allt birtist
höfundi í nýju ljósi. Kirkjan á fjallinu
er einnig óbeint svar til þeirra sem
álösuðu Gunnari fyrir að hafa „gleymt
íslenzkum staðháttum", eins og hann
víkur að i eftirmála sögunnar. Enn verð-
ur nýr áfangi með Jóni Arasyni, í miðj-
um sagnabálkinum úr sögu íslands, þar
sem að dómi Jóhanns Jónssonar eru horf-
in í skuggann þau vandamál skáldsins er
leiddu af aðstöðu hans sem rithöfundar
á danska tungu, og ísland fellur orðið
með eðlilegum hætti inn í mynd hans
af heiminum. Og loks er áfanginn sem
hefst með heimsstyrjöldinni síðari og
komu Gunnars aftur heim til íslands,
eftir að heimurinn sem hann lifði í áður
var að dómi hans „hruninn til grunna
og ósýnt um endurreisn". Heiðaharmur,
Sálumessa og Brimhenda fylgja þeim
tíma. Utan við þessa greiningu, sem
markast einkum af djúptækum ytri á-
hrifum á innra líf og hugsun skáldsins,
falla verk þar sem honum er hugléttara
og listin fær frjálsari leik, upphefur
feiknstafi lifs og dauða í upphæðir skáld-
skaparins, eins og i Vikivaka sem látinn
er taka mynd af samnefndum kvæðum
og dönsum, eða þar sem glíman' við
höfuðskepnurnar í Aðventu hleður sög-
una skáldlegri orku og umbreytir henni
í sigursæla listræna iþrótt. Einnig má
nefna Blindhús, hina einföldu mynd
hverfandi ævidaga, og söguna Drenginn
frá árinu 1917, hið ljúfsára ævintýri sem
streymir svo eðlilega fram úr upprunans
lindum.
Ein og sama undiralda
Þegar litið er yfir skáldrit Gunnars
Gunnarssonar í heild og reynt að gera
sér grein fyrir þeim, þá liggja þar dulin
djúp sem ekki er auðvelt að kanna en
hljóta að draga athyglina að sér. Eftir
greiningunni hér að framan mætti ætla
að verk skáldsins væru ólík jafnt að inni-
haldi sem gerð, og að sönnu eru þau
margbreytileg og miklar sviptingar í
þeim, en þegar grandskoðað er kemur
þó í ljós að undiraldan í þeim öllum er
ein og hin sama. Eins og nærri má geta
um svo mikinn skáldsagnafjölda koma
þar fyrir ótal persónur, og ekki höfuð-
persónur einar heldur fjölmargar auka-
persónur bera hver sín séreinkenni og lit-
rik blæbrigði, verða beinlínis lifandi fyrir
augum manns, en eru þó í raun allar
sama eðlis. Eins eiga öll verk Gunnars
sameiginlegt að það býr í þeim einhver
stríður örlagaþungi, jafnvel hvað létt sem
getur verið yfir sumum þeirra, eins og
dulmáttug undiralda. Það er eins og
eitthvað ofurþungt hvíli á höfundi, oft
af ytra tilefni, en jafnframt komið djúpt
innan að. Hann er með hverju verki að
bjarga sér úr lífsháska, og það gerir hann
einmitt að því mikla skáldi sem hann er.
En þar með er ekki sú gáta ráðin hvaðan
þessi lífsháskakennd er upp runnin. Er
honum rithöfundarstarfið svona þung-
bært, kostar hvert verk hann slíka á-
reynslu að liggi við örvæntingu af þeim
sökum? Það gæti ef til vill átt heima
um fyrstu verk hans, meðan hann var að
berjast fyrir lífi sínu sem rithöfundur.
Og hverju alvarlegu skáldi er að sönnu
hvert verk örlagaglíma. En ekki tel ég
að í þessu sé að leita fullrar skýringar.
Orsökin liggur áreiðanlega dýpra og er
inngrónari i aðstæðum og uppruna
skáldsins. Annað dularkyns i skáldritum
Gunnars er sú sektartilfinning sem mörg
þeirra eru haldin af. Hvaðan er höfundi,
jafn barnslega saklausum í eðli sínu og
háttum, slík tilfinning komin, manni sem
ekki vill í neinu vamm sitt vita? Er hér
aðeins um skáldlega innlifun að ræða
í viðfangsefni sem hann tekur sér, eins
og tam. í Svartfugli? Ekki hef ég trú á
því að svo sé eingöngu, til þess er sektar-
kenndin alltof djúprætt og örlagaþrung-
in. Og oft er hjá persónunum samrunnin
henni, og líka eins og frá innstu rótum,
samábyrgðartilfinning með öllum mönn-
um og allri tilveru. Er rétt, áður en lengra
er haldið og farið að draga einhverjar
ályktanir, að finna þessum orðum stað
í verkum skáldsins.
Borgarættin
Þegar i Borgarættinni er höfuðpersón-
an þar, Ketill Örlygsson, siðar i sög-
unni Gestur eineygði, látinn hlaða á sig
ofboðslegri sök og fremja þyngstu af-
Fyrsta Vjósmynd sem tekin var af Gunnari
Gunnarssyni.
brot. Hann tekur unnustuna af bróður
sínum, ber út grunsemdir um föður sinn
og ákærir hann síðan af prédikunarstóln-
um fyrir verknað sem hann hafði sjálfur
framið, laug í sjálfum prestsskrúðanum
frammi fyrir söfnuðinum. Sökin gat ekki
þyngri verið: Hann hafði óvirt ástina,
„óvirt lífið, hið heilaga líf“, óvirt guð.
Faðir hans kemur upp um hann, gengur
upp að prédikunarstólnum og hrópar til
hans: „Bölvaður sért þú, þar til sál þín
geymir ekki annað en iðrun og kærleik”.
Nú stóð Ketill einn uppi, „hvers manns
andstyggð og athlægi, ekki einu sinni
hundur vildi lita við honum“. Hann
breytir um nafn, kallar sig Gest,
bætist síðar auknefnið eineygði, á-
stundar kærleiksverk svo að orð fer af,
og eftir fjölmörg ár hraknings og yfirbót-
ar leitar hann öldungur aftur i sveit sína,
þar sem enn lifir í minni hinn for-
dæmdi séra Ketill. Á bæ einum í átthög-
unum, þar sem Gesti eineygða er fagn-
að með innileik, vogar hann sér að spyrja:
„Var ekki einu sinni hér i sveit prestur,
séra Ketill að nafni?“, svarar konan: „í
mínum húsum má enginn nefna nafn
þess rnanns". Ormar bróðir hans hafði
ekki getað hugsað sér að fyrirgefa hon-
um. „Að fyrirgefa honum væri að gera
sig samsekan í glæpum hans“. En þegar
Gestur eineygði kom loks fárveikur heim
að Borg og Ormar þekkti bróður sinn,
þá „streymdu hugsanirnar að heila og til-
finningarnar að hjarta hans svo ört, að
hann gat vart greint þær“: „Þessi gamli
maður, þessi bæklaði beiningakarl í tötr-
um var bróðir hans, presturinn fyrrver-
andi, — prestdjöfullinn . . . Og allt i einu
opnuðust augu hans: Hann sá og skynj-
aði hefnd og fyrirgefning lifsins sjálfs,
lífsins eigin vægðarlausu refsing á þeim,
sem gerzt hafa brotlegir við lög þess.
Hatur hans eyddist í einu vetfangi“.
Bogi tilfinninganna er spenntur hátt og
færa má til skýringar að Borgarættin sé
unglingsverk. En er það veruleg skýring?
Svartfugl
Annað verk frá fullorðinsárum skálds-
ins, Sva^tfugl, tekur sök og afbrot miklu
fastari tökum og rækilegar til meðferðar,
og úr hvorugu dregið. Það orð kemst á
41