Samvinnan - 01.08.1973, Blaðsíða 54

Haraldur Jóhannsson:
Siðmenningin í
Sumer
I. Upphaf borgarsiðmenningar
í Suður-Mesópótamíu, sem á máli íbúa
hennar hét þá Súmer, höfðu risið upp
borgir undir lok fjórða árþúsundsins f.
Kr., þar sem þorp og litlir bæir höfðu
staðið þúsund árum áður. Borgarsamfé-
lög þessi voru knýtt saman trúarlegum
og félagslegum böndum, fremur en ætt-
artengslum, og grundvölluð á félagsnytj-
um náttúrugæða og hárri verkmenn-
ingu: samfélagsræktun jarðarinnar; gerð
áhalda úr málmum sem steini og tré;
samræmingu atvinnulegrar og félagslegr-
ar starfsemi; ritlist og skráningu stjórn-
sýslugagna.
Enn verður ekki úr því skorið, hvort
nýr þjóðflokkur hefur tekið sér bólfestu
í Suður-Mesópótamíu á því skeiði, þegar
Ubaíd-menningin rann skeið sitt á enda
og borgarsiðmenningin hófst í Súmer.
Hvort sem svo hefur verið eða ekki, mun
borgarsiðmenningin hafa verið afsprengi
gömlu þorps- og bæjarsamfélaganna í
Suður-Mesópótamíu. Trúarsiðir, samfé-
lagsskipan og byggingarlist hvorra
tveggja bera sama ættarmót. Áveiturækt-
un var grundvöllur borganna sem bæj-
anna og þorpanna áður fyrr. Akrarnir,
sem vatni var á veitt, báru ríkulega upp-
skeru. Að öðrum störfum en bústörfum
gátu þess vegna gengið ekki aðeins fá-
einir menn, heldur allmargt manna,
starfshópar eða starfsstéttir. Og atvinnu-
legri sérhæfing manna fylgdi aukin
starfsleikni.
Þroskun trúarsiða og trúarhugmynda
landsmanna virðist, jafnframt áveitu-
ræktuninni, hafa verið aflgjafi og jafn-
vel skilyrði þeirrar félagslegu framvindu,
sem borgirnar báru vitni. Sem þorps- og
bæjarsamfélögin áður fyrr risu borgirnar
upp kringum musteri, sem voru horn-
steinar atvinnulífs þeirra ekki síður en
trúarlífs. „Borgin myndaði stjórnarfars-
lega einingu; samfélag musterisins mynd-
aði atvinnulega og félagslega ein-
ingu.“!)
II. Framleiðsluhættir
Allir voru landsmenn meðlimir sam-
félags musteris eða safnaðar. Þeir nefnd-
ust menn þess guðs, sem musteri þeirra
var helgað, og skiptust upp í gildi til
starfa í þágu musterisins. Á vegum gild-
anna gegndu þeir líka herþjónustu.2)
„Af starfsskýrslum, sem fundizt hafa
við Telloh (Lagash) og Fara (Shurup-
pak), verður þannig ráðið, að öllu vinn-
andi fólki i borgum þessum hafi verið
skipað í og skráð í gildi, sum hver að
sjálfsögðu mjög smá ... Kaupmenn og
handverksmenn, sem skipulagðir voru að
áþekkum hætti, unnu að nokkru leyti
fyrir borgarbúa og að nokkru leyti fyrir
musterin, þótt verzlun við önnur lönd
lyti algerlega forsjá hinna síðarnefndu.
Með rekstri ríkisins fylgdist skari ritara,
umsjónarmanna, eftirlitsmanna, for-
sagnara og annarra sýslunarmanna, en
fyrir verkum sögðu stallari (nubanda)
og ráðsmaður (agrig), er lutu leiðsögn
æðsta prests musteranna (sangu)."3)
Að einu gildinu eða starfshópnum stóðu
hermenn, en þeir voru tvenns konar,
spjótberar og skjaldberar.
III. Jarðyrkja og ábúð
í öndverðu að minnsta kosti heyrði
landið til musterum í reynd, en guðum
i orði kveðnu. Til afnota var landinu
skipt i þrennt. Að ræktun eins hlutans,
lands guðsins, vann allt samfélagið. Öðr-
um hlutanum var starfsmönnum must-
eranna úthlutað í misstórum jarðarskik-
um að settum reglum. Starfsmenn must-
eranna, sem ekki unnu að jarðyrkju,
hlutu þannig akurspildu sér til viðurvær-
is. Þriðji hlutinn var íbúunum leigður
gegn uppskeruhluta, sem nam frá átt-
ungi til þriðjungs. Leigðu jarðskikarnir
voru einnig misstórir, en engar heimildir
eru um stórjarðir á upphafsskeiði sið-
menningarinnar í Súmer.
„Þar sem borgarbúar töldu guð sinn
fara með fullveldi samfélags síns, voru
þeir allir jafnir í þjónustu hans. í reynd
fólst þjónusta þeirra í samvinnu, sem
ítarlega var sagt fyrir um. Musterið lagði
til útsæði, dráttardýr og áhöld til að yrkja
almenninginn; háir og lágir unnu ár
hvert á „ökrum guðsins", og viðhald
dýkja og skurða var þeim kvöð, „corveé.“
Presturinn, sangu, sem var fyrir samfé-
lagi musterisins, setti menn til verka að
samfélagsstörfum. Fyrir sjónir kom hann
sem umboðsmaður guðsins, og honum til
aðstoðar var stallari, nubanda, sem hafði
umsjón með vinnu, forðabúrum og stjórn-
sýslan. Birgðir korns, sem upp höfðu
hlaðizt, voru ekki einvörðungu ætlaðar til
útsæðis né hafði presturinn þær einvörð-
ungu til ráðstöfunar til fórnfæringa og
til viðurværis starfsliði musterisins ....
afrakstur samfélagsvinnunnar rann að
hluta aftur til borgarbúa sem framlög
af byggi og ull, sem úthlutað var reglu-
lega, og aukageta á hátiðum.“4)
Bygg var helzta korntegundin og síðan
spelti og hveiti. Uxum og ösnum var beitt
fyrir plóga. Af ám og geitum fékkst mjólk
og ull. Auk akra og haga áttu musterin
tágviðarrunna, skógarspildur og döðlu-
pálma. Þá voru ræktuð fíkjutré og önnur
ávaxtatré, vinviður og berjarunnar. í
eplatrjágörðum var blint fólk að störfum.
IV. Iðnmenning
Að borgarsiðmenningunni hneig einnig
aukin verkþekking. Málmvinnslu hafði
undið fram, kerhjólið verið upp fundið
og sivalnings-innsigli innleidd. Ríkuleg
uppskera áveittra akra lagði til viður-
væri margs konar handverksmönnum,
málmsmiðum, trésmiðum, súturum, ker-
smiðum, steinhöggvurum og jafnvel
myndhöggvurum.
Allmargir munir úr málmi hafa verið
grafnir upp úr rústum borganna í Súmer,
en nær engin verkfæri málmsmiða. Verk-
þekking þeirra verður þannig aðeins ráð-
in af fullunnum munum. „Koparsmið-
irnir höfðu komizt upp á lag með að
blanda kopar með blýi til að færa niður
brennslumarkið og steypa málma cire
perdue, en engar minjar eru um tin-
brons.“8) Silfur var numið og unnið.
Spjótsoddar voru einatt úr málmi, þótt
örvaroddar væru enn úr tilhöggnum
hörðum steini. Margs konar munir voru
smíðaðir úr tré, áhöld ýmiss konar, plóg-
ar og amboð, og síðast en ekki sizt bátar.
Úr skinni eða leðri voru aktygi og belgir
undir mjólk og mjöð. Verkfæri hand-
verksmanna voru í eigu musteranna.
Sívalnings-innsiglin, sem komið höfðu
í stað stauts-innsiglanna gömlu, voru
ýmist úr allnærtækum steini eða úr all-
dýrum steini. Á sívalningana voru graf-
in mynstur, sem fram komu, þegar þeim
var rúllað yfir votan leir. Með þvi móti
var varningur merktur og fangamörk
manna skráð.
Notkun kerhjólsins hafði í för með sér
fjöldaframleiðslu leirkera. Margir leir-
ofnar hafa verið grafnir upp. Kerhjólið
mun ennfremur hafa orðið fyrirmvnd
hjóla undir vagna og kerrur. Heimildir
um farartæki á hjólum hafa þó ekki
fundizt frá þessu tímabili, heldur eru
e'ztu heimildir um þau lítið eitt yngri.
„Öll voru þau á hjólum í heilu lagi, að
þvermáli frá 0,5 m ... til 1,0 m ... og voru
þau felld saman úr þremur borðum,
negldum saman með trénöglum, og ef til
vill á hjólbörðum úr leðri, áfestum með
koparnöglum. Höfuð nagla, sem standa
niður (úr hjólum), eru vendilega sýnd á
likönum og á máluðum myndum, þar sem
þau birtast sem litlir stautar og voru án
efa slitfleti hjólanna til verndar “°) Ux-
um og ösnum var beitt fyrir vagnana.
Bátar voru enn sem fyrr helztu sam-
göngutækin.
Musterin bera leikni steinsmiðanna
vitni. Þau voru reist á upphlöðnum
grunni eins og á fimmta árþúsundi f. Kr.,
en voru orðin miklar og reisulegar bygg-
ingar. í Uruk, sem í Biblíunni er nefnt
Erek, hefur eitt elztu musteranna verið
upp grafið. Og var það að flatarmáli
260x100 fet. í Uruk hvildi annað musteri
á mikilli upphleðslu, sem var 40 fet á
hæð og 420.000 ferfet að flatarmáli.
V. Stjórnsýslun og ritlist
Musterin voru miðstöðvar stjómsýsl-
unar. Þau sögðu fyrir, hvenær sáning
akra skyldi hefjast og uppskera. Þau
samræmdu einnig önnur störf manna.
Þau sáu um framsal korns og annars
varnings úr forðabúrum til brauðofna,
ölgerða og matskála og til umboðsmanna
musteranna. Nauðsyn bar þess vegna til
að skrá með einum eða öðrum hætti tillög
margs konar varnings til forðabúra og
54