Samvinnan - 01.08.1973, Blaðsíða 45

Gunnar Gunnarsson á Askov-árunum.
Hann lifir þessa atburði og örlög per-
sónanna sem skáld af djúpu innsæi og
skilningi. Þessvegna ber sagan í sér slík-
an örlagaþunga og jafn sterkt andrúms-
loft. Þessvegna er ekkert skilrúm milli
efnis og forms. Sagan verður sem lista-
verk heil í sér. Úr efniviðnum sem
Gunnar notfærir sér verður skáldrit með
listrænu áhrifavaldi. Vel má vera að ég
dæmi of hart um skáldsögurnar eftir
fornritunum eða mér missýnist um þær,
en mér koma í hug orð sem Matthías
Jochumsson kvað hafa haft um Lyga-
Mörð Jóhanns Sigurjónssonar: „Jói er
gáfaður, en það er vandi að gylla gull“.
Til áréttingar því að mér kunni að
skjátlast vil ég taka mat Jóhanns Jóns-
sonar skálds á bók Gunnars, Jón Arason,
úr sama sagnabálki. Ég viðurkenni að sú
saga er með fjörlegum frásagnarhætti og
skemmtileg frameftir, en þegar áliður í-
þyngja hana óþarflega margir atburðir,
svo að dregur úr allri listrænni og drama-
tískri spennu, og hin stórbrotna persóna
Jóns rís ekki í styrk sínum heldur mild-
ast og slaknar. Jóhann lítur þessa sögu
allt öðrum augum. Hann sneri henni á
þýzku og var henni þaulkunnur og öðr-
um mönnum skyggnari á skáldskap.
Hann skrifaði um bókina ritgerð á þýzku
sem birt er í íslenzku útgáfunni á verk-
um hans. Jóhann bendir á hve hættulegt
sé að voga sér að persónu sem eigi jafn
fullgerða mynd í augum þjóðarinnar,
en telur Gunnar hafa sigrazt á þessum
erfiðleika: „Mjög einfaldlega; hann sér
hana eins og hún er, það er, hann sér
hana eins og allir sjá hana, eins og hinn
einfaldi ólærði alþýðumaður sér einatt
þjóðhetju sína“. Og þannig setji höfund-
ur hana fram „án þess að bæta nokkru
við eða nema eitthvað burt — í stuttu
máli án þess að misþyrma efninu“ . . „Og
engu að síður, eftir að við höfum lesið
bókina, stendur þessi gamla hetjumynd
frammi fyrir okkur og er ný. Samt sem
áður ný mynd? Nei, það er sú gamla, en
séð með nýjum hætti. í þessum báðum
staðreyndum liggur öll hin mikla snilld
þessa sannfræðilega skáldverks: Hún
sýnir okkur hetju sina eins og við þekkj-
um hana frá bernsku, og þó þannig að
okkur finnst við ekki sjá hana fyrr en
nú“. Jóhann segir ennfremur: „Áherzlan
liggur ekki á Jóni Arasyni, sem hesta-
sveini, presti, biskupi, píslavotti — held-
ur Jóni Arasyni sem hann var: hinn ei-
lífi íslendingur. Hinn íslenzki bóndi, eins
og íslendingar í hugmyndum sínum um
manndóm hans vildu ætið og leituðust
við að sjá hann: heilgerðan mann . . .
mann, eins og harðgert og einangrað land
skóp hann og þurfti á honum að halda,
mann sem er sjálfum sér nógur og stend-
ur sig hvað sem að höndum ber í lífinu,
af því að hann verður að treysta á sjálf-
an sig en engan annan“. Satt að segja
finnst mér þessi snilldarlega skilgreining
Jóhanns eiga betur við mörg önnur verk
Gunnars en Jón Arason, og raunar með
nokkrum sanni um skáldskap hans í
heild.
Vikivaki
Mig langar til að bregða enn öðru ljósi
á viðhorf Gunnars til sögulegra efna og
beina athyglinni að Vikivaka. Það er sú
bók skáldsins sem gefur bezta útsýn um
list hans og viðhorf til lista. Hugmyndin
er bráðsnjöll, að vekja upp menn frá liðn-
um tímum og leiða þá inn í furðuheim
nútíma tækni er gerir þá svo undrandi
að þeir halda að þeir séu vaknaðir upp
i himnaríki þegar þeir heyra lúðurhljóm-
inn úr útvarpinu. Þetta gefur þeim sem
undrunum veldur og söguna ritar, Jaka
Sonarsyni, vald yfir hinum upprisnu svo
að þeir eru ekki grunlausir um nema
hann kunni að vera himnafaðirinn sjálf-
ur. En um leið verður það almennt tákn
um það vald sem skáldsagnahöfundur
hefur yfir þeim persónum sem hann
skapar eða vekur upp i huga sér. í áður-
nefndri grein Jóhanns um Jón Arason
taldi hann einkum einkenna hæfileika
Gunnars „hið innra viðhorf gagnvart
skáldheimi hans . . . og ég vildi nærri
segja ástríða sjónarinnar og óskeikul-
leiki hennar“. „Þessi sjón hefur annars
verið bezti hæfileiki hans og komið hon-
um að beztu gagni í hinni hörðu bar-
áttu, jafnt við sjálfan sig sem margs-
konar hættur er fylgdu skáldstöðu hans.
Hið barnslega sakleysi augans var það
sem hvað eftir annað mildaði fegurðar-
galla verka hans og brá yfir þau birtu".
Þetta er mjög rétt. Einmitt hin innri ást-
ríða ber uppi Borgarættina, Ströndina,
svo að aðeins dæmi séu nefnd. Listgildi
Svartfugls grundvallast á ástríðuheitri
innlifun skáldsins í atburði og örlög per-
sónanna og samkennd með þeim. Hið
sama um Aðventu, eina af frábærustu
sögum Gunnars, að áhrifavald hennar
felst í því að skáldið lifir með höfuð-
persónunni allt sem gerist, en annars
leiðir órofa frásagnarsnilld þessarar sögu
hugsun að sögu Hemingways, Gamli mað-
urinn og hafið, þó að örlagaglíman sé
þar háð af harmsögulegra ofurafli.2)
List Vikivaka er hinsvegar af annarri
tegund en bæði Svartfugls og Aðventu,
og hann er í rauninni einstakur meðal
verka Gunnars. í Vikivaka er höfundur
alfrjáls gagnvart persónum sínum, og tví-
sæi komið i einlægninnar stað, sem hef-
ur um leið söguna í nýtt veldi. Hér lifir
hann ekki með persónunum, eins og hann
gerir í beztu skáldsögum sinum, heldur
stendur utan og ofan við þær, tekur sér
fullt vald yfir þeim og stjórnar þeim með
hörku, ef þær vilja hlaupast frá honum.
Og hve oft er hann hafði fengizt við
söguleg efni var hann svo viðkvæmur fyr-
ir staðreyndum og fyrirmyndum að hann
skynjaði allt einföldum barnsaugum og
vogaði sér ekki að umskapa þær í eigin
skáldskap. En nú ber svo við í Vikivaka
að persónur þær sem hann vekur upp frá
dauðum fá líf og lit sem sögulegar per-
sónur. Grettir eða hans rauði haus, fær
í senn miklu fornlegri svip en nokkur
persóna í hinum sögulegu skáldsögum úr
fortíðinni og miklu sérkennilegri persónu-
leik, því að höfundur er frjáls gagnvart
honum, fer með hann sem aðrar persón-
ur i Vikivaka sem sköpunarverk sitt og
hugarfóstur. Hann sér þær sem löngu
liðnar en jafnframt upprisnar í huga
sér. Það er þetta listræna tvísæi sem gerir
þær svo frjálslegar. Um leið og sagan er
firn og feiknstafir er hún leikur skálds-
ins.
Um viðhorf Gunnars til skáldlistar sem
birtist svo skemmtilega i Vikivaka verður
ef til vill rætt í öðru sambandi.
1) Pyrsta bindið heitir Leikur að stráum.
2) Tekið skal fram að Aðventa kom fyrst út
1936 og í Bandaríkjunum 1940, og valin þar
sem gjafabók Book-of-the-Month Club, en
að bókum hans var Hemingway áskrifandi.
Bók sína, Gamla manninn og hafið, reit
hann alllöngu síðar, og þykjast fróðir menn
kenna þar áhrifa frá Aðventu.
íslendingar í Askov 1907—1909. Standandi jrá vinstri Björn Gunnar Gunnarsson á ár-
Jakobsson, Gunnar Gunnarsson og Indriöi Helgason. um fyrri heimsstyrjaldar.
45