Samvinnan - 01.08.1973, Blaðsíða 34

SAMVINNA
Árni Benediktsson:
Samvinnulireyfingin og
viöskiptafræðinemar
i
Viðskiptafræðinemar við Háskóla ís-
lands hafa tekið upp þann góða sið að
reyna að kynna sér ákveðna þætti ís-
lenzks efnahagslífs með viðtækri gagna-
söfnun og ráðstefnuhaldi að henni lok-
inni, þar sem gögnin eru rædd og kunn-
áttumenn á viðkomandi sviði gefa skýr-
ingar og gagnrýna eftir atvikum þau
gögn, sem fyrir eru lögð.
Þau frumgögn, sem lögð eru fyrir slíka
ráðstefnu, ættu því engan veginn að
svara til þeirrar þekkingar, sem ráð-
stefnumenn hafa að lokinni ráðstefnu,
svo fremi að ráðstefnan nái tilgangi sín-
um um aukna þekkingu, og eiga því
næsta lítið erindi fyrir almenningssjónir,
enda munu hinir þroskaðri viðskipta-
fræðinemar gera sér fulla grein fyrir þvi.
Ein slík ráðstefna var haldin í marz í
vetur um samvinnuhreyfinguna. í fram-
haldi af henni gerðist það að hluta af
frumgögnum hennar var komið til birt-
ingar i Morgunblaðinu, og gerði það að-
standendum ráðstefnunnar þann óleik að
birta úr þeim það, sem hæpnast var. Þótt
Morgunblaðið hafi komizt til nokkurs
þroska á undanförnum árum hagar það
sér enn þann dag í dag á sama hátt
gagnvart samvinnuhreyfingunni og illa
vaninn hundur í afskekktri sveit, sem
geltir að bílum.
II
Þeir þættir umræddra frumgagna, sem
ég tek hér stuttlega til meðferðar, eru
þeir hinir sömu og Morgunblaðið birti
úr, en þeir heita „Mismunur á skattlagn-
ingu hlutafélaga og samvinnufélaga" og
„Fjármagnsuppbygging, arðsemi". En það
að ég tel ástæðu til þess að taka þessa
þætti til umræðu er, að ég hygg, að þau
viðhorf, sem þar koma fram, hafi ekki
orðið til við að kynna sér samvinnu-
hreyfinguna, heldur hafi þau verið til
áður. En þessi viðhorf eru í fyrsta lagi
fordómar gagnvart samvinnuhreyfing-
unni og í öðru lagi algjörlega blind hagn-
aðarsjónarmið og ekkert nema hagnaðar-
sjónarmið, en þó að hagnaður sé nauð-
synlegur og mætti vera meiri hér á landi
bæði í samvinnurekstri og einkarekstri,
er hagnaður ekki eini þáttur mannlegs
lífs, enda oft og tíðum ekki sá mikilvæg-
asti. En þar sem vænta má að hinir ungu
viðskiptafræðinemar muni að námi loknu
að mestu raða sér í banka og opinberar
stofnanir og hafa þar mikil áhrif á fram-
vindu peningamála í framtíðinni, er það
næsta mikilvægt að þeir temji sér meiri
viðsýni en fram kemur í hagnaðarsjónar-
miðum einum.
III
í frumgögnunum telja viðskiptafræði-
nemar sig sýna fram á að hlutafélög
greiði allt að þrisvar sinnum hærri tekju-
skatt en samvinnufélög. Dæmið er þann-
ig sett upp: Ef hlutafélag og samvinnu-
félag hafa sama tekjuafgang og sam-
vinnufélagið endurgreiðir tvo þriðju af
tekjuafgangi sínum þá greiðir hlutafé-
lagið þrisvar sinnum hærri skatt. Þetta
er ódýr fræðimennska. Á sama hátt væri
að sjálfsögðu hægt að sýna fram á að
samvinnufélög greiði þrisvar sinnum
hærri skatt en hlutafélög, einfaldlega
með því að snúa dæminu við, því að
sjálfsögðu endurgreiða hlutafélög einnig
oft og tíðum hluta af hagnaði og sam-
vinnufélög greiða ekki ævinlega hluta af
tekjuafgangi. En það sem máli skiptir er
það að hlutafélög og samvinnufélög
greiða nákvæmlega sömu tekjuskatta af
sömu endanlegum tekjum.
En það sem villir um fyrir viðskipta-
fræðinemum er væntanlega það að í
lögum um samvinnufélög eru þeim settar
nokkrar skorður um endurgreiðslur tekju-
afgangs. Þeir taka skorðurnar sem heim-
ildir, sem aðrir hafi ekki, í stað þess að
þetta eru skorður sem öðrum atvinnu-
rekstri eru ekki settar. Hlutafélög hafa
því meiri möguleika til endurgreiðslu
tekjuhagnaðar en samvinnufélögin og
hafa því meiri möguleika til þess að
greiða lægri tekjuskatt en samvinnufé-
lögin, hvað þau gera samt væntanlega
ekki, þó að hlutafélög endurgreiði að
sjálfsögðu oft hluta af tekjuafgangi.
Hins vegar er nokkur munur á endur-
greiðslum hlutafélaga og samvinnufé-
laga. Hlutafélögin endurgreiða hluta af
tekjuafgangi sem afslátt fyrir söluskatt,
en samvinnufélögin greiða arð eftir sölu-
skatt og þar með verða heildarskatt-
greiðslur samvinnufélaganna af jafnri
rekstrarniðurstöðu að jafnaði nokkru
hærri en hlutafélaganna.
IV
Niðurstaða viðskiptafræðinemanna er
að arðsemi fyrirtækja samvinnuhreyf-
ingarinnar sé hvergi nærri nógu góð og
miklu lakari en annarra fyrirtækja.
Samvinnuhreyfingin megi því fara að
vara sig ef breytingar verði á pólitískri
aðstöðu og hætt verði að fást um jafn-
vægi í byggð landsins og hreppapólitik
verði afnumin, en hreppapólitík heitir
það, að byggðarlög úti á landi reyni að
halda hlut sinum. Þegar þannig sé kom-
ið dugi ekkert minna en að grundvöllur-
inn sé heilbrigður. Og þar með fullyrða
hinir ungu menn að grundvöllur sam-
vinnuhreyfingarinnar sé ekki heilbrigð-
ur. Og að sjálfsögðu vita þeir fullvel
hvers vegna hann er ekki heilbrigður. í
fyrsta lagi vegna þess að samvinnuhreyf-
ingin er ekki hlutafélag (D37), hún er
ekki opin fyrir framlögum fólksins í von
um ríflegan arð (D 38), það þarf að opna
félögin fyrir nútímanum og þannig
tryggðu þau framtið sína á heilbrigðum
grundvelli, en til trafala eru þeir sam-
vinnumenn, sem engu vilja aðlagast og
trúa blint á sömu hugsjónina og uppi
var í góðu gildi um siðustu aldamót.
Eðlilega komast viðskiptafræðinem-
arnir að sömu niðurstöðu um fjármagns-
stöðu samvinnufyrirtækjanna. Fjár-
magnsstaða þeirra sé langtum lakari en
annarra fyrirtækja í landinu. Eiginfjár-
staða Sambandsins í árslok 1971 sé 24%
en kaupfélaganna að meðaltali 23%, þeg-
ar eiginfjárstaða flestra íslenzkra fyrir-
tækja er alltuppí70% (undirstrikun við-
skfr.). Þessi siðustu orð, þ. e. eiginfjár-
staða flestra íslenzkra fyrirtækja er allt
upp í 70%, er hin fræðilega túlkun á
eftirfarandi ummælum Jónasar H. Haralz
bankastjóra: „Fjöldi íslenzkra fyrirtækja,
sennilega flest þeirra, hafa tiltölulega
sterka eiginfjárstöðu, miklu sterkari en
þetta dæmi (33%), 40—50%, jafnvel
60—70% er algengt".
Allmörg kaupfélög hafa ekki þá arð-
semi, sem vissulega væri æskileg, og
hlýtur svo að verða samkvæmt eðli
máls. Sumir staðir eru þannig í sveit sett-
ir og byggðir það fáu fólki að um hag-
kvæman verzlunarrekstur verður ekki að
ræða. Það má vel vera að megi kalla það
hreppapólitík að halda engu að síður
uppi sínu kaupfélagi til þess að hafa í
sig að éta og aðrar nauðsynlegustu lífs-
þarfir, en það verður þá að hafa það.
Flestir þessara staða leggja það til í
framleiðslu fyrir þjóðarbúið að þeir ættu
ekki að þurfa að sæta ámæli fyrir það
að borða. Veltuhraði er minni t. d. á
Þórshöfn heldur en í Glæsibæ, og flutn-
ingskostnaður til Þórshafnar, sem og
fjölmargra annarra staða úti á landi, er
þungbær, og nægir það eitt oft til þess
að verzlunarrekstur á slíkum stað verður
án verulegrar arðsemi og má oft þakka
fyrir ef hann stendur í járnum. En þó
að félagsmönnum Kaupfélags Langnes-
inga sé það sjálfsagt vel kunnugt, að nú
um stundir er það arðvænlegust verzlun
að selja teppi, húsgögn og sjónvörp í
Reykjavik, hygg ég að seint fáist beir til
þess að láta af sinni „úreltu bændahug-
sjón“ að afla sér lífsnauðsynja, þó að
hagnaðarvonin sé meiri annars staðar,
því að maðurinn lifir ekki á hagnaði ein-
um saman.
Á mörgum sviðum hefur það orðið
verkefni samvinnuhreyfingarinnar að
fylla uppí þau skörð, sem einkaframtakið
hefur skilið eftir. íslendingar eru sem
betur fer framtakssöm þjóð og það hefur
ekki skort einstaklinga til þess að taka
að sér þau verkefni, þar sem hagnaðar-
von hefur verið nokkur. En þeir hafa
eðlilega verið afskiptalausari um þau
verkefni, þar sem tvísýnt hefur verið um
afkomu, og er þetta engum sagt til
hnjóðs. Mörgum þeirra verkefna, sem
34