Samvinnan - 01.08.1973, Blaðsíða 43

'Ströndinni er þessari undirstöðu kippt
burtu. Heimsstyrjöldin er skollin á. Höf-
undur segir sjálfur: „Mér er hann minn-
isstæður veturinn sá — veturinn 1914—15.
Rústir ungæðislegra friðardrauma fálust
með hverjum degi dýpra undir gaddi
ofsalegs gerningaveðurs". Stríðið hefur
komið huga skáldsins í uppnám, svo að
hann veit ekki sitt rjúkandi ráð. „Eigi
siður taldi ég mig þess umkominn“, segir
hann sjálfur, „að kalla fyrir skáldlegan
næturdómstól mannkynið í heild og guð
almáttugan í þokkabót". Ströndinni er
ætlað að vera þessi „næturdómstóH“.
Höfuðpersónan er alþingismaðurinn séra
Sturla, mikilhæfur, góðgjarn og trúaður,
ekki aðeins á guð heldur lífið og menn-
ina. Eftir að hann hefur orðið fyrir þeirri
raun að missa konu sína, og einnig sætt
pólitískum ofsóknum, setur hann allt sitt
traust á guð og gerir að heitum boðskap
sínum boðorðið: Óttizt Guð! En þegar
enn dynur yfir nýtt áfall og hann missir
dóttur sína sem hann bar alla ást til og
von, þá vakna efasemdirnar i brjósti
hans: Ef til vill áttu menn að „hryggjast
við fæðingu manns, gleðjast við dauða
hans? Þá yrðum við fyrst að hata þetta
líf! Fyrr getum við ekki bundið allt okk-
ar traust við sæluna hinurn megin“. Síð-
ar þegar örvæntingin ágerist enn meir
brestur trúin bæði á lífið og guð: „Svo
var sem augu hans opnuðust allt i einu
og hann sæi lifið fyrir sér, alla tak-
markalausa skelfingu þess, allt vitfirr-
ingsgerræði þess“, og þá formælir hann
því og afneitar guði: „Bölvaða líf! Ef ein-
hver guð hefur skapað þig og stjórnar
þér, þá er það illur guð, vanmáttugur
guð, enginn guð — enginn guð!“ Og nið-
urstaða skáldsögunnar er: „Lífið er ekki
annað en strönd, sem okkur er öllum
skolað upp á, og við brjótum þar skip
okkar, hver með sínum hætti“. Framhald
þessarar málsgreinar, sem leiðir þessa
hugsun út í óhugnað, skýrist aðeins af
þeim atburði sögunnar að börnin tvö,
Sölvi og Blíð, dóttir Sturlu, hafa drukkn-
að og þeim skolað upp í flæðarmálið,
en framhaldið er þannig: „Lífið leikur
sér að okkur eins og lævís bylgjan, bros-
ir við okkur, einungis til þess að gera
fallið, örvæntinguna, enn meiri. Við er-
um allir sjórekin lík, sjórekin lík á strönd
lífsins“. Nær ályktun höfundar sjálfs eru
sennilega upphafs- og niðurlagsstef bók-
arinnar um hinn skimandi máf: „Skim-
andi máfur, hvað sér þú í djúpinu? Skild-
ir þú speki lífsins — ránfuglinn með kalt
hjartað, árvökur augun og óseðjandi
græðgina... Er djúpið ekkert djúp?“
Hér er komið út í algera efasemd um til-
gang lífsins, mjög svipaða heimspeki og
Sartre, Camus ofl. komust að upp úr síð-
ari heimsstyrjöldinni. Svo nærri ganga
heimsviðburðir skáldunum. Séra Sturla
er látinn sturlast í sögulok.
Lítill hljómgrunnur
Eitthvað er við þessa sögu sem veldur
mikilli brotalöm, og olli það því senni-
lega hve fálega og jafnvel fjandsamlega
ýmsir tóku henni hér heima. Hún er lát-
in gerast í „hraunhöfn austfirzks kaup-
túns“. Höfundur réttlætir það með þvi
að „ströndin, sem mér fannst ríða lífið
á að draga upp sem sannasta, réttasta og
hlífðarlausasta mynd af, lá sem sé að
víðari vogum“, er með öðrum orðum
táknræn, og „í Gleipni mannheims eru
flækjur trúmála og viðskipta snarir þætt-
ir“, af sama toga spunnir í þessu þorpi
eins og úti i styrjaldarheiminum. En
brotalömin felst ma. í því að lýsing fé-
lagsmálabaráttu og viðskipta i kauptún-
inu verður eins og utangátta í sögunni
eða rennur hálfgert út í sandinn, og
kemur þaðan af síður heim við þá tima
á íslandi þegar sagan birtist.
Gunnar hafði verið hátt á annan ára-
tug erlendis, og ísland hafði tekið stór-
felldum breytingum frá þeim harðinda-
dögum og vonleysis þegar hann var að
alast upp i Vopnafirði á hinni nyrztu
strönd. Helzti fulltrúi framfara í Strönd-
inni er Finnur á Vaði, vinur séra Sturlu
og faðir Sölva er drukknaði með Blíð.
Hann er ofsóttur af kaupmanninum á
staðnum sem beitir öllum ráðum til að
grafa undan séra Sturlu og ná af honum
þingsætinu. Finnur missir jörðina sem
hann hafði varið öllu til að rækta, en
tekur þá að sér kaupfélagið sem „stofnað
var til að leggja heiminn undir sig“.
En vald kaupmanns er mikið, bændur
ótryggir, hvert óhapp rekur annað og
síðast stendur ekki eftir annað tákn
kaupfélagsins en Eyjólfur vatnssjúki og
skúrinn, og Finnur á Vaði bugast og
lendir í sömu raun og séra Sturla. En
þegar þessi ódæma saga kemur út, er
samvinnustefnan komin í blóma, hefur
ungmennafélagshugsjónin farið eldi um
landið og vakin trú þjóðarinnar á fram-
farir og nýtt ísland. Sagan gat af þeim
sökum einum ekki vakið neinn hljóm-
grunn. En þar við bættist annað sem
réð ef til vill mestu. íslendingar stóðu
heimsviðburðum langtum fjær en Gunn-
ar. Hin erlendu styrjaldaráhrif sem lágu
að baki sögunnar munu þeir naumast
hafa komið auga á, og þó svo hefði verið
brast þá allan skilning á því að stríðið
gæti hrært hug skáldsins til þvílíkrar
örvæntingar að lífinu var formælt og til-
veru guðs afneitað! Hvað var þá sagan
annað en bölsýni og guðlast?
Brotalamir
Ég hef dvalið svo lengi við Ströndina
vegna þess að hún bregður ljósi bæði á að-
stöðu Gunnars og sjálfan hann, takmark-
anir hans, eðliskosti og skáldlega dýpt.
Sagan er miklu meira átak en ætla mætti
af jafn ungum höfundi, og hreinskilni
hennar, dirfska og hlífðarleysi grípur les-
andann. Að heimsstyrjöldin sem þó lá
utan við hann skuli hræra svo djúpt hug
hans sýnir hve hann tekur lífið alvar-
lega og trúin er inngróin eðli hans. Þetta
speglast bezt í höfuðpersónu sögunnar,
séra Sturlu, hve trúarlífi hans er fylgt
fast eftir og gegnum mörg stig, hve sterk
og litrík persónan er og hvern dramatísk-
an þunga, örlagadýpt, skáldið gefur
henni. Að því leyti á Sturla skylt við séra
Ketil þó að niðurstaðan sé þveröfug: ör-
vænting í stað friðþægingar og trúar á
tilgang í lífinu.
En brotalamir á þessu verki eru fleiri en
taka til grunnfærinna lýsinga á íslenzk-
um þjóðfélagsháttum. Sjálf sviðsetning-
in i íslenzku kauptúni sníður sögunni
stakk sem hún rúmast engan veginn í,
hvort sem litið er á hana efnislega eða
frá listrænu sjónarmiði. Líking með þess-
ari hættuströnd og styrj aldarógnum úti
í heimi nær einkar skammt, og lýsing á
viðburðum og félagslegum átökum í
kauptúninu gefur ekki einu sinni hug-
boð um þau þjóðfélagsöfl sem standa að
baki heimsstyrjöldum. En kosturinn við
Ströndina, þrátt fyrir augljósa galla og
misheppnaða sviðsetningu, er framar
öðru sá að hún er skrifuð af heitu hjarta
og djúpri einlægni og eins hve hugar-
striði og persónu séra Sturlu er lýst af
miklu listrænu innsæi.
SéraSstaðan bundin vandkvæðum
Var þá veröldin ytra að draga Gunnar
til sín en ísland að gleymast eða var
heimurinn og ísland að togast á um sál
skáldsins? Málum er ekki þannig háttað.
Það áttu sér ekki stað neinir innri á-
rekstrar. Gunnar var aðeins i séraðstöðu
sem var ýmsum vandkvæðum bundin,
einkum framan af. íslendingar áttu á
þessum tíma í harðri sjálfstæðisbaráttu
við Dani, og það var ekki vinsælt hér
heima fyrir íslending að vera rithöfund-
ur á danska tungu. Ég hef þekkt gáfaða
menn sem af þessum ástæðum gátu
aldrei metið Gunnar Gunnarsson að
verðleikum. Hann vissi um þessa andúð
landa sinna, enda kom hún stundum op-
inberlega fram, og auðvitað hefur hún
sárnað honum. En ég geri ekki ráð fyrir
að hann hafi nokkru sinni tekið hana
mjög nærri sér, hann vissi bezt sjálfur
hvað bundinn hann var íslandi. Heima-
landið fór í rauninni aldrei úr huga hon-
um, og er því ma. til sönnunar að allar
skáldsögur hans gerast á íslandi (ef und-
an er skilinn síðari hluti Kirkjunnar á
fjallinu og fyrri hluti Fóstbræðrasögu).
Af dvöl hans erlendis leiddi hinsvegar
eins og áður er tekið fram að hann sá
heiminn og ísland i öðru ljósi en menn
gerðu hér heima. En felst í því að hann
hafi gleymt landinu? Öðru nær. íslend-
ingum ætti að vera alkunnugt að mörg
fegurstu kvæðin um ísland þrungin af
ást til lands og þjóðar eru ort erlendis.
Og Gunnar átti vissulega eftir að sanna
hug sinn til íslands. Og þá er einmitt
komið að höfuðriti skáldsins, Kirkjunni
á fjallinu, sem er ávöxtur þess hve ís-
land og fólkið á fslandi stóð honum fyrir
hugskotssjónum í björtu ljósi og hvilík-
um tengslum hann var bundinn því.
Mynd íslands
í Borgarættinni er Ormar Örlygsson,
sem stundað hefur hljómlist erlendis,
látinn segja eftir að hann kastar frá sér
frægð og frama og snýr heim til íslands:
„Hann fann til þess í hverri taug og
hverjum blóðdropa, að hann var einka-
barn þessara hugumstóru fjalla. Eyja
stendur upp úr sjó! Þarna stóð hún með
helgiblæ, álíkust kirkju, hrein og heilög,
„yzt í norðurhöfum“, kirkju hnattar-
ins ...“ Sjálfur segir höfundur um nafnið
Kirkjan á fjallinu í eftirmála við Skip
43