Eimreiðin - 01.01.1974, Síða 79

EIMREIÐIN
átla milli kirkju og ríkis endar, eins og hún gerði í Evrópu,
með algerum sigri ríkisvaldsins, slokknar lífsneistinn í þjóð-
félaginu. Afleiðingarnar eru banvænar. Það er vegna þess, að
sósíalisminn gat ekki kyngt þessum sannleika, að hann er alls
staðar á undanhaldi. Hinn eðlilegi bandamaður sósíalismans
var kirkjan, þó sögulegar aðstæður á 19. öld gerðu það að verk-
um, að erfitt var að átta sig á þessu. Kirkjan var svo gjörspillt,
svo undirgefin yfirstéttunum, að aðeins fáeinir hugsuðir gátu
séð sósíalismann í ljósi nýrra trúarbragða, eða einfaldlega sem
nýja endurreisn kristindómsins.
Hvort unnt verður við þær aðstæður, sem nú eru til, að finna
leið frá gömlu trúarbrögðunum yfir í ný, er vafasamt. Ný trú-
arhrögð geta einungis risið á grundvelli nýs þjóðskipulags og
aðeins smám saman. Ef til vill verður það í Rússlandi, ef til
vill á Spáni, ef til vill í Bandaríkjunum. Það er ógerlegt að
segja hvar, því að jafnvel kveikjan að slíku nýju þjóðfélagi er
hvergi sjáanleg, og fullmótun þess liggur djúpt grafin í fram-
tíðinni.
Ég er ekki endurreisnarsinni og lief engin trúarhrögð, sem
ég get mælt með og engin, sem ég aðhyllist. Ég get aðeins full-
yrt á grundvelli sögu siðmenningarinnar, að trúarbrögð eru
nauðsynlegur þáttur í lífrænu þjóðfélagi.2 Og ég veit, að öll
þróun í átt til lífsþekkingar og þroska gerist svo liægt, að ég
get þess vegna ekki fengið mig til að svipast um eftir nýjum
trúarbrögðum, og ég' lief lieldur enga von til þess að finna nein.
Hins vegar ætla ég að hætta á að nefna eitt atriði, sem ég hef
tekið eftir. Bæði að uppruna til og framvindu og í dýpstu sjón-
um hafa trúarbrögðin verið nátengd listinni. Trúarbrögð og
list eru, ef ekki jafnvíg tjáningarform, að minnsta kosti ná-
tengd. Burtséð frá því, að trúarathöfnin er fagurfræðileg í eðli
sínu og hurtséð frá þvi, að trúin tekur jafnan listina í þjón-
ustu sína, þegar hún þarf að tjá hugljómanir sinar, þá er full-
komið samræmi á milli hinna æðstu forma ljóðrænnar og dul-
rænnar tjáningar. Ljóðið kafar á sömu dýpi undirvitundarinn-
ar og dulreynsjan. Sumir rithöfundar — á meðal þeirra mestu,
lieilagur Frans, Dante, heilög Teresa, Jón helgi af krossi,*
Blake — voru jafnvígir sem skáld og dultrúarmenn. Þess vegna
getur vel verið, að kveikjuna að nýjum trúarhrögðum verði að
finna, ef ekki í dultrú, þá í list, fremur en i einhvers konar sið-
ferðislegri endurreisn.3
*Halldór Laxness nefnir St. John of the Cross Jón helga af krossi
(Kristnihald undir Jökli, 42. kafli).