Morgunblaðið - 06.09.1984, Blaðsíða 33

32
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 6. SEPTEMBER 1984
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 6. SEPTEMBER 1984
33

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aöstoðarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
hf. Árvakur, Reykjavík.
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guömundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar: Aö-
alstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Skeifunni 19, sími 83033. Áskrift-
argjald 275 kr. á mánuöi innanlands. í lausasölu 25 kr. eintakið.
Framtíð íslenzks
landbúnaðar í
Aðalfundur Stéttarsam-
bands bænda 1984 hefur
kunngert stefnumótun í land-
búnaði, sem vakið hefur at-
hygli. Meginatriði hennar er
að inniend búvara skuli full-
nægja, eftir því sem tök eru á,
innlendri eftirspurn, bæði til
manneldis og iðnaðar. Fram-
leiðsla umfram innanlands-
þarfir verði sniðin eftir að-
stæðum á erlendum mörkuð-
um.
Vert er að skoða þessa
stefnumótun í ljósi frétta, sem
fyrir liggja um tillögugerð
formanna stjórnarflokkanna
og snerta landbúnað. í fyrsta
lagi fréttir um breytingar á
verðlagskerfi búvöru á þann
veg, að bændur fái framleiðslu
sína staðgreidda, en vinnslu-
stöðvar og afurðasölur lúti al-
mennri verðlagslöggjöf. I ann-
an stað verði stefnt að því
marki að útflutningsbætur
verði ekki greiddar á mjólk-
urvörur eftir tvö ár og ekki á
sauðfjárafurðir eftir fjögur til
fimm ár.
Stefnumótun Stéttarsam-
bands bænda, sem sett er fram
í sex liðum, hefur örugglega
hljómgrunn hjá þorra þjóðar-
innar. Hún tekur í aðalatrið-
um tillit til efnahagslegra
staðreynda í þjóðarbú-
skapnum. Mikill meirihluti
fólks gerir sér og grein fyrir
því, að stétt verður að vinna
með stétt, ef okkur á að takast
að vinna okkur út úr þeirri
efnahagskreppu, sem skert
hefur lífskjör í landinu um
sinn og rætur á í skertum
þjóðartekjum, aflasamdrætti,
verðfalli útflutningsfram-
leiðslu, viðskiptahalla, erlend-
um skuldum, rangri fjárfest-
ingu og vannýttum tækifærum
til verðmætasköpunar. Þessi
kreppa hefur bitnað á bænda-
stéttinni eins og öðrum.
Hvergi munu lífskjör eins
mismunandi innan einnar og
sömu starfsgreinar og í hópi
bænda.
Hinsvegar orka sumar leiðir
tvímælis, sem tíundaðar eru
til að ná fram settum mark-
miðum. Þar gætir um of ríkis-
forsjár— og miðstýringarvið-
horfa. En hægt er að taka
undir ályktanir um eflingu
hliðarbúgreina, hagfræðilegar
rannsóknir, rannsóknir á
vöruþróun og markaðsmálum,
nýsköpun og aðlögun landbún-
aðar að nýrri framleiðslu-
stefnu og hagkvæmustu bú-
stærð.
Mergurinn málsins er að at-
vinnuvegir landsmanna og
hagsmunir strjálbýlis og
t þéttbýlisjskarafet svd að ekki
verður á» milli skiiii. Tilvist
flestra kaupstaða og kauptúna
í strjálbýli byggist að drjúgum
hluta á úrvinnslu hráefna,
sem landbúnaður leggur til, og
verzlunar- og iðnaðarþjónustu
við nærliggjandi sveitir. Þetta
gildir einnig um fjölmarga út-
gerðarstaði sem nýta gjöful
fiskimið umhverfis landið allt.
Þeir standa í raun öðrum fæti
atvinnu og afkomu í landbún-
aði. Mjólkur-, kjöt-, ullar- og
skinnaiðnaður hafa mikla þýð-
ingu fyrir atvinnuöryggi í
þéttbýli. Á sama hátt er þétt-
býlið sá markaður sem hagur
landbúnaðarins byggist alfar-
ið á.
Af framangreindu leiðir að
hagsmunir þéttbýlis og
strjálbýlis fara saman um
mjög margt, raunar flest. Það
eru hinsvegar hvorki hags-
munir bænda, sem framleið-
enda, né þéttbýlisbúa, sem
neytenda, að steinrunnið
milliliðakerfi, sem ekki hefur
nauðsynlegt aðhald af verzl-
unarsamkeppni, mati krókinn
á beggja kostnað. Þetta kerfi,
sem sjálfsagt þjónaði sínum
tilgangi í upphafi, hefur ekki
þróast til samræmis við aðra
framvindu í frjálsum þjóðfé-
lögum. Það hefur ekki skilað
nægilegum árangri í þágu
bænda, hvorki um markaðs-
öflun erlendis né um hag-
kvæma vörudreifingu innan-
lands. Það hefur þvert á móti
vakið upp margs konar
óánægju neytenda, sem ekki
hefur aukið neyzlu búvöru,
stundum þvert á móti. Það
hefur oftsinnis verið átylla
fyrir áróður gegn bænda-
stéttinni — og óráðskenningar
um að leggja af búvörufram-
leiðslu í landinu. Hver og einn
getur séð í hendi sér, hvar við
hefðum verið á vegi stödd með
matvæli í þessu landi á tímum
tveggja heimsstyrjalda, eða á
álíka óróatímum í veröldinni,
við slíkar aðstæður.
Ársverk í frumframleiðslu
búvöru hér á landi eru lang-
leiðina í sjö þúsund. Mannár í
úrvinnslugreinum eru rúm-
lega þrjú þúsund. Þessar tölur
eru úr greinargerð með tillögu
til þingsályktunar um stefnu-
mörkun í landbúnaði á sl.
þingi. Þá eru enn ótalin önnur
margfeldisáhrif frumfram-
leiðslunnar í atvinnu lands-
manna, m.a. sviði hvers konar
opinberrar þjónustu og verzl-
unar- og iðnaðarþjónustu.
Landbúnaðurinn hefur því
mikið vægi í þjóðarbúskapn-
um. Hinsvegar verður hann að
þróast, eins og aðrar atvinnu-
greinar, til frjálsræðis og
framfara, til að halda sínum
hlut?f frartitíðin^ii. f j
NIUNDA ELDGOSIÐ VIÐ KROFLU FRA 1975
Morgunblaðið/ Friðþjófur Helgason
Kísilverksmiðjan varð fyrir skakkaföllum þegar sprungur mynduðust í Bjarnarflagi fyrir
nokkrum árum. Nálægð umbrotasvæðisins er ógnvekjandi.
Eldglæringar í hrauninu.
Morgunblaðið/ Árni Sæberg.
Morgunblaðið/ RAX.
Eldvegurinn var um 9 kflómetra á lengd þegar hann var lengstur og talið að eldtungurnar hafi náð um 100 metra í loft upp og gosmökkurinn um 5 km
Aðeins einn maður spáði
fyrir um Kröflugosið
Sagði við kunningja minn að nú fœri Krafla að gjðsa,“sagði Hjörtur Tryggvason
yy
BYGGÐIN við Reykjahlíð virtist svo skelfilega nálægt —
svo lítil þegar blaðamenn Mbl. flugu yfir Mývatn á þriðja
tímanum aðfaranótt miðvikudagsins og virtu fyrir sér elds-
umbrotin í sínu ægiveldi. Víðáttumiklar hraunelfar
streymdu fram, einkum til vesturs en einnig til suðausturs
og norðurs. Eldtungurnar risu um 100 metra í loft upp.
Bjarma sló á umhverfið og Gæsafjöll í vestri blöstu við
okkur sem á degi. í austri var Kröfluvirkjun ekki langt frá
Leirhnjúk, syðsta stað eldsumbrotanna. Hrauná rann í átt
til virkjunarinnar og setti beyg að fólki um tíma, en áin
stöövaðist eftir að hafa runnið um 300 metra.
Gosið ákafara í byrjun
Þessi ipynd
pr tel^n un| sexly
MorgunblaAið/ Friðþjófur Helgason
sexlqytið í gærmorgun. Þá hafði verulega dregið úr krafti gossins. i
----- t —t—i--------------—E—J
en fyrri Kröflugos
Bjarminn frá eldstöðvunum
blasti við okkur þegar við flugum
yfir Hvalfjörð og flugstjóri Arn-
arflugsvélar tilkynnti að hann
sæi eldbjarmann 120 mílur undan
Ingólfshöfða. Fólk á Snæfellsnesi
sá bjarma á austurhimni og frá
Akureyri mátti greinilega sjá
eldbjarmann. Menn voru sam-
mála um, að i byrjun hefði gosið
verið ákafara og meira en fyrri
Kröflugos en létti þegar líða tók á
nóttina og greinilegt var að gosið
var í rénum.
Datt ekki í hug
að gos væri í aðsigi
Það var á tíunda tímanum á
þriðjudagskvöldið að menn urðu
þess varir að umbrot voru í að-
sigi. Fyrstur til þess að merkja
það var Ármann Reynisson á
skjálftavaktinni í Reynihlíð.
„Greinilegt var að eitthvað var í
aðsigi þegar vælan fór af stað, en
þó datt mér ekki gos I hug. Vælan
hafði oft látið í sér heyra án þess
að gos fylgdi f kjölfarið," sagði
Ármann í samtali við blaðamann
Mbl.
„En það var enginn vafi að
landsig var hafið, hraðara og
fetærraj í sniðum en áður og
átærrai
skjálftamælarnir fóru af stað. Eg
gerði almannavarnarnefndinni
viðvart og Páli Einarssyni þannig
að menn gátu undirbúið sig undir
það versta — gos. Það hófst svo
þremur klukkustundum síðar,"
sagði Ármann.
Veizla í Kröflu daginn
sem gosið hófst
Og iðnaðarráðherra, gamla
Kröflunefndin og ýmsir frammá-
menn orkumála á fslandi hafa
ekki rennt grun í frekar en Ár-
mann að gos væri í vændum þeg-
ar þeir komu saman við Kröflu-
virkjun á mánudag til þess að
fagna því, að annar af tveimur
hreyflum virkjunarinnar keyrði
fyrir fullu afli í fyrsta sinn í
stormasamri sögu Kröfluvirkjun-
ar. í fyrsta sinn framleiddi virkj-
unin 30 megawött og vonir stóðu
til að Kröflueldar væru liðin tíð.
Já, flestir voru búnir að afskrifa
Kröfluelda, vísindamenn, heima-
menn og ráðamenn, utan einn
maður, Hjörtur Tryggvason, eft-
irlitsmaður mæla við virkjunina.
Aðeins Hjörtur Tryggvason
spáði gosi
Blaðamaður Mbl. hitti Hjört
stuttlega að máli þremur klukku-
stundum eftir að gos hófst. „Fyrir
aðeins tveimur dögum sagði ég
1------\-----\----------------
við kunningja minn að nú færi
Krafla að gjósa innan tíðar,“
sagði Hjörtur. Og hann reyndist
sannspár. Hins vegar sagði
Gunnar Ingi Gunnarsson, stað-
artæknifræðingur við Kröflu, að
sem betur fer hefði gosið ekki
nein áhrif á afköst virýunarinn-
ar. „Áhrifa gætir á borholur á
efra svæðinu. Þar jókst þrýsting-
ur í borholum, en þær eru ekki
tengdar við orkuverið," sagði
Gunnar Ingi.
Menn voru sammála um að
gosið hefði verið stærra í sniðum
fyrstu klukkustundirnar en fyrri
Kröflugos, en þó var erfitt að átta
sig á umfangi í náttmyrkrinu.
Það setti beyg að fólki, sem fylgd-
ist með hildarleiknum skammt
frá Kröfluvirkjun þegar elds-
umbrotin hófust í Leirhnjúk og
fóru sunnar en áður hafði þekkst.
Um tíma rann hraun til suð-
austurs í átt að virkjuninni.
Hamfarirnar voru miklar og
hraunelfurin ógnvekjandi í nátt-
myrkrinu og það setti beyg að
fólki. En í birtingu voru menn
sammála um, að í myrkrinu
höfðu þeir miklað umfangið
nokkuð fyrir sér.
Logandi gaspyttar
Blaðamenn Mbl. fóru vestur
með hraunjaðrinum undir Gæsa-
fjöllum í birtingu. Þá var farið að
draga verulega úr gosinu og
eldstöðvarnar mynduðu ekki
samfelldan eldvegg, eins og gerð-
ist þegar fyrirgangurinn var
mestur. Hitinn var kæfandi og
eldar loguðu stöðugt þegar
hraunið rann yfir gróðurinn.
Loftið gekk í bylgjum yfir hraun-
inu vegna hitauppstreymis og
hvirfilstrókar stóðu upp á stöku
stað. Ofsi hitauppstreymisins var
slíkur, að strókarnir stóðu hundr-
uð, jafnvel þúsundir metra í loft
upp. Jörðin titraði undir fótum
vegna gassprenginga og i einni
sprengingunni tættist þúfa
marga metra í loft upp. Það log-
aði glatt í gaspyttum út um alla
móa og upp eftir fjallshliðinni.
Manni nokkrum varð á að
kveikja á eldspýtu og henda frá
sér þar sem hann stóð við gas-
uppstreymi og kvað þá við mikil
sprenging og þeyttist hann í
burtu og var heppinn að sleppa
óskaddaður frá ósköpunum.
Texti: Hallur Hallsson.
Helgi Bjarnason.
Mývatnseldar 1724—1729 rifjaðir upp
ÞANN 21. desember árið 1975 dag-
inn eftir að gos hófst í Leirhnjúk,
birtist í Morgunblaðinu grein um
sögu Mývatnseldanna 1724—1729
undir fyrirsögninni „Eftir tveggja
alda kyrrð er friðurinn úti við Mý-
vatn“. Þar sem enn hefur komið upp
gos við Mývatn þykir ástæða til að
rifja upp lauslega þessa sögu.
Árið 1724,17. maí, urðu snarpir
jarðskjálftakippir við Mývatn,
síðan kom upp mikill reykjar-
mökkur norðaustan við Mývatns-
fjöllin. Jarðskjálftarnir urðu svo
harðir að hús hrundu og fólk við
Mývatn flúði bæi sína. Þetta var
sprengi- eða þeytigos og varð til í
þessu gosi gígurinn Víti. Ekki
varð tjón á mönnum né skepnum
og rénaði gosið fljótt.
Næsta ár, 1725, 11. janúar,
brauzt út nýtt gos í Leirhnjúk, og
var það,einnig
KjÞeytÍKji
'S. Umhverf-
is hnjúkinn mynduðust ótal gjár
og týndist fénaður í þeim, en ekki
menn.
Næstu árin virðast ekki verða
önnur gos, en skjálftar og
sprunguhreyfingar haldast, og
einhver ólga helzt áfram í gömlu
eldstöðvunum.
Það varð svo ekki fyrr en árið
1727 að hraun fór að renna úr
pytti við Leirhnjúk, en ekki gerð-
ist neitt meira fyrr en í apríl 1728,
að í Leirhnjúk gaus á tveimur
stöðum og hraunrennsli varð mik-
ið, einnig urðu smágos í Hrossdal
og Bjarnarflagi og hraun runnu
þar.
Þann 18. desember 1727 hófst
aftur mikið eldgos í grennd við
Leirhnjúk eftir nokkurt hlé. Þá
rann hraunið svo langt, að aðeins
voru einn til tveir km ófarnir til
Reykjahlíðar þegar það stöðvað-
T
1---f
ist, og var fólk þar ferðbúið að
flýja bæi sína.
Mesta gosið í Leirhnjúk i þess-
um Mývatnseldum hófst þann 30.
janúar 1729. Þá rann hraunið
niður í byggðina austan við Mý-
vatn og tók með sér bæi, en rann í
kringum kirkjuna í Reynihlíð,
sem kunnugt er þann 27. ágúst
sama ár. Hraunstraumurinn rann
áfram með miklum krafti út i
vatnið og drap þar silung. 1 lok
septembermánaðar stöðvaðist
loks hraunrennslið og þöktu þá
hraunin um 35 ferkm. lands. Með-
an á þessum eldum stóð týndist
fénaður í stórum stíl, en ekki varð
tjón á fólki, nema einum dreng.
Talið var, að Mývatnseldum
væri lokið í árslok 1729, en þó
stóðu eftirhreytur af þeim til árs-
ins 1746. Þetta er talið langvinn-
asta gos sem komið hefur
. t t
M-