Morgunblaðið - 17.05.1986, Blaðsíða 41

Afmæliskveðja:
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 17.MAÍ 1986
41
Ævar Kvaran leíkari
Í dag er Ævar R. Kvaran, leik-
ari, sjötugur. Foreldrar hans voru
Ragnar E. Kvaran prestur, síðar
landkynnir, en jafnframt leikari,
sonur Einars H. Kvaran, skálds og
Sigrún Gísladóttir, sem einnig var
föðursystir mín. Ævar ólst upp á
Bergstaðastrætinu í húsi afa okkar,
en jafnframt sótti hann mikið til
afa síns Einars skálds, sem bjó á
Bessastöðum og hefur vinátta
þeirra vafalítið markað djúp spor í
æviferil og persónuleika Ævars.
Ævar lauk stúdentsprófi frá
Menntaskólanum í Reykjavík, vorið
1936 og heldur hann því einnig upp
á 50 ára stúdentsafmæli um þessar
mundir. Hann lagði stund á lög-
fræði við Háskóla íslands og lauk
þaðan lögfræðiprófi vorið 1941. En
listhneigð hans varð öllu yfirsterk-
ari og um leið og stríðinu lauk fór
hann til Englands þar sem hann
lagði stund á leiklist og söng í The
Royal Academy of Music og The
Royal Academy of dramatic Art,
en var jafnframt við leikstjómar-
nám hjá BBC, árin 1945 til 1947.
Árið 1952 var Ævar vainn úr
hópi ungra íslenskra listamanna til
að hljóta styrk til þriggja mánaða
ferðalaga um þver og endilöng
Bandaríkin til þess að kynna sér
leikhúsmál á vegum Intemational
Institute of Education í New York.
Hann flutti þá jafnframt fyrirlestra
um ísienskt leikhús, kynnti Iand og
þjóð, við fjölda bandarískra háskóla
og einnig á vegum The New Play
Society í Toronto í Kanada.
Það er af nógu að taka þegar
skrífa á um listamanninn og persón-
una Ævar R. Kvaran, því svo mikið
liggur eftir hann að engu líkara er
að hér hafi heill flokkur manna
verið að verki. Ævar sinnti lög-
fræðistörfum aðeins í þijú ár hjá
Viðtækja- og bifreiðaeinkasölu rík-
isins, en þó svo hann hafi ekki
hagnýtt sér lögfræðinám sitt lengur
tel ég að það hafí engu að síður
verið honum gott vegamesti, því
hann er með eindæmum rökvís og
réttlætiskennd hans stendur á
traustum gmnni, enda kom það
vissulega í góðar þarfir fyrir leik-
arastéttina alla með afskiptum hans
af félagsmálum, en hann hefur setið
í stjóm Leikfélags Reykjavíkur, var
formaður Félags íslenskra leikara,
stofnaði Leikarafélag Þjóðleikhúss-
ins og var jafnframt fyrsti formaður
þess og oft síðar. Þá var hann
aðalhvatamaður að stofnun Banda-
lags íslenskra leikfélaga og fyrsti
formaður þess. Að baki þessum
störfum hans að félagsmálum ligg-
ur gífurleg vinna, sem seint verður
fullmetin.
Ævar kom fyrst fram á leiksviði
á menntaskólaárunum árið 1935
og var formaður leiknefndar skól-
ans í eitt ár, en leikferill hans hjá
Leikfélagi Reykjavíkur hófst árið
1938 og starfaði hann þar óslitið
þar til hann hélt til leiklistamáms
að lokinni heimsstyijöldinni 1945
og síðan aftur frá 1947 til 1950,
þar til Þjóðleikhúsið tók til starfa,
en hjá Þjóðleikhúsinu hefur hann
verið fastráðinn allt frá stofnun
þess til ársins 1981 er hann kaus
að fara á eftirlaun og helga sig
öðrum viðfangsefnum, sem jafnan
höfðu átt dijúgan þátt í lífí hans.
Ævar lék um 25 hlutverk hjá
Leikfélagi Reykjavíkur og nær 150
hlutverk hjá Þjóðleikhúsinu, svo að
sjá má að hér liggur ekki lítið starf
að baki. Ævar var jafnvígur á
gamanleik og alvarlegan og nýttist
hann því leikhúsinu afskaplega vel
eins og sjá má af hlutverkafjölda
hans. Hann var löngu orðinn þjóð-
kunnur leikari þegar Þjóðleikhúsið
tók til starfa og eru mörg þeirra
hlutverka sem hann hefur leikið
eftirminnileg. Má þar nefna von
Úffelen í íslandsklukkunni, Georg
í Flekkuðum höndum (Sartre), Jean
Lemaitre í Heilagri Jóhönnu
(Shaw), Lénharð fógeta í sam-
nefhdu leikriti afa hans, Möller
kaupmaður í Pilti og stúlku, Ma í
Krítarhringnum eftir Klabund, Mr.
Peacock í Silfurtunglinu eftir Hall-
dór Laxness, Kennari og ofursti í
Góða dátanum Svæk, Vaan Daan
í Dagbók Önnu Frank. Allar þessar
persónugerðir Ævars eru mjög
eftirminnilegar en ógleymanlegar
og snilldarvel gerðar em persónur
Alfred P. Doolittle í My Fair Lady,
Ögmundur Úlfdal í Dimmuborgum
eftir Sigurð Róbertsson, Rio Rita í
Gísl eftir Brendan Behan, Dólgur-
inn í Pijónastofunni Sólin eftir
Laxness, Fjasta í Þrettándakvöldi,
Sam (60 ára) í Endaspretti eftir
Ustinov, Sir Mallaieu í Betur má
ef duga skal, eftir sama höfund,
Jafnvægismálaráðherrann í Deleri-
um búbónis og loks ræningjann
Kaspar í Kardemommubænum sem
hann lék eitt hundrað sinnum.
Ævar var sömuleiðis mjög afkasta-
mikill og vinsæll útvarpsleikari,
hann lék í sjónvarpi og kvikmynd-
um. Fjölmargt fleira mætti segja
um leikaraferil Ævars, en ég læt
þetta nægja því af svo miklu öðru
er að taka, þegar um hann er fjallað.
Ævar hafði ákaflega fallega
söngrödd og kom víða fram sem
söngvari og naut leikhúsið sömu-
leiðis góðs af þessum hæfíleikum
hans. Varla var flutt sú ópera, óper-
etta eða söngleikur að hann væri
þar ekki í áberandi og oft eftir-
minnilegum hlutverkum. Áður
minntist ég á hlutverk hans í My
Fair Lady, til viðbótar má nefna
Montemo greifa í Rigoletto, Doup-
hol í La Traviata, Mikro Zeta í Kátu
ekkjunni, Giescke í Sumar í Tyrol,
Cesare Angelotti í Tosca, Peter
Homonay greifa í Sígaunabarónin-
um, Ferdinand Salvator í Sardas-
furstinnunni, Prins Yamadori í
Madam Butterfly og Peachum {
Túskildingsóperunni. Aðeins hefur
verið talið upp brot af því, sem
Ævar hefur leikið, sungið og líka
stundum dansað á sviði. Ævar var
afar ástsæll meðal leikstjóra og
samleikara sinna og naut sérstakrar
virðingar fyrir hina markvissu og
hnitmiðuðu framsögn sína.
Ævar hefur sérstaka hæfíleika
til að miðla öðrum af þekkingu sinni
og kunnáttu, enda víðlesinn og
hefur aflað sér mikillar þekkingar
á ýmsum sviðum. Hann stofnaði
einkaleiklistarskóla, Leiklistarskóla
Ævars Kvaran, árið 1947 og hefur
rekið hann nær óslitið síðan. Margir
þeir atvinnuleikarar, sem nú bera
hitann og þungann af leiklistar-
störfum í landinu stigu sín fyrstu
skref á leiklistarbrautinni í skóla
hans og hafa fengið þar gott vegar-
nesti sem þeir búa að enn þann dag
í dag, einkum hvað varðar meðferð
á íslensku máii og tel ég á engan
hallað, þegar ég staðhæfi að hann
sé forvígismaður í kennslu á flutn-
ingi mælts máls. Hann kenndi einn-
ig um árabil við Leiklistarskóla
Þjóðleikhússins og hefur haldið ótal
mörg framsagnamámskeið og gerir
enn, meðal annars í Háskóla ís-
lands.
Fljótt eftir að Ævar kom heim
frá námi í Bretlandi hóf hann að
stunda leikstjóm, hann leikstýrði
bæði hjá Leikfélagi Reykjavíkur og
Þjóðleikhúsinu, meðal þess sem
hann leikstýrði hjá Þjóðleikhúsinu
má nefna Lénharð fógeta eftir
Einar H. Kvaran, Brosið dularfulla
eftir A. Huxley og Sá hlær best...
eftir Teichmann og Kaufmann.
Hann leikstýrði og fjölda leikrita
víðsvegar út um land en þau tengsl
hans við leiklistina á landsbyggðinni
urðu áreiðanlega kveikjan að hug-
myndinni um stofnun Bandalags
íslenskra leikfélaga, sem áður er
getið um. En afkastamestur á leik-
stjórasviðinu var Ævar í útvarpinu.
Hann leikstýrði þar fjölmörgum
leikritum og einkum urðu fram-
haldsleikritin sem hann leikstýrði
vinsæl.
En Ævar hafði fleiri afskipti af
útvarpi en að leika og leikstýra.
Hann hefur árum saman verið með
fasta þætti í útvarpinu, þar sem
hann flutti ýmist frumsamið efni,
þýtt eða endursagt. Stíll hans í
þessari þáttagerð er mjög persónu-
legur og er þannig að fyrstu setn- \
ingamar hertaka hlustandann al-
veg, þannig að ekki verður hjá því
komist að hlusta á þáttinn til enda,
honum tekst s.s. ævinlega að skapa
þá spennu sem til þarf og er það
ekki heiglum hent, því þættir hans
skipta hundruðum, enda hlustenda-
hópur hans mjög stór og flutningur
allur slíkur að ég skipa honum
hiklaust á bekk með okkar allra
bestu útvarpsmönnum eins og t.d.
Helga Hjörvar.
Þegar hér er komið í frásögn af
störfum Ævars Kvaran mætti ætla
að hann hefði nú ekki haft tfma til
að sinna öllu meiru, en öðru nær.
Ritstörf hans eru enn ótalin, en þau
eru mikil að vöxtum. Hann hefur
þýtt ótal margt.bæði leikrit fyrir
leiksvið og útvarp, þætti ýmiskonar,
bækur og greinar, meðal þýðinga
má nefna: Danskur ættjarðarvinur
eftir Ole Juul, Kvendáðir eftir Etta
Shiber, Hringurinn eftir Somerset
Maugham, Brosið dularfulla eftir
Aldous Huxley, Asía heillar eftir
Chapman Andrews, Júpíter hlær
eftir A.J. Cronin og Klerkar í klípu
eftir Philip King og er þetta ekki
nema brot af því sem eftir hann
liggur af þýðingum. Þá hefur hann
fært margar sögur afa síns, Einars
H. Kvaran, í leikritsform, bæði fyrir
leiksvið, útvarp og sjónvarp. Hann
hefur skrífað fjöida greina um ýmis-
leg efni, en einkum um íslenskt
mál og dulræn efni. Hann hefur
verið ritdómari Morgunblaðsins síð-
an 1973 um bækur dulræns efnis
og ritstjóri tímaritsins Morguns í
fjölda mörg ár. Gefnar hafa verið
út eftir hann margar bækur m.a.
íslensk örlög í Munnmælum og
sögnum, Ókunn afrek, Fólk og
forlög, Kynlegir kvistir, Gildi góð-
leikans, Á leiksviði og Leiksviðs-
handbókin og nú mun hann hafa í
undirbúningi bókina Mælt mál, sem
kemur út á þessu ári.
Ævar er mikill trúmaður og hafa
honum sálarrannsóknir verið af-
skaplega hugleiknar, enda skrifað
mikið um þær. Eftir því sem árin
hafa liðið hefur hann snúið sér æ
meira að dulrænum rannsóknum
og hafa kona hans, Jóna Rúna, og
hann náð miklum árangri á þessu
sviði og hin siðustu ár hefur Ævar
uppgötvað hjá sér hæfíleika til
dulrænna lækninga.
Ég segi í upphafí greinar minnar.
Ævar R. Kvaran, leikari, en eins
og sjá má af orðum mínum er hann
miklu meira en það og þekking
hans á hinum ýmsum sviðum
mannlífsins hafa gert það að verk-
um að margir hafa átt við hann
erindi. Ævar hefur alla tíð verið
mjög vinnjargur og margir til hans
leitað. Ekki er því að neita að
frændsemi okkar Ævars varð til
þess að ég lagði leiklistina fyrir
mig. Ekki svo að hann hafi beinlínis
hvatt mig inn á þá braut, þvert á
móti gerði hann mér fyllilega grein
fyrir því'hvað í því fælist að vera
leikari. En eftir að ákvörðun mín
lá fyrir, studdi hann mig eftir
mætti og leiðbeindi mér og kenndi.
Sem bam kom ég fyrst fram í
bamaleikritum í útvarpi, sem hann
leikstýrði, síðar settist ég í leiklist-
arskóla hans og ég tel að allur sá
undirbúningur sem hann veitti mér,
sé sú kjölfesta sem ég hef byggt
starf mitt á og er ég honum ævin-
lega skuldbundinn fyrir.
Þegar ég hóf störf við Þjóðleik-
húsið átti ég því láni að fagna að
deila búningsherbergi með Ævari
og höfum við auk frændseminnar
alltaf verið góðir vinir og félagar.
Það er ómetanlegt að hafa átt og
eiga slíkan mann að frænda, félaga
og vini alla sína ævi og hefur hann
leiðbeint mér og ég sótti til hans
aðstoð sem ég hefði hvergi getað
fengið annars staðar, eiris og um
bróður væri að ræða. Ævar er
einkar skemmtilegur maður, orð-
heppinn og ósvikinn húmoristi og
ætíð hrókur alls fagnaðar þar sem
fólk kemur saman og aldrei skortir
umræðuefni þegar hann er nálæg-
ur. Ævar hefur alltaf verið frænd-
rækinn og fylgst vel með skyld-
mennum sínum, má þar nefna
stuðning hans við kvikmyndagerð
Óskar Gíslasonar frænda okkar, en
fyrir hann leikstýrði hann nokkrum
kvikmyndum. Móður sinni var hann
alla tíð sérstaklega góður og um-
hyggjusamur sonur meðan hún lifði
svo eftir var tekið og um var talað
í bænum, enda var hún ein sú besta
kona sem ég hef kynnst.
Ævar er þrfkvæntur og hefur
orðið sex mannvænlegra barna
auðið. Ég vil óska honum og fjöl-
skyldu hans allri innilega til ham-
ingju með þennan aftnælisdag og
er ég þess fullviss að við eigum
eftir að njóta elju hans, visku og
afkasta enn um langa hríð og
frændur hans og vinir samvista við
hann svo hann geti miðlað okkur
af þekkingu sinni, mannviti og
kærleika.
Gísli Alfreðsson
Orðin „Hratt flýgur stund" komu
fyrst upp í huga minn þegar ég
hugieiði þá staðreynd, að Ævar R.
Kvaran, starfsbróðir minn og vinur,
fyllir í dag sjöunda áratuginn, því
örskots stund virðist mér liðin frá
því við sátum á skólabekk saman.
Kynni okkar Ævars hófust fyrir
nær 44 árum, en þá var ég að stíga
mín fyrstu spor á fjölunum í gömlu
Iðnó, kvíðandi og hræddur eins og
byijenda er vandi. Ævar hafði þá
leikið í nokkur ár hjá Leikfélagi
Reykjavíkur og talinn efnilegasti
ungi leikarinn er þar starfaði um
þær mundir. Ég minnist þess nú
hversu vel Ævar tók mér strax á
fyrstu æfíngunum, hughreysti mig
og studdi á alian hátt og gaf okkur
byijendum góð ráð. Ævar var þá
orðinn lífsreyndur og vel menntað-
ur, ungur maður. Hafði m.a. lokið
lögfræðiprófi frá Háskóla íslands
og þegar hafíð störf í þeirri starfs-
grein. Við nýgræðingamir í leiklist-
inni litum að sjálfsögðu upp til hans
og strax í byijun mynduðust milli
okkar Ævars vináttubönd, sem enn
hafa ekki brostið.
Árin liðu og atvikin höguðu því
á þann veg, að í stríðslok 1945
héldum við báðir til leiklistamáms
í Englandi. Við innrituðumst í Royal
Academy of Dramatic Art í London
og stunduðum þar nám, en auk
þess stundaði Ævar söngnám við
einn virtasta tónlistarskóla borgar-
innar. Við héldum áfram okkar
góða sambandi á námsárum okkar
í London og áttum þar margar
ógleymanlegar stundir.
Ævar fór heim frá London
nokkru á undan mér og gerðist
brátt umsvifamikill í listgrein sinni.
Stofnaði m.a. leiklistarskóla, skrif-
aði bækur, greinar í blöð og tíma-
rit, lék og leikstýrði.
Þegar ég kom heim að námi
loknu árið 1948 réð hann mig sem
kennara við leiklistarskóla sinn,
sem var þá allfjölmennur. Við skóla
hans kenndi ég í alls 10 ár og var
samvinna okkar þar jafnan n\jög
ánægjuleg.
Þegar Þjóðleikhúsið tók til starfa
árið 1950 réðumst við báðir til
starfa hjá þeirri stofriun og störfuð-
um þar saman í tuttugu og fimm
ár.
Þar sem ég veit að fleiri munu
skrifa afmælisgreinar um Ævar (
þetta blað og ræða um hin marg-
þættu störf, sem hann hefur unnið
á langri og eljusamri starfsævi, tel
ég ekki ástæðu til að vera með
langa upptalningu. En það er stað-
reynd að hann hefur víða komið við
og má þar helst nefna: ritstörf, leik,
leikstjóm, kennslustörf, vemdun
íslenskrar tungu og önnur hugðar-
efni, sem em honum hugstæð. Þá
mun ég heldur ekki þylja nöfn
þeirra mörgu hlutverka, sem Ævar
hefur túlkað með miklum ágætum
bæði á leiksvið og við hljóðnemann.
Ævar hefur á löngum starfsferli
unnið mikið fyrir útvarpið og ég
veit að honum er sá fjölmiðill mjög
kær. Auk þess að hafa leikið, sungið
og leikstýrt þar, hefur hann samið
fjölda erinda um margvísleg mál-
efni, sem hann hefur flutt og hann
hefur gert leikgerðir af þekktum
skáldverkum og þýtt önnur. Ég tel
að á engan sé hallað, þó sagt sé,
að Ævar hafí um árabil verið einn -*
af vinsælustu útvarpsmönnum
okkar.
Á þessum merkisdegi Ævars
sendi ég honum hugheilar afmælis-
kveðjur. Þakka honum gömul og
góð kynni og óska honum velfam-
aðar um alla framtíð.
Klemenz Jónsson