Morgunblaðið - 06.06.1987, Blaðsíða 32

32
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 6. JÚNÍ 1987
fMtrigiui Útgefandi Árvakur, Reykjavík
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Aöstoöarritstjóri Björn Bjarnason.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guömundsson, Björn Jóhannsson, Árni Jörgensen.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst Ingi Jónsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringian 1, sími 83033.
Áskriftargjald 550 kr. á mánuöi innanlands. I lausasölu 50 kr. eintakið.
Framvindan í
Sovétríkjunum
au skref, sem stigin hafa ver-
ið í fijálsræðisátt í Sovétríkj-
unum á undanfomum mánuðum,
hafa hlotið verulega umflöllun í
fjölmiðlum á Vesturlöndum. Þar
hafa menn einkum staldrað við
ákvörðun Sovétstjómarinnar að
láta lausan Ijölda nafnkunnra
pólitískra fanga, fyrirheit Mikhails
Gorbachev á síðasta flokksþingi
kommúnistaflokksins um að al-
menningur í Sovétríkjunum fái í
framtíðinni að velja að einhveiju
marki um frambjóðendur til opin-
berra embætta, og loks frjálsleg
skrif í sovéskum fjölmiðlum þar
sem gagnrýni er beint að opinberri
spillingu og ýmsu öðm, sem miður
fer í þjóðlífínu. Þessi breyting er
að sjálfsögðu til batnaðar og frá-
leitt annað en að kannast við hana
sem veruleika sem taka verður til-
lit til. En hafa verður ríkulega í
huga, að það sem enn hefur gerst
á þessu sviði í Sovétríkjunum er
ákaflega takmarkað. Fýrirheit um
frjálsari kosningaskipan (og þá er
alls ekki átt við lýðræði í okkar
skilningi) er enn sem komið er
orðin tóm. Fjöldi manna situr enn
í fangelsum, á geðsjúkrahúsum eða
dvelst í þrælkunarbúðum fyrir póli-
tískar skoðanir sínar. Frægasti
andófsmaðurinn, sem sleppt hefur
verið úr haldi, Andrei Sakharov,
hefur nýverið látið í ljós þá skoðun
að Sovétstjómin muni ekki láta
fleiri pólitíska fanga lausa á næst-
unni. Loks er ljóst að ffelsi fjölmiðl-
anna eru sett skýr mörk enda lúta
þeir allir yfírstjóm og ritskoðun
kommúnistaflokksins og beina
aldrei aðfínnslum sínum að æðstu
yfírstjóm ríkisins, heldur að þeim
mönnum og málefnum, sem stjóm-
völd hafa vanþóknun á. Lítið en
lýsandi dæmi um vinnubrögð sov-
éskra fíölmiðla er umfjöllun þeirra
um mál Vestur-Þjóðverjans Mathi-
as Rust, sem lenti flugvél sinni á
Rauða torginu. Um það hefur sov-
éskur almenningur ekkert fengið
að vita.
í rauninni hafa engar gmndvall-
arbreytingar orðið á hinu sovéska
alræðisþjóðfélagi síðan Gorbachev
komst til valda. Sovétstjómin hefur
breytt um áherslur í utanríkis-
stefnu hvað kjamorkuvígbúnað
varðar, en í Afganistan, þar sem
hún hefur sjálf úrslitavöld um
hvort friður ríki, heldur hún áfram
skefjalausum hemaði gegn fátækri
alþýðu. Engin breyting hefur orðið
á stöðu og forréttindum valdastétt-
arinnar í landinu. Hagur alls
almennings er engu betri en áður
en Gorbachev komst til valda.
Hvað er þá að gerast í Sovétríkj-
unum? Um það hefur tékkneski
eðlisfræðingurinn og andófsmað-
urinn FVantisek Janouch ýmislegt
athyglisvert að segja í samtali sem
birtist hér í blaðinu á fímmtudag-
inn. Janouch segir, að á síðustu
þremur áratugum hafí í rauninni
ekki orðið nein framþróun í Sov-
étríkjunum. Þar hafí ríkt stöðnun
á öllum sviðum þjóðlífsins. Það sé
fyrst nú, þegar nýir menn eru
komnir til valda í Kreml, að Sovét-
menn séu famir að gera sér grein
fyrir því hversu hrikalegri kreppu
sovéskt þjóðfélag er í. „Hinir nýju
valdhafar, sem eru yngri, betur
menntaðir og raunsærri en fyrir-
rennarar þeirra, hafa áttað sig á
því að hefjist þeir ekki handa um
víðtækar breytingar á gervöllu
þjóðfélaginu blasir hmn við því,“
segir Janouch. Og hann bætir við
orðum, sem varða gmndvallarat-
riði: „Menn kunna að hafa efa-
semdir um það, hve langt
Gorbachev vill í rauninni ganga,
en það skiptir ekki höfuðmáli held-
ur hitt, hvaða aðstæður umbóta-
stefna hans mun óhjákvæmilega
hafa í för með sér.“ Frantisek
Janouch þekkir svo vel hið sós-
íalíska alræðiskerfí og mennina
sem stjóma því, að hann lætur
afstöðu til einstakra valdamanna
sýnilega ekki ráða mati sínu á
líklegri þjóðfélagsframvindu. Hann
fagnar umbótastefnu Gorbachevs
vegna þess, að hann telur að með
henni sé hrint af stað skriðu sem
Kremlveijar fái ekki stöðvað.
Það sem stýrir gjörðum
Gorbachevs er með öðmm orðum
ekki raunvemlegur áhugi á lýð-
ræði og freisi eins og við þekkjum
á Vesturlöndum. Hann gerir sér
grein fyrir því, að valkostir Sov-
étríkjanna em aðeins tveir. Annars
vegar óbreytt stefna, sem leiða
mun til þess að Sovétríkin komast
á svipað stig og vanþróuð ríki em
nú á. Hins vegar róttæk stefnu-
breyting svo Sovétríkin geti keppt
við vestræn ríki á sviði tækni og
lífshátta. Síðari leiðin kostar að
virða verður ýmis markaðssjónar-
mið og leyfa aukið athafnafrelsi
einstaklinga. Það verður líka að
gefa skoðanafrelsi meira svigrúm.
Þetta hefur hins vegar í för með
sér miklar hættur fyrir valdastétt-
ina og kommúnistaflokkinn og því
er ekki að undra að ýmsir áhrifa-
menn í Sovétríkjunum reyni nú að
setja Gorbachev stólinn fyrir dym-
ar.
Það er mikilvægt að Vestur-
landabúar geri sér grein fyrir
ýmsum þeim möguleikum sem hin-
ar nýju aðstæður í Sovétríkjunum
skapa. En í ljósi sögunnar skiptir
mestu að Vesturlönd sýni árvekni
og festu í samskiptum við hina
nýju valdamenn. Við hljótum að
fagna öllu því er miðar að auknum
réttindum og betri kjörum almenn-
ings þar í landi, en í því efni skipta
fögur orð og fyrirheit Kremlveija
ekki mestu, heldur verkin sjálf.
Umsjónarmaður Gísli Jónsson 390.
Nú skal þar til tekið, sem frá
var horfíð í 387. þætti, að leggja
út af góðu bréfí Haralds Guðna-
sonar í Vestmannaeyjum. Ber
nú svo vel í veiði að Magnús
Óskarsson í Reykjavík hefur orð-
ið við þeirri beiðni þáttarins um
svör við spumingu Haralds um
dóm og dómsmeðferð. Gef ég
Magnúsi orðið:
„Heill og sæll.
I þætti þínum um íslenzkt
mál í Morgunblaðinu í gær (16.
maí) varpaði bréfritari fram
þeirri spumingu, hvort ekki sé
nóg að segja, að mál bíði dóms
í stað þess að tala um, að mál
bíði dómsmeðferðar. Þótt hvor-
ugt orðalagið sé mjög nákvæmt,
er því fljótsvarað, að orðin dóm
og dómsmeðferð má ekki
leggja að jöfnu. Dómur getur
bæði þýtt dómstóll og niðurstaða
í dómsmáli, málalok. „Félags-
dómur hefur kveðið upp dóm í
máli fjármálaráðherra gegn Fé-
lagi flugumsjónarmanna," væri
eðlilegt upphaf fréttar um það
efni. Dómsmeðferð hefur ekki
jafnákveðna merkingu en ef það
er notað um einstakt dómsmál,
merkir það allan feril málsins
fyrir dómi.
Ég undrast oft ónákvæmni
og orðabrengl á þessu sviði,
einkum hjá fjölmiðlafólki. I
íslenzku lagamáli eru yfírleitt
notuð einföld og auðskilin orð
um gang mála fyrir dómstólum.
Enga lögfræðikunnáttu þarf til
að læra merkingu flestra þeirra,
aðeins álíka fyrirhöfn og það
kostar að setja sig inn í orða-
forða í öðrum starfsgreinum. Til
þess að útskýra þetta, vil ég
nefna nokkur dæmi um notkun
orða í venjulegu dómsmáli. Hef
ég þá t.d. í huga skuldamál fyr-
ir undirrétti, (eða héraðsdómi
sem þýðir það sama), en slík
mál nefnast einkamál til að-
greiningar frá opinberum
málum, þ.e. sakamálum, sem
ákæruvaldið höfðar vegna af-
brota á refsilöggjöf.
Sá sem einkamál höfðar, ger-
ir það með stefnu, sem birt er
þeim, er málið beinist gegn.
Honum er stefnt fyrir dóm. Sá
sem stefnir, nefnist stefnandi
eða sækjandi, og sá sem stefnt
er, stefndi eða veijandi. Oft sést
þessum orðum ruglað saman við
orðin kæra, kærði, ákærði
o.s.frv., en þau eru einkum notuð
í opinberum málum, þ.e. saka-
málum.
Meðferð málsins fyrir dómi
hefst með því að stefnandi legg-
ur fram stefnu og helztu gögn
önnur. Heitir það þingfesting.
Því næst fer fram gagnaöflun
og að henni lokinni aðalflutning-
ur málsins, oftast nær á einum
og sama degi. Þá koma aðilar
og vitni fyrir dóm og er algeng-
ast að tala um skýrslur aðila og
framburð (einnig vitnisburð og
vætti) vitna. Loks fer fram
munnlegur málflutningur, sem
lögmenn annast yfírleitt, og
ljúka þeir ævinlega máli sínu
með því að segja, að þeir leggi
málið í dóm og dómarinn lýsir
því yfír að málið sé tekið til
dóms. Á þessu stigi dómsmeð-
ferðar væri hárrétt að segja,
að mál bíði dóms eða, að beðið
sé dóms í málinu."
Þar með lauk þessu fróðlega
bréfí og færi ég Magnúsi bestu
þakkir fyrir það.
★
Mér leiðist, eins og Haraldi
Guðnasyni, sá ofvöxtur sem
hlaupið hefur í magnið, hvort
sem það er fyrir áhrif frá e.
quantity eða hefur magnast
eftir öðrum leiðum. Kennslu-
magn er einmitt eitt ömurleg-
asta dæmið, komið úr einhverri
stofnana- eða sérfræðingaís-
lensku.
„Gæmótt" var í mínu ung-
dæmi talið til afglapamáls. Nóg
er stundum að segja í nótt,
svafstu vel í nótt? til dæmis, en
þurfi að taka af öll tvímæli, má
auðvitað segja í nótt sem leið.
þáttur
„Fyrragær" er samskonar
glapamál, hvort sem það er not-
að af vanmætti eða einhvers
konar tilburðum til fyndni. Ein-
hvem tíma lærði ég vísukom á
þessa leið:
Ó, Jón, Ó, Jón
fullur í dag og gærfyrragær.
Ekki nema það þó.
Ekki nema það þó.
Mér leiðist líka sögnin að
staðsetja og nafnorðið stað-
setning. Þeirra orða er líka
sjaldan þörf. Hús er hér eða
stendur hér, óþarfí að segja að
það sé staðsett. Enn fráleitara
er að tala um staðsetningu skips,
sbr. bréf Haralds. Skip á ein-
hvers staðar heima eða á
heimahöfn eða er gert út héðan
eða þaðan, en það „kemur hvergi
til með að verða staðsett".
Um ýmiskonar kveðjuorð vísa
ég til þess sem ég hef áður skrif-
að, t.d. í 167. þætti, og annað
því skylt í þætti 310.
Haraldur Guðnason endaði
bréf sitt á samrunanum „nú er
vorið að ganga í hönd“, en vorið
gengur í garð eða fer í hönd.
Og með því að vorið var komið,
þá var það haft í fréttum á Bylgj-
unni að í skólagörðum Reykja-
víkur fengi hver krakki að
„planta 38 útsæðum". En þetta
mun merkja, þýtt á íslensku, að
hver krakki megi setja niður
38 kartöflur. Eða hvað? Útsæði
er safnheiti og af því er mynduð
samsetningin útsæðiskartafla.
Hvorki fyrr né síðar hef ég heyrt
eða séð orðið útsæði í fleirtölu.
Þá þótti mér heldur óbjörgu-
legt að heyra í fréttum ríkisút-
varpsins 20 f.m. talað um að
„beijast á banaspjótum", hvorki
meira né minna, í stað þess að
menn berast á banaspjót, þ.e.
bera banaspjót hvor á annan =
beijast upp á líf og dauða.
★
P.s. Heimilisfang þáttarins er
Smárahlíð 7 I Akureyri.
Var mismunað milli
kynja við styrkveitingar?
SÚ ákvörðun íþrótta og tóm-
stundaráðs að úthluta meistara-
flokki karla i Knattspyrnufélag-
inu Fram hærri upphæð, við
úthlutun úr Afreksmannasjóði
Reykjavíkur, en kvennaliðunum
í handknattleik og körfuknatt-
leik kom til umræðu i borgar-
stjórn sl. fimmtudag en
úthlutunin hafði áður valdið
nokkrum deilum i borgarráði.
Hilmar Guðlaugsson (S) kvaddi
sér hljóðs vegna fyrirspumar
Katrínar Fjeldsted (S) í borgarráði
2. júní sl. um hvers vegna farið
hefði verið svona að við úthlutun
styrlq'anna og bókunar fulltrúa
Framsóknar- og Alþýðuflokks þar
sem segir m.a. að við úthlutunina
hafí verið greinileg mismunun milli
kynja „sem lýsir sér í hærri úthlut-
unum til karlaíþrótta en kvení-
þrótta.
Hilmar sagði að þegar úthluta
ætti ákveðinni upphæð til margra
aðila á sem sanngjamastan hátt
væri oft mikill vandi á höndum.
Margt yrði að athuga s.s. árangur,
hvort úthlutað hefði verið til við-
komandi áður - og þá hvenær -
hversu mikið væri umleikis hjá
hverri íþróttadeild og síðast en ekki
síst unglingastarfið hjá félögunum.
Það væri misskilningur að körl-
um og konum væri ekki gert
jafnhátt undir höfði með þessari
styrkveitingu. Þegar borið væri
saman hversu miklu væri til kostað
varðandi kennslu og þjálfun hjá
hinum mismunandi deildum kæmi
í ljós að kostnaður hjá knattspymu-
deild Fram vegna þessa hefði á
síðastliðnu ári numið 4 milj. 244
þúsund en hjá handknattsleikdeild
Fram 956 þúsund.
Varðandi aðrar stjrrkveitingar úr
sjóðnum sagði Hilmar að fíjálsí-
þróttadeild IR fengi 200 þúsund kr.
styrk en þar væri hlutfallið milli
BORGARSTJÓRN samþykkti sl.
fimmtudag, með 14 samhljóða
atkvæðum, tillögu frá Páli Gísla-
syni (S) um að fela gatnamála-
stjóra að hefja í haust öfluga
kynningu á skaðsemi nagla-
dekkja fyrir malbikaðar götur.
Einnig var samþykkt aukafjár-
veiting úr borgarsjóði upp á 1,1
milljóna af þessu tilefni.
karla og kvenna svipað, kannski
frekar að konumar væm fleiri.
Einnig hefði handknattleiksdeild
Víkings fengið 300 þús. kr. styrk
úr sjóðnum fyrr á þessu ári sem
kæmi bæði konum og körlum í
handknattleiksdeildinni til góða. Að
auki hefði verði lagt til að KR-
konum yrðu veittar sérstakar
viðurkenningar fyrir félagsstörf.
Þetta væri í fyrsta sinn sem veitt
yrði viðurkenning fyrir störf í þágu
íþróttafélags og konur hefðu orðnar
fyrstar fyrir valinu.
Gatnamálastjóra er um leið falið
að auka og bæta hálkueyðingu
gatna og taka þá með brattar íbúð-
argötur og erfíðar aðkeyrslur. í
tillögunni segir að eðlilegt sé, „að
þessari kynningu verði tengd hvatn-
ing til aðgæslu í umferðinni og
áróður fyrir bættri umferðarmenn-
ingu“.
Borgarstjóm:
Oflug kynning á
skaðsemi nagladekkja