Morgunblaðið - 06.06.1987, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 6. JÚNÍ 1987
Hjálmar H Ragnarsson, tónskáld:
í LEIKHÚSIER TÓN-
LISTIN ÞJÓNN TEXTANS
ÞJÓÐLEIKHÚSIÐ hefur í vetur sett upp nokkur leikrit sem
byggja í ríkari mæli á notkun tónlistar og áhrifshljóða en gestir
hússins hafa yfirleitt átt að venjast. Ma í því sambandi nefna
fyrsta verk yfirstandandi leikárs, „Uppreisn á Isafirði," „Yermu“
og síðasta verkefni leikársins, „Hvar er hamarinn," eftir Njörð
P Njarðvík, en í því leikríti sem og í hinum, er tónlist mikilvæg-
ur þáttur. Tónlistin við öU þessi verk hefur HjáUmar H Ragnarsson
samið, auk þess sem hann hefur, í vetur, samið tónUst við upp-
færslu útvarpsins á Rómeó og Júliu eftir Shakespeare. Ég hitti
Hjálmar að máli og spurði hvort hann væri orðinn fastráðinn
tónsmiður við Þjóðleikhúsið.
Nei, því fer nú fjarri. Aðal-
atvinna mín er tónsmíðar
og smíða ég sjálfstæð
verk, bæði eftir pöntun-
um og að eigin frumkvæði, en
drjúgur hluti tónsmíðavinnunnar
hefur þó verið fyrir leikhús og sjón-
varp. Auk þess hefi ég fengist við
kennslu við Tónlistarskólann í
Reykjavík og við kórstjóm.
íslenskir leikstjórar hafa yfírleitt
lagt metnað sinn í að leita til starf-
andi atvinnutónskálda eftir tónlist
við leikrit, og í gegnum tíðina hafa
mörg mætustu skáld þjóðarinnar
komið þar við sögu, til dæmis Jón
Nordal, Jón Þórarinsson, Jón As-
geirsson, Atli Heimir, Gunnar
Reynir og Leifur Þórarinsson. Fleiri
mætti telja, en ekki hefur tíðkast
að fastráða þessi skáld, enda fer
best á því að leikstjóramir ráði því
hverju sinni, með hveijum þeir vilja
vinna. íslensk tónskáld sinna yfír-
leitt flölbreyttum tónlistarstörfum
og þaubeijast oft á mörgum
vígstöðvum samtímis, meðal annars
í leikhúsinu. Þar af leiðandi hafa
þau síður einangrast í fflabeinstum-
um formúlutónlistarinnar, og em
oftar en ekki í snertingu við púls
mannlífsins.“
Hvert er hlutverk tónlistar í
leikhúsi?
„Hlutverk og þáttur tónlistar í
leiksýningum er, eins og annað í
listinni, sífelldum breytingum háð
frá einum tíma til annars. Hér fyrr-
um flokkuðust leikverk yfírleitt í
óperar, söngleiki, balletta, eða í
töluð leikrit, og vora skilin að öllu
jöfnu greinileg þar á milli. A síðustu
áratugum hefur borið á því, að skil-
in á milli þessara flokka hafí máðst
og þannig skilin á milli leiklistarinn-
ar, að geta leikið á hefðbundinn
hátt. Þess er í auknum mæli kraf-
ist að leikarar geti líka sungið,
dansað og jafnvel leikið á hljóðfæri.
Það er einmitt á sviði þessarar
margþættu leiklistar sem geijunin
hefur verið hvað mest erlendis, og
ég er ekki í vafa um að það er í
hinu dásamlega samspili hreyfíng-
anna, myndarinnar, orðsins og
tónlistarinnar, sem framtíð íslensks
leikhúss er fólgin.
Þegar tónlist og hljóð era sett
við leikrit, verður margs að gæta.
í fyrsta lagi, verður tónlistarinnar
að vera þörf og hana má ekki nota,
nema hún hafí raunveralegan list-
rænan tilgang. Ekkert er eins
ömurlegt og tónlist sem augljóslega
er notuð til þess að bjarga lang-
dregnum senuskiptum, eða tonlist
sem notuð er til að breiða yfír veik-
leikaglufur í handritinu.
Hins vegar geta tónlist og áhrifs-
hljóð undirstrikað og dýpkað hina
dramatísku framvindu verksins og
tónlistin getur tengt saman atriði
sem annars væri bratt á milli. Þetta
getur tónlistin vegna þess hversu
óhlutbundin hún er í eðli sínu, hún
er nefnilega hin fullkomna abstrakt
list. í krafti þessa getur tónlistin
blekkt áheyrandann og sannfært
hann um ótrúlegustu hluti, oggeng-
ur ekki einmitt leikhúsið út á að
telja fólki trú um hið ótrúlega?
í sumum leikritum þarf tónlistin
að gegna svipuðu hlutverki og leik-
munimir á sviðinu, gefa áhorfand-
anum til kynna á hvaða tíma
atburðimir á sviðinu eiga sér stað
og í hvaða heimshomi leikritið ge-
rist. Þetta er einkum í hinum
raunsærri leikritum. Enn önnur
leikrit byggja á söngtextum, og þá
er það höfundur textanna sem gef-
ur upp boltann, því ef vel á að vera,
verður tónskáldið að fella tónlist
sína að ljóðunum, en ekki öfugt.
Tónlistin er nefnilega þjónn textans
og tekur næringu sína úr honum.
Það er grandvallaratriði að tónlistin
fylgi andblæ ljóðanna og fylgi
hrynjandi orðanna sjálfra, hvers og
eins fyrir sig.“
Uppreisn á ísafirði —
hljóðmynd
„Þau leikrit sem ég hef samið
tónlist við í vetur hafa verið mjög
ólík hvert öðru og þar af leiðandi
krafíst ólíkra aðferða. Við „Upp-
reisn á ísafírði“ gerði ég það sem
ég kalla hljóðmynd. í því verki vora
öll hljóð og tónlist eins og hluti af
leikmyndinni sjálfri, eins konar
flórða vídd leikmyndarinnar. Að
framkvæði Brynju Benediktsdóttur,
leikstjóra sýningarinnar, var öll tón-
listin og áhrifshljóðin flutt af
leikuranum sjálfum á sviðinu eða í
bakgranni þess. Engin segulbönd
eða rafmagnshljóð vora notuð í
þessari sýningu, frekar en í öðrum
þeim sýningum sem ég hef unnið
við, og reyndi þess vegna mikið á
hæfíleika leikaranna til að fram-
leiða hin ólíkustu hljóð. Með þessari
aðferð er ekkert verið að fara í
grafgötur með að verið sé að sýna
áhorfandanum leikrit, en ekki ein-
hveija raunsæja heimildamynd.
Áhorfandinn er fyrir bragðið tilbú-
inn til að trúa hveiju sem er — innan
þess ramma auðvitað sem leikritið
er.
„Lúðrasveitin" í upphafí og endi
„Uppreisnar á isafírði" er gott
dæmi um þessa aðferð. Fimm leik-
arar halda á gömlum og beygluðum
lúðram í fanginu, án þess að blása
í þá. Þeir syngja hins vegar „lúðra-
sveitarlagið“ sitt þannig, að
söngurinn fær á sig blæ lúðra-
hljómsins. í hugum áhorfenda
verður þessi þykjustunnileikur
„lúðrasveitarinnar" á sama hátt
sannferðugur og sjálfír atburðir
leikritsins — og áhorfandinn verður
tilbúinn til að trúa næstum því
hveiju sem er.“
Rómeó og Júlía — hefð-
bundin notkun tónlistar
„í uppfærslu hljóðvarpsins á
„Rómeó og Júlíu" beitti ég hefð-
bundnari aðferðum. Tónlistin var
öll leikin af hljóðfæraleikuram úr
Sinfóníuhljómsveit íslands, og var
hún einkum notuð á milli þátta, á
undan og eftir leikritinu. Það vakti
einkum fyrir mér að undirbúa
áheyrandann fyrir þau átök og at-
burði sem komu í kjölfar tónlistar-:
innar. Þess vegna var mikilvægast
að í tónlistinni rynni sama blóð og
í leikritinu sjálfu. Minnsta misræmi
á mili tónlistarinnar og leikritsins
hefði getað eyðilagt þau hughrif
sem leiknum var ætlað að ná. Þá
notaði ég einnig tónlistina til að
undirstríka bardagaatriði, glaum og
gleði, og dansleik.
Aðferðin ræðst auðvitað af þeim
miðli sem unnið er í, og í útvarpi
hefði til að mynda verið heimsku-
legt að láta leikarana sjálfa fram-
leiða áhrifshljóðin og tónlistina á
þann hátt sem ég gerði í Uppreisn-
inni.“
Yerma — tónlistin sjálf-
stæður en samofinn
þáttur sýningarinnar
„Þegar við Þórhildur Þorleifs-
dóttir, leikstjóri, og Siguijón
Jóhannsson, leikmyndateiknari,
byijuðum að velta vöngum yfir
uppfærslunni á Yermu, gengum við
strax út frá því að tónlistin yrði
sjálfstæður þáttur sýningarinnar,
en jafnframt samofínn henni á allan
hátt. Við lögðum einnig þá forsendu
til grandvallar að þetta meistara-
verk Lorca hefði alheimsgildi og
ætti alls ekki að bindast um of ein-
hveijum ákveðnum stað eða tíma.
Það var okkur vegvísir, að Lorca
sjálfur kallar þetta verk „harmljóð"
en ekki leikrit, og að hann leitaði
fyrirmynda til hinna klassísku
grísku harmleikja við smíðina. Hug-
myndin sem þetta harmljóð byggir
á, að ástin kveiki líf og ástleysið
sé dauði, hefur ef til vill aldrei átt
meira erindi en einmitt nú í dag, á
tímum allsheijareyðileggingar
náttúrannar og kærleiksleysis
mannanna. í „Yermu" er áhorfand-
inn leiddur inn í ástríðufullan til-
fínningaheim konunnar. Einmitt
þessvegna er enn frekar við hæfi
að færa þetta verk upp hér á ís-
landi, þar sem kröfur kvenna um
frelsi sér til handa hafa sett mark
á þjóðlífíð hér á undanfömum áram.
Ég er ekki í vafa um að „Yerma“
höfðar sérstaklega sterkt til kvenna
og til hins kvenlega í eðli karl-
manna. Kannski ögrar þetta verk
um of sumum karlmönnum, því það
Hvítasunnulilja
NarcissusPoetícus
Hvitasunnulilja er ein hinna fjöl-
mörgu tegunda narcissus-ættkvísl-
arinnar, sem á íslensku hefur fengið
heitið hátíðarliljur. Þekktastar
þeirra era auðvitað páskaliljumar
(n. pseudonarcissus) sem þrífast hér
mjög vel og blómstra oftast um
páskaleytið hinum stóra gulu blóm-
um.
Á síðari tfmum hefur orðið til
mikill Qöldi kynblendinga þessara
tveggja tegunda. Era það einkum
Englendingar og írar sem hafa lagt
sig fram við kynbætur þessar. Af-
brigðin skipta nú orðið mörgum
þúsundum. Gerð blómanna og litur
er afar breytilegur, en of langt mál
væri að fara nánar út í lýsingu
þeirra hér. Enska garðyrkjufélagið
hefur skipt garðafbrigðum f 11
höfuðflokka, og hefur sú flokkun
fengið alþjóðlega viðurkenningu.
Páskaliljur og ennfremur kynblend-
ingar þeirra og hvítasunnulilja, eru
í flokknum 1—4. Hvítasunnuliljur
era í flokki nr. 8 og samkvæmt
skilgreiningunni era í þeim flokki
aðeins þau garðafbrigði sem sýni-
lega era ekki blönduð páskaliljum
eða öðram tegundum af narcissus-
ættkvfslinni. Hvítasunnuliljur heita
þessu sama nafni á hinum Norður-
löndunum og þá auðvitað vegna
þess að blómgun þeirra er um hvíta-
sunnuleytið. Englendingar og
Þjóðveijar nefna þær aftur á móti
skáldaliljur (The poet’s narcissus)
vegna þess að þær koma oft fyrir
í skáldskap grísku skáldanna Hóm-
ers og Sófóklesar og raunar fleiri
skálda og þar af er komið latneska
heitið (n. poet.)
Blóm hvítasunnuliljunnar era
hreinhvít með gulri disklaga og
flatri miðju sem er rauðbrydd og
nefnist hjákróna. Hún er oftast
aðeins 10—15 mm að breidd. Næst
miðjunni er liturinn oft grænleitra.
Hjá afbrigðinu n. poeticus var. po-
etarum er hjákrónan gulrauð og
næstum einlit. Hjá undirtegundinni
n. poet. ssp. radifloras og nokkram
öðram er hjákrónan örlítið dýpri eða
skállaga. Afbrigðið n. poet. var.
recurvus er til í ræktun hér á landi,
en erfíðlega gengur að fá það tií
að blómgast. Englendingar nefna
það „Pheasant’s Eye Narcissus"
vegna þess hve. hjákrónan líkist
mjög augum fasana. Blóm hvíta-
sunnuliljunnar hafa sterkan sætan
ilm. í náttúrunni hafa verið greind-
ar 12 deilitegundir og afbrigði.
Heimkynni þeirra era víða í Suður-
HvíLisunnuIilja - actaea.
Hvítasunnulilja. Nýlegt garðafbrigði sem heitir campion.
Evrópu. Hinar villtu hvítasunnulilj-
ur hafa yfírleitt reynst fremur
erfíðar í ræktun bæði hér á landi
sem erlendis. Garðafbrigðin, eða að
minnsta kosti mörg þeirra, hafa
aftur á móti reynst mjög vel. Er
það sérstaklega eitt og lfklega það
eina sem almennt er flutt inn og
ræktað hér, það heitir actaea og
er af hollenskum upprana. Á Norð-
ur-írlandi og einnig í Bandaríkjun-
um hafa komið fram nokkur ný
afbrigði af hvítasunnuliljum. Verið
er að reyna sum þeirra hér á landi
og lítur út fyrir að mörg þeirra
muni þrífast vel. Þá má líka segja
hér frá sérstakri hvítasunnulilju
sem Christian Zimsen apótekari
flutti hingað til lands frá Danmörku
fyrir mörgum áratugum. Þessi
hvítasunnulilja er þannig tilkomin
að afí Grethe (f. Ulrik), sem var
fyrri eiginkona Christians Zimsen,
var læknir á Jótlandi og mun hafa
ferðast víða um lönd. Úr seinni ferð-
inni til Miðjarðarhafslanda kom
hann með þessa hvítasunnulilju og
ennfremur villta páskalilju (n. pseu-
donnarcissus). Þau uxu síðan í garði
foreldra Grethe í Silkeborg og síðar
í Lökken. Þaðan fékk svo Christian
nokkra lauka og hafði lengi í garð-
inum á Hávallagötu 31 hér í
Reykjavík. Síðan flutti hann þá að
sumarbústað við Heimaás að Elliða-
vatni og þar vaxa þeir nú villt og
era sagðir blómgast allvel. Þetta
er eina villta hvítasunnuliljan sem
ég veit að blómgast hér. En gaman
væri að frétta um fleiri.
Um meðferð hvítasunnulilja er
það að segja að laukamir hafa
stuttan eða engan dvalartíma og
geymast því afar illa. Þarf því að
setja þá niður strax eftir komuna
til landsins. Laukamir era minni
en venjulegir páskaliljulaukar en
era þó venjulega settir heldur
dýpra.
Garðyrkjufólk, athugið að garð-
yrkjuþáttur verður f ríkissjónvarp-
inu í kvöld (6. júní) kl. 18 að öllu
óbreyttu. (Er víst vissara að taka
fram.)
Þau mistök urðu í síðasta þætti
(30. maí) sem var um kartöflur, að
lfna féll út í prentun og méð því
brenglaðist efni setningarinnar með
öllu. Rétt átti efnið að koma svona
til skila: „Áburðarþörf í heimilis-
garða er 12—15 kg af alhliða
tilbúnum garðáburði, eða þá 5—6
kg af kalksaltpétrí, 2—4 kg af
þrífosfati og 6—9 kg af brenni-
steinssúru kalí.“ Vonandi hefur
þetta ekki valdið kartöfluræktend-
um tiltakanlegum vandræðum.
Gleðilega hátíð!
+