Morgunblaðið - 27.06.1987, Page 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 27. JÚNÍ 1987
Hárið tekið til annarrar hliðar í
rúllu. Skrautklemma ofan á koll-
inum.
Hárið fléttað á fallegan hátt og
síðan fest upp með þar til gerðum
böndum.
Hárið er höfuðprýði
50 ára afmælispeningur sambands norrænna myntsafnara. Slegin
voru 100 eintök í bronsi og örfá í 99,9% silfri. Peningurinn vegur
um 200 grömm og er 70 mm í þvermál.
Nýr minnispeningnr
BLÓM
VIKUNNAR
56
Umsjón:
Ágústa Bjömsdóttir
HEIMILISHORN
Bergljót Ingólfsdóttir
Því verður ekki á móti mælt, að
fallegt hár er prýði hverrar konu,
það sama má reyndar segja um
karlmenn líka, og því ærin ástæða
til að hugsa vel um og fara vel með
hár sitt.
Heilbrigt, ræktarlegt, hreint og
glansandi hár er alltaf jafn fallegt,
en það hefur ekki alltaf þótt nóg,
um það vitna tilraunir manna til
að breyta og bæta hár sitt með
ýmsum tilfæringum og þekkt er í
öllum þjóðfélögum frá fyrstu tíð.
Nálægt okkur í tíma eru himin-
háar „túperingar" á hári, en sú
hártíska heltók kvenþjóðina, allt
niður í smástelpur, hérlendis eins
og um allan hinn vestræna heim.
Myndir af konum með slíka hár-
greiðslu vekja nú almennan hlátur
________Mynt____________
Ragnar Borg
Norræna myntsafnarasambandið
hefir gefíð út minnispening, sem
er dálítið sérstakur, því á honum
er reynt að sýna norrænt landslag
með eldgíg, §öllum, jöklum, skógi-
klæddum fjallshlíðum, jökulöldum,
fjörðum og vogum. Á framhlið pen-
ingsins eru nöfn landanna, sem í
sambandinu eru. I miðju er st.
Hans-krossinn, sem er tákn um
söfnun. Þennan sama kross er t.d.
að finna á minnispeningi um Þjóð-
minjasafn íslands. Það var Kanada-
maður, sem búsettur hafði verið
lengi í Danmörku, sem hannaði
pening þennan, sem sleginn er hjá
konunglegu dönsku mjmtsláttunni.
Upplag peningsins er lítið og er
hann að verða uppseldur. Myntsafn-
arafélagið getur afgreitt örfáa
peninga enn. Þeir kosta um 1.800
krónur.
í maí síðastliðnum var haldið
þing Norræna myntsafnarasam-
bandsins í Málmey. Myntsafn
Seðlabanka íslands og Þjóðminja-
safns gerðist þar aðili að samband-
inu. Myntsafnarafélag íslands fól
mér að bjóða að næsti fundur sam-
bandsins yrði haldinn í Reykjavík
sumarið 1989. Um leið var svo um
samið, að einn fremsti myntfræð-
ingur Svía, Lars O. Lagerkvist,
kæmi hingað til lands til fyrirlestra-
halds á hausti komanda. Hið nýja
og glæsilega myntsafn Seðlabank-
ans og Þjóðminjasafnsins gefur
tilefni til aukinna samskipta við
norræna (erlenda) myntfræðinga,
sem auðvitað eru hér aufúsugestir.
Gætu þeir ef til vill hjálpað okkur
við að varpa ljósi á myntsögu ís-
lands frá því um 1000—1700, en
saga þessa tímabils er enn ekki ljós.
Mánaðarfundum og uppboðum
Myntsafnarafélagsins er nú lokið á
þessu starfsári.
Myntsafn Seðlabankans og Þjóð-
minjasafnsins verður opið í sumar
á sunnudögum, milli klukkan 2 og
4. Þeir sem þangað hafa komið eru
sammála um ágæti safnsins.
Álfakollur
frostavetrum og sjálfsagt er að
skýla því lauslega ef sólskin er
mikið og heitt á daginn en frost
um nætur.
Herdís Pálsdóttir
Fornliaga, Hörgárdal
Álfakollur
Stachys macrantha
Álfakollurinn er ein af okkar
harðgerðustu garðplöntum. Eg
held að hann geti verið til augna-
yndis hvar sem er á landinu, sé
ofurlítið um hann hugsað. Það er
nefnilega ekki sama hver lífskjör
honum eru búin fremur en öðru
sem lifir og grær. Álfakollur verð-
ur aldrei fallegur í rökum jarð-
vegi og skugga og ekki má hann
heldur hafa mjög kröftuga mold
(þ.e. mikinn áburð), því þá vill
blaðvöxtur verða feikimikill,
blómin verða færri og koma
seinna. En sé honum valinn sólrík-
ur staður, t.d. ofarlega í hallandi
beði getur blómskrúðið orðið ótrú-
lega mikið — og golu þolir álfa-
kollurinn betur en mörg önnur
blóm. Hann nýtur sín best í þyrp-
ingu, einnig fallegur í röð.
Álfakollur er meðal þeirra
blóma sem afar auðvelt er að
fjölga með skiptingu. Jarðstöngl-
arnir eru láréttir og má — ef vill
— búta þau mjög smátt. Það er
því óþarft að fá sér margar plönt-
ur í einu. Hann er líka fallegri
ef honum er skipt, ætti ekki að
standa óhreyfður lengur en 4—5
ár.
Blómin á álfakollinum eru
nokkuð stór, rauðfjólublá og sitja
í stuttu axi á stöngulendanum.
Hann er mjög skrautlegur í blómi
og ef vel tekst til með ræktun
standa blómin nokkuð lengi.
Blómin henta vel til afskurðar.
Álfakollur er af varablómaætt.
Náskyld honum er Hulduljós og
Lambseyra en sjaldséðari í rækt-
un. Lambseyra er ræktað vegna
blaðanna sem eru þykk og mjúk-
hærð ljósgrá á lit og bera nafn
með rentu. Það hefur viljað týna
tölunni hér nyrðra í snjólausum
felKÍM GffifC
Umsjónarmaöur Gísli Jónsson
Málfátækt af því tagi, sem
ég hef kallað stagl („Fróðársel-
ur“), er enn áberandi í fréttum.
Dæmi gæti hljóðað svo: í Banda-
ríkjunum hafa menn nú vaxandi
áhyggjur af útbreiðslu eyðni í
Bandaríkjunum. Þama þyrfti
auðvitað að breyta til í síðara
sinnið og segja „þar vestra",
„þar í landi“ eða eitthvað þvílíkt,
í stað þess að tvítaka forsetning-
arliðinn: í Bandaríkjunum hafa
menn nú vaxandi áhyggjur af
útbreiðslu eyðni þar í landi.
Þá hef ég tekið eftir því, að
jafnvel algengustu og auðveld-
ustu fomöfn eiga í vök að veijast
gagnvart staglinu. Tilbúið dæmi:
Bflstjórinn sagðist ekki hafa séð
konuna. Bflstjórinn bætti því við
o.s.frv. Þama ætti að setja hann
í upphafi seinni setningarinnar.
★
Þómnn Guðmundsdóttir í
Reykjavík vekur í bréfí til þátt-
arins athygli á svipaðri málfá-
tækt, þeirri sem er til komin
vegna ofnotkunar vissra orða-
sambanda. Ég ætla að gefa
henni orðið um sinn:
„Ég vil benda á þá fábreytni,
sem mjög er ríkjandi. Menn nota
sama orðalagið sí og æ, eins og
annað sé ekki til. Eg vil fyrst
nefna stakkinn, sem búist er,
bakið sem stutt er við, og grasið
sem bömin vaxa úr. Menn stagl-
ast á þessu stirðnaða myndmáli,
eins og ekki sé hægt að orða
hugsunina öðmvísi.
Ekki alls fyrir löngu hættu
menn að hafa álit eða skoðun á
hlutunum. Einhver sagði: „að
mínu mati“, og viti menn! Nú
heyrist ekki annað. Ég vandist
að segja „auðvitað" um sjálf-
sagða hluti. Einhver sagði: „að
sjálfsögðu", og nú er ekkert
auðvitað lengur. Menn em líka
alveg hættir að vera óánægðir.
Nú em allir óhressir. Menn em
steinhættir að segja: „að
minnsta kosti“, í stað þess er
komið „allavega" eða „allaveg-
ana“, sem var allt annarrar
merkingar. Sólskinið er týnt og
tröllum gefið. Menn sitja og
liggja í sólinni. Ef til vill liggja
menn líka í tunglinu. Menn
ganga gegnum hurðir, sem hlýt-
ur að vera óþægileg aðferð við
að komast inn í hús ..."
Þómnn kveður hér óþarflega
fast að orði, en hefur þó nokkuð
til síns máls, og hefur sumt af
því komið fram áður hér í þátt-
unum. En hún hafði spurningar
að leggja fyrir mig, í fyrsta lagi
um orðið undorn. Hún man eft-
ir orðinu úr Völuspá, úr bæjar-
nafninu Undirfell Undornfell
og staðhæfír að undorn hafi
verið til í talmáli út 19. öld. í
öðm lagi spyr Þómnn um orðið
miðmundi og „húfínn“ í orða-
sambandinu að sitja eða vera
heill á húfi. Um leið og ég reyni
að svara þessu, þakka ég Þór-
unni góðar kveðjur.
★
Undorn kemur einnig fyrir í
gerðunum undarn og undurn.
Það merkir „millitími" og hefur
sérstaklega verið haft um mál-
tíðir klukkan 9 að morgni eða 3
að degi (= nón). Ég fæ ekki
betur séð en orðið sé samgerm-
anskt, þótt séð hafi ég þá tilgátu
að það væri keltneskt tökuorð.
Ég finn fjölmargar samsvaranir
í öðmm germönskum málum,
en auðvitað mætti hugsa sér að
það væri tökuorð af keltneskum
upprana í þeim öllum. í norskum
mállýskum þýðir undorn máltíð
kl. 3, í gotnesku er undaúrni-
mats = „millimáltíð", morgun-
verður, og í engilsaxnesku er
undern tíminn um kl. 9 f.h. Er
þá margt ótalið sem svipað er.
Jan de Vries telur þetta reyndar
skylt undir, sem gat haft merk-
inguna „á milli“ og lat. internus
= innri.
Johan Fritzner telur að und-
orn = dagmál komi fyrir í
Bjarkeyjarrétti hinum norska og
orðmyndina undurn tilfærir
hann úr einu handriti Ólafssögu
helga: „um morgonenn at und-
umi“. Sveinbjöm Egilsson hefur
einvörðungu gerðina undurn í
Lexicon poéticum og vitnar til
393. þáttur
dróttkvæðaskáldsins Óttars
svarta (10.—11. öld) og Kráku-
mála (12. öld), en höfundur
þeirra er ókunnur. í þessum
kveðskap er farið með undurn
yfir í merkinguna æti, bráð hræ-
dýra, hvort heldur sem er fast
eða fljótandi. „Öm drekkur und-
um“, segir Óttar svarti, en
höfundur Krákumála:
Hjuggu vér með hjörvi
heldr var eg ungr, þá skífðum
austr í Eyrarsundi
undum frekum vargi.
Skáldið var ungt að ámm, er
það hjó sundur (skífði) bráð handa
frekum úlfí í Eyrarsundi.
Miðmundi getur líkt og und-
om merkt „millitími". En það
getur líka þýtt „millistaða", eink-
um er það þó haft um tímann
mitt á milli hádegis og nóns, þ.e.
hálftvö. Telja má víst að orðið sé
dregið af mund = tími, sbr. í það
mund, í þann mund eða um þær
mundir. Þá er einnig til atviks-
orðið miðmunda = mitt á milli.
„Þá er sól er miðmunda norðurs
og landnorðurs", stendur í gömlu
lögbókarhandriti.
Enn er svo þess að geta að
miðmundi er til í merkingunni
„það sem veitir persónu eða hlut
þýðingu eða virðingu". í Sturl-
ungu er á einum stað: „Þeir guldu
allir nökkuð, er þar höfðu verið
og nökkur miðmundi var að.“ Hér
mætti þýða miðmundi með
mannsmót eða mannsbragur.
Húfurinn verður að bíða betri
tíma.
★
Ég held að Hlymrekur handan
sé nú dauður eða liggi fyrir dauð-
anum að minnsta kosti. En
bróðursonur hans, Eyjólfur aust-
an, sendi mér svo stórort bréf að
ég treysti mér ekki til að birta
það, nema þetta limrugrey sem
flaut með í lokin hjá honum:
Þegar Randiður rogast upp stigana,
ætla rassþyngslin alveg að sligana.
Hún rær, hana svimar
við svignandi rimar;
segir Emil í Kró allavegana.