Morgunblaðið - 27.06.1987, Blaðsíða 42

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 27. JÚNÍ 1987
Afmæliskveðja:
*
Leó Arnason
frá Víkum
í skrúðgarði mannlífsins gætir
margra grasa. Þar getur að líta blóm
sem eru gul, græn eða blá eða þá
rauð og hvít. Þessi litadýrð blindar
stundum augað og erfitt verður þá
að lesa þau blóm sem bera af, eru
sérstæðust og fegurst. Svo kemur
það til að litarskyn okkar er breyti-
legt, smekkurinn sjaldan sá sami hjá
tveimur.
'' Hið sama gildir í rauninni um okk-
ur mennina. Sérhver maður er
fæddur með ákveðnum eigindum,
sérstöku eðli sem hann hefur hlotið
í vöggugjöf. Maðurinn er því eins og
blómið, hann ber sinn ákveðna lit,
hefur sitt eigið og sérstæða yfir-
bragð, hann bregst við áreiti og
umhverfí sínu samkvæmt eðlislægri
tilhneigingu og fær í rauninni minna
um það ráðið hver viðbrögð hans
verða en almennt er haldið og haft
fyrir satt.
Afmælisbamið Leó Ámason, frá
Víkum á Skaga norður, sem í dag
er sjötíu og fímm ára, er tilefni þess-
ara hugleiðinga. Hann hefur ávallt
verið sérstakur maður, blóm eða
baðmur á akri mannlífsins, sem eftir
hefur verið tekið enda að útliti og í
athöfnum einstakur maður. í kvæði
sínu um Sæmund Magnússon Holm
segir Bjami Thorarensen:
„Því hann batt eigi
bagga sína
sömu hnútum og
samferðamenn."
Þessar ljóðlínur koma ósjálfrátt í
hugann þegar um Leó er fjallað, Það
var sumarið 1938, á tímum mikillar
pólitískrar spennu á Islandi og Evr-
(^jjpu allri, sumarið sem Chamberlain
samdi við Hitler í Múnchen, að ég
kynntist Leó fyrst. Þetta sumar
byggði hann húsið Svalbarða fyrir
föður minn og var ég allt þetta sum-
ar vikadrengur hjá honum.
Eins og ungum forvitnum pilti er
oftast farið, fylgdist ég vel með öllum
athöfnum byggingarmeistarans,
bæði seint og snemma.
Leó var mér allt þetta sumar ein-
staklega góður og hlýr maður, við
mig níu ára strákinn talaði hann af
skilningi og sanngimi. Það vil ég
þakka honum fyrir í dag.
Leó Ámason er fæddur 27. júní
1912 í Víkum á Skaga í Austur-
Húnavatnssýslu, eins og áður segir.
Foreldrar hans voru Ámi Anton Guð-
rrfriundsson, Bjamasonar, bóndi í
Víkum, og Anna Lilja Tómasdóttir,
Markússonar frá Flatey á Skjálfanda.
Ámi og Anna í Víkum áttu tíu böm,
tvær dætur og átta sonu. Leó Anton
var sjöundi í röðinni, en elstur var
Guðmundur, sem bjó á Þorbjargar-
stöðum í S-Þingeyjarsýslu, en þar
dvaldist Leó ungur maður. Annað
bam þeirra var Vilhjálmur, líka bóndi.
Þriðja var Fanney Margrét, fjórði
Karl Hinrik, sem enn er bóndi í
Víkum, fímmta Sigurlína Sigríður,
sem var bóndakona að Svanavatni í
Skagafírði. Hilmar bóndi á Hofí á
Skaga var sá sjötti. Áttundi var
drengur sem dó sex mánaða, óskírð-
ur. Hjalti bóndi að Skeggjastöðum á
Skaga var sá níundi, en Láms verk-
stjóri Skagaströnd tíundi.
Leó var heima í föðurgarði til
fímmtán ára aldurs. Hann naut
fræðslu í farskóla á Örlygsstöðum á
aldrinum 10—14 ára en fer síðan að
Þorbjamarstöðum í Laxárdal til Guð-
mundar bróður síns. í Hólaskóla er
hann veturinn 1932-’33 en heldur
seinna áfram skólagöngu í Héraðs-
skólanum á Laugarvatni og sest þar
í eldri deild. Námið heldur síðan
áfram í 3ja bekk Gagnfræðaskóla
Akureyrar en þaðan fer Leó í þriðja
bekk Iðnskólans á sama stað og lýk-
ur þar prófí i húsasmíðum. Sveinn í
þeirri iðn verður hann 1937 og hú-
sameistari 1943. Hann var því
nýorðinn húsasmiður þegar hann
kemur á Blönduós og byggir húsið
Svalbarða.
En Leó hafði auk húsasmíða lagt
stund á húsgagnasmíð sem kom sér
vel þegar hann átti einn að reisa íbúð-
arhús í hólf og gólf.
Á þessum ámm var Leó með af-
brigðum afkastamikill, hugurinn og
maðurinn bókstaflega hentust um
landið þvert og endilangt.
Eftir 1940 gerist hann verslunar-
og framkvæmdastjóri í Reykjavík.
Hann stofnaði þá verslunina Ámi
Leósson & Co. að Laugavegi 38, en
samhliða versluninni rak hann
pijóna- og saumastofu. Þá starfsemi
flutti hann seinna til Hveragerðis.
Það sem hann framleiddi vom peys-
ur, sokkar og fatnaður á böm og
fullorðna. Á þessu tímabili störfuðu
á vegum hans um fímmtíu manns.
Það er á þessum ámm sem hann
segist hafa verið ríkur a.m.k. í eitt
ár. Og það var á þessum ámm sem
auglýsing birtist frá honum í blöðun-
um, sem var á þessa leið: „Á
Laugavegi 38 fæst allt/úr íslenskum
lopa/boðið og falt. En langbest af
öllu/líkar mér þó/loðin peysa frá Leó
og Co.“
Leó þurfti ekki á ráðgjöf frá aug-
lýsingaþjónustu að halda til þess að
fínna leið að eyrum kaupandans enda
gekk verslunin mjög vel á þessum
ámm. Sauma- og pijónastofan hafði
bókstaflega ekki undan. Það er svo
á hinum frægu haftaámm eftir 1950,
á tímum innflutningsráðsins, sem
undan fer að halla í verslunar- og
verksmiðjurekstrinum.
Á Selfoss flytur Leó 1953 þar sem
hann reisir sér hús við Þóristún. En
þó að fjölskyldan sé nú sest að á
Selfossi er athafnavettvangur Leós
landið allt, sem áður. Hann reisir á
miðjum sjötta áratugnum fjölbýlishús
með 48 íbúðum. Hann rekur veitinga-
staðinn Isborg í Austurstræti 12 í
fjögur ár, en eigendur vom Pálmi í
Hagkaup, Steingrímur forsætisráð-
herra og Ásbjöm borgardómari. Þá
var smíðuð hin fræga ísblöndunarvél
í Landsmiðjunni, samkvæmt fyrir-
mynd frá Bandaríkjunum en forstjóri
Landsmiðjunnar þá var núverandi
hitaveitustjóri Reykjavíkur, Jóhannes
Zoega. Þessi fmmstæða vél er enn til.
Og fleira er gert. Stofnað er til
saltverkunar á Selfossi 1963 og
stendur það hús enn hér við Eyrar-
veginn og er nú bifvélaverkstæði
Sérleyfísbíla Selfoss.
Það gefur auga leið að ekki hefur
verið létt fyrir konur að beisla Leó.
Hann hefur verið tvíkvæntur. Fyrri
kona hans var Valgerður Austmar
Sigurðardóttir frá Akureyri. Með
henni átti hann tvær dætur, þær
Maríu Austmar og Önnu Lilju. Seinni
kona Leós var Herdís Jónsdóttir frá
Nautabúi í Skagafírði. Þeirra börn
urðu sex. Jón, Ámi, Sólveig, Ketill,
Katla og Sigríður Herdís.
Leó býr nú hjá tengdadóttur sinni
Halldóru Gunnarsdóttur og syni
sínum Áma á Skólavöllum hér á Sel-
fossi. Nýtur hann umhyggju þeirra
og ástúðar.
Leó Ámason er fæddur þar sem
sól rekur nóttina á flótta, nokkra
daga sumars. Á Skaga er þó kalt
bæði sumar og vetur, en þar er og
var reki, æðarvarp og fuglatekja. I
Víkum rak margan kjörvið að landi,
smíðavið sem bókstaflega flaut upp
í hlaðvarpann. Það var því ekki und-
arlegt þó að þeir frændur norður þar
gerðust hagir á tré.
Þeir fundu köllun sína í því að
smíða og byggja hús sem skýldi gegn
norðangarranum og gerði fólkinu á
Skaga það mögulegt að búa á einum
kargasta hluta landsins.
Það er hald mitt að þessa eðlis-
ávísun hafí Leó erft í ríkum mæli.
Hann var ódeigur athafnamaður,
óhræddur og hugmyndaríkur, víllaus
og velviljaður og er það enn.
Ég sendi honum og Ijölskyldu hans
allri mínar ámaðaróskir í dag.
Megi þingeyskt þel og húnvetnsk
hreysti lifa með honum og ætt hans
allri.
Brynleifur H. Steingrímsson
„Ég fer létt með að lifa önnur
sjötíu og fímm ár,“ sagði hann nýve-
rið, en hann er líka tæplegar
mennskur, ekki síður en Noel John-
son, sá sem er orðinn áttatíu og sjö
og keppir í maraþonhlaupi og hnefa-
leikum vð sér langtum yngri menn.
En hann Leó Ámason, sem er sjötíu
og fímm í dag, lifír hins vegar ekki
á hollustu og frævlum, reykir ennþá
eins og skorsteinn og fær sér bragð
en er eins og glóðarköggull af hreysti.
Ja, þvílík orka.
Leó kemur fyrir hugskotssjónir frá
löngu liðnum tíma sem best klæddi
maðurinn á Akureyri. Hann ku hafa
sjálfur saumað á sig fötin, sem vom
með ítölsku sniðu ellegar í suðrænum
stíl, þannig man maður fyrst eftir
honum gangandi upp Eyrarlandsveg-
inn framhjá gamla skólanum á leið
inn í Lystigarðinn, afar dökkur mað-
ur og spengilegur, vanalegast í
ljósteinóttum flannelsfötum með
hvítan fedorahatt á höfði og reyrprik
í hendi og í skjöldóttum skóm með
gammosíur. Og eitt atvik er í fersku
minni: við Hótel Gullfoss, þegar nokk-
ur síldarskip lágu inni við Krossanes
á björtu sumarkvöldi og dixieland-
tónamir bámst út úr veitingasalnum
og mjöður og mungát höfðu gert
mönnum heitt í hamsi. Þar stóð Leó
utandyra í sundinu sunnan við hótel-
ið og hver rafturinn á fætur öðmm
lagði til atlögu við vininn, stundum
nokkrir í senn. Þetta var fyrr en varði
orðin fólkormsta og fór jafnframt
óneitanlega að líkjast nautaati, þegar
sá suðræni Don, vinur minn og
frændi, Leó Ámason frá Víkum á
Skaga, lék sér að mótheijunum eins
og slyngur matador. Ef lfka nokkuð
hefur minnt á beztu karatekvikmynd-
ir í listrænum stfl, var það í þetta
sinn, þegar Leó ýmist lá láréttur í
loftinu ellegar stökk hæð sína og með
léttri sveiflu þeytti árásarmönnunum
hveijum á fætur öðmm þvert yfír
götuna ellegar lagði þá gjörsamlega
að velli. Einhver viðstaddra taldi
fímmtán í valnum. Þvílík leikni og
þvflíkur elegans. Stundum sté hann
dansspor eins og fjörhestur (í þessu
tilfelli reyndist hann austur-hún-
vetnskur).
Þegar hann kom í heiminn norður
á Víkum er sagt að móðir hans hafi
látið þau orð falla, þá hún leit svein-
bamið: „Hann er alveg eins og lítið
ljón“ því var hann nefndur Leó. Hann
hefur sannarlega risið undir því.
Síðan hann kom í heiminn hefur
hann lifað sjötíu og fímm ólgumikil
ár. Hann hefur alltaf fallið illa inn í
skandinavískt umhverfí. Vinur hans,
síra Sigurður Pálsson vígslubiskup á
Selfossi, metur Leó mikils og sagði
eitt sinn um hann, að hann hefði allt
annað tilfínningalíf og taugakerfí og
aðra sálarbyggingu en flestir aðrir
íslendingar. Leó er alltaf jafn snögg-
ur að skipta yfir í hæsta gír í háþrýstu
kerfí sínu. I ládeyðu hversdagslegs
hugarfars og skandinavísks umhverf-
is em slík viðbrögð litin homauga
og oft skilin á versta veg. Einhvem
veginn er eðlilegt að hugsa sér, að
Leó félli vel inn í Soho í London og
ekki síður í gömlu Bloomsbury ell-
egar í Greenwich Village í New York.
Þar fínnast bragðsterkir persónuleik-
ar eins og Leó, ofnir úr ýmsum
þáttum skapgerðar. Leó er nefnilega
óbeizlaður náttúmkraftur og hann
hefur miðað allt sitt líf við eigin inn-
blástur, og þvflík tíðni.
Hann er byggingarmeistari að
mennt, sem byggði hús á mettíma.
Mörgum er kunnugt um, að hann á
sínum tíma byggði villu vestur á
Isafírði á sautján dögum fyrir Ásberg
Sigurðsson, frænda sinn, þáverandi
forstjóra fyrir ísfírðingi hf. og síðar
borgardómara í Reylqavík. Tvær for-
sendur þess, að Ásberg hafði ekki
byggt fyrr en Leó kom til skjalanna
vom þær að steinn var í lóðinni, álaga
Afmæliskveðja:
Arni Sæmundsson,
Bala, Þykkvabæ
í dag, 27. júní, er 90 ára frændi
minn, Ámi Sæmundsson. Mig langar
að minnast þessara tímamóta í lífi
hans með nokkmm orðum.
Það má segja um þennan öldung,
Áma, að hann hafí lifað tímana
tvenna, umbylting á öllum sviðum
hefúr orðið í landinu frá því hann
Ieit dagsins ljós í Lækjarbotnum í
Landsveit árið 1897, þar sem foreldr-
ar hans bjuggu, Sigríður Pálsdóttir
og Sæmundur Sæmundsson.
En á þessu langa lífshlaupi Áma
hefur hann fylgst með og tekið þátt
í hinu stórbrotna ævintýri, sem hefur
átt sér stað í íslenzku þjóðfélagi og
hó okkur fínnist kannske í dag, að
það sem við höfum sé sjálfsagður
hlutur, þá er það fyrir þrautseigju
og baráttu fyrri kynslóða að þessi
árangur hefur náðzt og á aldamóta-
kynslóðin eflaust þar dijúgan hlut
að máli.
Það má segja, að líf og starf Áma
í Bala hafí verið hliðstætt margra í
landinu. Hann hóf búskap ungur að
ámm með konu sinni, Margréti Lofts-
dóttur, á jörðinni Snjallsteinshöfða-
hjáleigu á Landi og bjó þar um átján
ára skeið og þar fæddust böm þeirra.
Þau fluttu að Bala í Þykkvabæ 1938
og hafa verið þar síðan og unað hag
sínum vel með bömum og bamaböm-
um og í góðu samfélagi við sveitunga
sína og samferðamenn.
Það þarf vart að minna á hversu

mikil breyting hefur orðið á því tíma-
bili frá því að Ámi flutti í Þykkvabæ,
þá vom hand- og hestaverkfæri not-
uð, nú er það vélvæðingin, sem hefur
haldið innreið sína á öllum sviðum,
aukið þar með framleiðslu, sem erfítt
er að afsetja og veldur mörgum
áhyggjum um framvindu þeirra mála.
Afmælisbarnið ætti ekki að þurfa
að hafa áhyggjur af þessum hlutum,
hann hefur skilað sínum hlut með
sóma. Til marks um það má geta
þess, að Árni er enn virkur. Hann
flytur sveitungum sínum póstinn og
ekur þá á nýjum jeppa um vegi í
Þykkvabæ með bundnu slitlagi og
það heim á hvern bæ, og mun það
vera eini sveitahreppurinn á landinu,
sem getur státað af slíku. Þetta er
árangur elju og dugnaðar sveitunga
Árna í Bala, sem ég veit að hann
kann vel að meta.
Nú á þessum tímamótum sendum
við Árna í Bala beztu afmælisóskir,
við vitum að hann á góða daga með
afkomendum sínum, sem munu nálg-
ast að vera um 80 talsins. Þetta er
vænn hópur, sem gleður afmælis-
barnið á þessum tímamótum, frænd-
fólk og vinir munu einnig fylla
þennan hóp.
Beztu afmælisóskir,
Sæmundur Jónsson
eftir tali eldri manna, og hin, að úr
fjallinu gæti hrunið gijót eða fann-
kyngi. Leó sagði, að vöm gegn þessu
tvennu skyldi uppbyggð aðeins sem
ein: „Látum fjallið koma.“ Reisti hann
síðan upp þakkið að framan í formi
hússins, byggði þar þijár súlur sem
mótvöm við fjallið 0g fór fram á það
við Ásberg vin sinn, að nú skyldu
þeir hneigja sig mót formum þessum
báðum, þvi fjallið væri af guði gjört,
en húsið væri af þeim gjört, hér tveim
litlum drengjum, sem þeir skyldu
segja, að væm guðs böm.
Leó hefur alla tíð verið bam sinnar
samtíðar, sem aldrei hvikar frá guði
sínum og er álíka heittrúaður og viss-
ir þjóðflokkar fyrir botni Miðjarðar-
hafs, eins og t.a.m. í Lebanon. Hann
les í Heilagri ritningu sýknt og heil-
agt og talar við guð og yrkir um hann.
Lífshlaup Leós er ekkert venju-
legt. Hann hefur stundað iðnað, rak
sokkaverksmiðju í Hveragerði, hótel
í Reykjavík og greiðasölu, fískverkun
á Selfossi. Ennfremur var hann fram-
kvæmastjóri ísborgar, sem þeir ráku
saman, Pálmi í Hagkaup, Steingrím-
ur Hermannsson og Ásberg Sigurðs-
son, en ísborg var fyrsti ísbarinn á
íslandi. Hann var fyrstur til að setja
upp „físh and chips" fyrir Bretana
fyréta hemámsárið norður á Akur-
eyri.
Það var alltaf líf og fjör í kringum
Leó og bissnessinn fékk á sig fram-
andlegan en sterkan blæ í höndum
hans. Fólk, sem vann hjá honum,
unni honum, hann var mannlegur og
hlýr við fólk. En listin beið hans á
næsta leiti og heillaði hann eins og
þokkadís. Listin og fangbrögð við
hana em Leó jafn eðlileg og kollegum
hans, Salvador Dali og Picasso. Hann
hefur víða verið, víða búið og er á
sífelldri hreyfíngu eins og listin sjálf.
En Leó er eins og barómeter með
öllum veðmm. Hans listræna sveifla
virðist ekki hafa verið stíluð til að
skipuleggja þessi listrænu vinnu-
brögð hans sem skyldi. Hann vakti
hins vegar óskipta athygli og að-
dáun, þegar hann fyrir sautján ámm
sýndi í liðsforingjaklúbbnum á
Keflavíkurvelli, en þar var honum
boðið að sýna málverk sín með popm
og pragt. Hann mætti þar í O-Club
í kjól og hvítt, með silfraða festi um
hálsinn eins og borgarstjórinn í Lissa-
bon, suðrænn í fasi, mælandi ekki
orð á enska tungu, en með sterka
nærvem og auk þess fylgdarmann
og túlk, undirskráðan, sem varð að
þýða allt jafnharðan allt, sem fór á
milli kúnstnersins og Commander
Rush og fleiri pótintáta, sem litu
hrifnir á Leó, er óhikað kallaði sig
Ljón Norðursins „Lion of the North“.
Ameríkönum féll þetta vel í geð,
framganga ljónsins, ljóðin, sem hann
hellti yfír þá með hrynjandi og varð
að þýða að bragði. Fjölmiðlar kan-
anna á vellinum kynntu Ljónið dag
og nótt og kölluðu hann, „Mr. Leo
Amason the World Famous artis
from Víkur on Skagi".
Það var nú meira fúttið.
Og alltaf heldur Leó áfram að
mála og yrkja. Hann orti sex ljóð án
þess að hafa sleitur á í gestabók
undirskráðs í Eden nýverið ...
Og alltaf er hann að leita að húsi
fyrir innblástur sinn og alltaf er í
honum sama óþreyjan, sami lífsþorst-
inn. Eitt sinn var hann inntur eftir
því, hvemig persónu hans væri háttað
til lífs hans og listar, þá var hann
tæplega sextugur.
„Tamning fyrir eftirfarandi, miðað
við aldur minn, lárétt lína, lóðrétt
lína. . . tíminn án þess að hafa
klukku við höndina . . . og það er að
vita, hver þú ert, hvort sem þú ert
ungur eða aldinn, og félagslega séð
stillt upp þessum málshætti, sem
hljóðar þannig: „Að betra er að detta
í drullupoll en að lenda í slæmum
félgsskap, sökumþess að líkamleg
óhreinindi má af sér þvo, en smánina
ekki“ . . .“
Þér hefur tekist, kæri vinur og
félagi, að varðveita þína innri virð-
ingu, persónuleika án smánar, svo
að allir, sem þér hafa kynnst, geta
verið stoltir af því að hafa þekkt þig.
Þú er alltaf sami heiðursmaðurinn
sem raunar má ekki vamm sitt vita
í einu eða neinu. Þú kemur til dy-
ranna eins og þú er klæddur, þannig
nálgastu guð og menn. Ég hlakka til
að heilsa upp á þig, þegar þú leyfir.
Lifðu alltaf.
Að Hæðardragi,
Steingrímur SLTh. Sigurðsson
(Afmælisbamið er búsett á Skóla-
völlum 7 á Selfossi, en verður að
heiman í dag.)