Morgunblaðið - 28.11.1987, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 28. NÓVEMBER 1987
Málsvöm fyrir ríkisútvarp
BÆKUR
Björn Bjarnason
SAGNAÞULIR SAMTÍMANS
Höfundur: Stefán Jón Hafstein.
Útgefandi: Mál og menning.
337 bls., Reykjavík 1987.
Stefán Jón Hafstein er fyrir
löngu landskunnur fyrir störf sín
hjá hljóðvarpi ríkisins. Hann hefur
starfað þar sem fréttamaður og
fréttaritari meðal annars í Banda-
ríkjunum. Hann stjómar nú
dægurmáladeild Rásar 2 og hefur
þannig jrfirumsjón með fréttaþátt-
um fyrir og eftir hádegi á virkum
dögum. í bókinni Sagnaþulir sam-
tímans, sem ber undirtitilinn:
Fjölmiðlar á öld upplýsinga, tekur
Stefán Jón sér fyrir hendur að
kynna viðhorf sín til fjölmiðlunar.
Bókin hefst á þessum orðum til
lesenda: „„Sagnaþulir samtímans"
eru fjölmiðlamir sem gegnsýra líf
okkar. Ég hef kosið þetta nafn til
að minna á hveijir hafa tekið við
hlutverki þeirra, sem skráðu íslend-
ingasögumar á kálfskinn, ortu
konungum dýr ljóð, styttu þjóðinni
langar skammdegisstundir á bað-
stofuvökum torfbæjanna um alda-
raðir." Stíllinn er næsta upphafinn
og sú spuming vaknar strax og
raunar oftar, hvort ekki sé skotið
yfir markið. Höfundur teygir oft
lopann og á stundum er erfitt að
átta sig á því, hvert hann er að
fara. Er einkennilegt, að útvarps-
maður, sem ætti að vera vanur að
koma skýrri hugsun á framfæri við
aðra í sem fæstum orðum skuli til-
einka sér þennan stíl, þegar hann
sest niður til að skrifa bók. Ef til
vill veldur þessu léttirinn yfir að
vera laus undan þeim skorðum, sem
sekúndur og mínútur fréttatímans
setja.
Við lestur bókar Stefáns Jóns
gat ég ekki varist þeirri hugsun,
að við upphaf verks síns hefði höf-
undur ekki gert sér nægilega
glögga grein fyrir því, hvers konar
bók hann ætlaði að skrifa. Annars
vegar er um einskonar fræðilega
útlistun á ýmsum gmnnþáttum i
fjölmiðlun að ræða. Hins vegar er
rætt ítarlega um stöðu Ríkisút-
varpsins. Virðist mér sem bókin sé
að öðrum þræði skólaritgerð höf-
undar, rituð fyrir þá er búa við
hefðir breskrar og bandarískrar
fjölmiðlunar, og hins vegar tilraun
til að takast fræðilega á við ýmsa
þætti íslenskrar fjölmiðlunar og þá
einkum útvarpsrekstur á vegum
ríkisins.
Höfundur gagnrýnir framkvæmd
útvarpslaganna og yfirstjóm
Ríkisútvarpsisns, það er útvarpsráð.
Tillögur höfundar um úrbætur eru
óljósar. Þar togast á tillit til valds
þeirra, sem hafa „fagmannlega"
getu að mati Stefáns Jóns Hafstein
til að gera efni fyrir útvarp, og
skírskotanir til „réttar" almennings
til að vera „þjónað" af opinberum
miðli, sem þó á að lúta eigin lögmál-
um. Áhersla er lögð á nauðsyn þess,
að ríkið láti að sér kveða í fjölmiðl-
un. Varað er við hættunni af því,
að markaðurinn ráði of miklu. Ríkið
á að leggja mönnum til tækni til
að koma því á framfæri sem þeir
vilja, en þó undir einhvers konar
„fagmannlegri" forsjá.
Stærstur hluti bókarinnar snýst
almennt um flölmiðlun og byggist
á erlendum athugunum annarra en
höfundar. Er margt af því, sem þar
kemur fram, athyglisvert eins og
til dæmis þetta, þegar rætt er um
áhrifavald fjölmiðla: „í fyrsta lagi
breyta fjölmiðlar sjaldan viðhorfum
manna eða breytni, þeir staðfesta
viðteknar skoðanir og venjur. Þetta
er vegna þess að almenningur er
ekki eins og hvert annað eyðublað
sem fjölmiðlamir fylla út, heldur
er hver einstaklingur virkur þátt-
takandi sem vegur og metur út frá
eigin afstöðu. Sýnt hefur verið fram
á að fólk hefur mjög afstöðubundna
athygli. Það velur úr efni og efnisat-
riði eftir þvf hvað vekur með því
ánægju eða styður eigin hugmynd-
ir. Fólk kýs því fremur að fylgjast
með frambjóðanda sem það styður
en andstæðingi." Ef til vill ætti
Morgunblaðið að prenta þessa
klausu oft fyrir kosningar til að róa
þá, sem halda, að allt fari á hinn
versta veg, af því að andstæðingar
þeirra skrifa greinar í blaðið? Þeir
stjómmálamenn, sem höfða til
flestra kjósenda, græða þannig
mest á því að láta til sín taka í fjöl-
miðlum; rödd þeirra hefur tryggðan
hijómgrunn. Staða Kvennalistans
hér hjá okkur og samfelldar vin-
sældir hans, án þess að frambjóð-
endumir séu sífellt í fjölmiðlaljósinu
eða að kveðja sér hljóðs í tíma og
ótíma er staðfesting á þessum orð-
um.
í kafla, sem ber jrfirskriftina Á
valdi auglýsinganna, lýsir höfundur
því, þegar Vilhjálmur Finsen, fyrsti
ritstjóri Morgunblaðsins, seldi blað-
ið til kaupmanna í Reylq'avík. Segir
Stefán Jón, að bemskusaga Morg-
unblaðsins hafí einatt verið talin
skýrt dæmi um hvemig auglýsend-
ur geti haft bein áhrif á fjölmiðla.
Vilhjálmur Finsen hafi verið beittur
„nauðung" þeirra, sem réðu jrfír
fjármagni. Til að rökstyðja þessa
skoðun þyrfti höfundur að leita til
fleiri heimildarmanna en Vilhjálms
eins. Vilhjálmur seldi hlutafélaginu
Árvakri blaðið 1919 og fór þaðan
sjálfur 1921 og fluttist til Noregs.
Síðar réðst hann til starfa í íslensku
utanríkisþjónustunni, en náði ekki
þar þeim frama, sem hann vildi.
Það er fráleitt að halda því fram
eða gefa til kjmna i bók, sem á að
öðmm þræði a.m.k. að vera fræði-
leg úttekt á fjölmiðlum, að auður
eða aðstaða eigenda skipti sköpum
um stöðu miðilsins. Staðreyndin er
sú, að í fijálsum löndum ræðst vel-
gengni blaða, þegar til lengri tíma
er litið, af því hvemig þau standa
sig almennt á markaðnum og með
hvaða hætti þeim tekst að rækta
samband sitt við lesendur. Þess eru
mörg dæmi, að fyrir blöð, sem hafa
staðið traustum fótum, hefur fljótt
sigið á ógæfuhliðina. Þegar sú þró-
un hefst þarf oft gífurlegt átak og
ekki aðeins peninga til að rétta úr
kútnum. Geymir íslensk útgáfusaga
mörg dæmi um það. I þeirri §öl-
miðlabyltingu, sem enn er að ganga
yfir hér á landi, hefur Morgun-
blaðinu tekist að halda stöðu sinni
og þykir jafnvel betri auglýsinga-
miðill nú en áður. Nær er að tala
um að útbreiðsla þess sé tæp 50.000
eiptök en ekki rúmlega 40.000 eins
og Stefán Jón gerir í bók sinni. Að
ósekju hefði hann mátt stytta lýs-
ingar á rekstri erlendra dagblaða
og §alla þeim mun meira um hin
íslensku.
Höfundur sýnist hafa ofurtrú á
gildi opinberra fjölmiðla. Hann seg-
ir á einum stað: „Fjölmiðlar á
markaði mótast af honum. Þeir eru
því hvorki. óháðir né fijálsir. Þeir
þjóna hvorki öllum þörfum'fólksins
né alls fólksins — aðeins þeim þörf-
um sem hagkvæmt er að þjóna.
Þeir eru ekki lýðræðislega reknir.
Opinberir Qölmiðlar eiga að bæta
upp þessa vankanta. Því fylgja
margvísleg vandamál fyrir ríkið og
pólitfska valdið. Það er misjafnt
hvemig þau eru leyst, en sjaldan
hafið jrfir gagnrýni." Hér er fast
að orði kveðið án fullnægjandi raka.
í mínum huga eru þetta slagorð og
alhæfingar. Opinber rekstur á fjöl-
miðlum er á undanhaldi meðal
annars vegna þess, að í skjóli hins
opinbera rekstrar hafa opinberir
starfsmenn þótt fara út fyrir þau
mörk, sem starfsmönnum ríkis-
valdsins eru sett og verður að setja.
Tök fréttamanna Ríkisútvarpsins á
„fréttum" um að Stefán Jóhann
Stefánsson, þáv. forsætisráðherra,
hafi verið í tengslum við bandarísku
leyniþjónustuna eru nýlegt og gott
dæmi um það, að „fagmenn" í opin-
berri þjónustu geta auðveldlega
gengið á hlut manna lífs og liðinna
og það án haldbærra gagna og
nokkurra saka. í því tilviki hefur
útvarpsráð gripið í taumana og
mælt fyrir um aðgerðir, sem ættu
að geta hreinsað heiður Ríkisút-
varpsins sem stofnunar. Er mikils-
vert að vel verði staðið að þeirri
rannsókn á því með hvaða hætti
þetta gat gerst, sem útvarpsráð
vill að útvarpsstjóri láti hlutlausan
aðila gera. Raunar staðfestir þetta
mál enn þá skoðun, að opinber
rekstur á fréttastofum veitir sjálf-
krafa enga tryggingu fyrir gæðum.
Það liggur raunar síður en svo í
hlutarins eðli, að ríkið standi í
slíkum rekstri.
Ríkisútvarpið nýtur þeirra for-
réttinda eitt íslenskra fjölmiðla, að
fólk verður að borga afnotagjaldið
hvort sem það notar útvarpið eða
ekki. Hjá Bylgjunni og Stjömunni
eru engin afnotagjöld. Stöð 2 er
áskriftarstöð og blöðin eru seld í
áskrift eða í lausasölu. Stjómmála-
mennimir eiga að gæta þess að
umbjóðendum þeirra, kjósendum,
sé ekki íþyngt með opinbemm álög-
um. Þess vegna þurfa þeir að hafa
auga með afnotagjaldi Ríkisút-
varpsins. Menntamálaráðherra
hefur þama lokaorðið. Þess em því
miður dæmi að ráðherrar noti þetta
vald að eigin geðþótta eins og þeg-
ar Sverrir Hermannsson lejrfði sl.
vor 68% hækkun útvarpsgjalda úr
18,70 á dag í 30 kr. Þetta dæmi
sýnir, að með einu pennastriki er
unnt að gjörbreyta aflcomu Ríkisút-
varpsins, án þess að borgaramir fái
rönd við reist. Mætti vissulega
hugsa sér þá leið, að greiðsluskyld-
unni yrði aflétt, en ákvörðun um
afnotagjaldið flutt til útvarpsráös.
Bók Stefáns Jóns Hafstein kemur
út á miklu breytingaskeiði í
íslenskri ijölmiðlun. Hún er því
miður ekki þannig úr garði gerð,
að hún auðveldi mönnum að átta
sig til fulls á þessum breytingum.
Bókin nær of skammmt til þess,
Stefán Jón Hafstein
miðast of mikið við erlendar að-
stæður og er of mikið barátturit
fyrir starfsemi ríkisútvarps.
Sú skipan að Alþingi kjósi út-
varpsráð er lýðræðisleg. Fulltrúar
fólksins kjósa æðstu stjómendur
þeirrar opinbem stofnunar, sem
starfar í mestu návígi við fólkið.
Ráðið endurspeglar á hveijum tíma
valdahlutföll á Alþingi. Það endur-
speglar ekki „valdahlutföll í kerf-
inu" eins og Stefán Jón heldur fram.
Embættismenn Ríkisútvarpsins em
hins vegar hluti af kerfínu, þeir em
„kerfískallar" Ríkisútvarpsins en
ekki útvarpsráð.
Stefán Jón segir að útvarpsráð
hlutist til um „smæstu fram-
kvæmdaatriði á borð við þau hveijir
stjómi umræðuþáttum" og and-
mælir því. Slík andmæli starfs-
manns útvarpsins koma í sjalfu sér
ekki á óvart, þegar jafnvel er am-
ast við því, að yfírmenn taki
ákvarðanir um hveijir annist gerð
þátta og vilji hafa hönd í bagga um
umræðuefni. Og Stefán Jón segir
að fréttamenn hafi „túlkað frétta-
reglur fijálslegar en fyrr eða
beinlínis brotið þær í daglegum
störfum". Hinn almenni borgari
hlýtur að mega spyija af þessu til-
efni: Hvers vegna líður útvarpsráð
þetta? Og enn: Sýna ekki árásimar
á Stefán Jóhann Stefánsson nauð-
syn þess að Ríkisútvarpið sjái til
þess að settum reglum sé fram-
fylgt? Óvandaður fréttaflutningur
eða órökstudd fréttaupphlaup ýta
miklu frekar undir vantraust al-
mennings í garð Ríkisútvarpsins en
tilraunir útvarpsráðs til að sjá til
þess að óhlutdrægni sé gætt.
Mér finnst höfundi fipast í rök-
færslu þegar hann leitast við að
skýra muninn á milli ríkisstöðva og
einkastöðva, með setningu eins og
þessari: „Gagnvart Ríkisútvarpinu
em menn borgarar, gagnvart Stöð
2 og Bylgjunni em menn nejftend-
ur.“ Hjá ríkinu em fjölmiðlafag-
mennimir að mati höfundar í
einhvers konar upphöfnu tóma-
rúmi, þar sem þeir sinna öllum
þörfum almennings og „þetta er
mikilvægt hlutverk og gjörólíkt því
sem fagmenn á einkamiðlum verða
oft að taka að sér, þar sem spum-
ingin hvað selst og hvað ekki hefur
áhrif á val þeirra og úrvinnslu".
Hið upphafna tómarúm geta „fag-
menn“ ríkisins ekki fengið nema
þeir lúti hvorki sterkri jrfírstjóm né
þurfi að sætta sig við fjárhagslegar
skorður. Höfundur virðist vilja hafa
það að engu, að Ríkisútvarpið er
eign almennings en ekki þeirra, sem
þar starfa. Engin ríkisstofnun á að
ganga sjálfala eða hafa þau fjár-
ráð, sem starfsmönnum hennar
hentar hveiju sinni að leggja á allan
almenning. Þetta á jafnt við um
„sagnaþuli samtímans" í ríkisþjón-
ustu sem aðra opinbera starfsmenn.
Bók Stefáns Jóns Hafstein megnaði
ekki að sannfæra mig um, að
Ríkisútvarpið eigi að verða ríki í
ríkinu.

LIST GALLERI“
Myndlist
Bragi Ásgeirsson
Vafalítið mun „List gallerí"
vera fyrsta tilraun til þess að
starfrækja sýningarsal í hinum
vinalega Skeijafirði. Það er til
húsa í glæsilegri byggingu af
nýrri gerðinni í Einarsnesi 34, og
er eigandi þess Tiyggvi Ámason,
sem kunnur er fyrir myndir sínar
af húsum í Reykjavík og þá eink-
um af eldri gerðinni, sem búa
yfir sögu, reisn og stemmningu.
Jafnhliða sýningarstarfsem-
inni, sem ennþá er af hóflegri
tegundinni, þvi þetta er önnur í
röðinni, hin fyrsta var haldin
síðustu helgi aprílmánaðar og
fyrstu helgina í maí sl. vor, gefur
Tryggvi út kynningarrit með
hverri sýningu, sem jafnframt er
boðskort.
Tryggvi sýndi sjálfur fyrra
skiptið og kom ég á opnunina og
hafði fróðleik og ánægju af. Hins
vegar man ég ekki í augnablikinu
hvort ég hafi þá verið virkur í
starfi eðá í fríi frá skrifum, en
ég kem satt að segja í fleiri til-
gangi á mjmdlistarsýningar en að
skrifa um þær. Á þetta er drepið
hér vegna skeytis til okkar listiýn-
enda í nýjasta kynningarritinu . ..
Það er hin góðkunna listakona
Þorbjörg Höskuldsdóttir, sem
sýnir á staðnum um þessar mund-
ir, nánar tiltekið um tvær helgar
og er seinni helgin framundan.
Myndlistarkonan sýnir 8 málverk
og 9 teikningar og eru flest mynd-
verkin af hóflegri stærðinni í
samræmi við þokkafull húsakynn-
in.
Myndirnar allar eru ákaflega
einkennandi fyrir þann ákveðna
myndstíll sem Þorbjörg hefur
markað sér og hún lagði út af
fyrir margt löngu, sem er sam-
bræðsla landslags og byggingar-
listar. Hún beinlínis flísaleggur
íslenzkt landslag á grískan máta
og gerði það af lífi og sál löngu
áður en það var „in“ að vera með
goðfræðilega vísun í allri mynd-
sköpun.
Það er síst af öllu eitthvað nýtt
að mála undir áhrifum af goðsög-
um enda hefur slíkt verið gert
öldum saman, en það er nýtt að
tengja hveija pensilstroku hinum
ýmsu greinum goðafræðinnar
enda eru áhöld um það hvort
margur heimsþekktur núlistamál-
arinn viti haus né sporð í þeim
merkilegu fræðum, sem er í mót-
sögn við fyrri alda málara sem
voru heillaðir af goðsögnum og
niðursokknir í þau fræði er tengd-
ust þeim og valförtuðu á sögulega
staði.
Ekki veit ég hið minnsta um
hve glögg Þorbjörg Höskulds-
dóttir er á goðafræðina, sem
kemur málinu lítið við því að ofan-
skráð er ekki tilvísun til hennar
né þeirrar listheimspeki, sem hún
hefíir tileinkað sér. Einfaldlega
er ég að vekja athygli á að hún
málar svona fyrir einhveija sjálf-
sprottna innri þörf en ekki vegna
fjarstýrðra tilmæla.
En að sjálfsögðu má rekja áhrif
frá einhveijum öðrum listamönn-
um í þessum og fyrri verkum
Þorbjargar, sem er eðlilegur
lífsins gangur en það er allt annað
mál.
Þorbjörg Höskuldsdóttir
Þetta er falleg sýning, sem
komið hefur verið upp í sýningar-
salnum í Einarsnesi 34, og hún
kynnir ýmsar bestu hliðar Þor-
bjargar Höskuldsdóttur sem
mjmdlistarmanns og er fyrir það
eitt heimsóknar virði.
Þeim, sem eiga leið um Skeija-
fjörðinn skal bent á að tilvalið er
að hafa innlit í listhúsið á dag-
skrá...