Morgunblaðið - 04.03.1988, Blaðsíða 18

18________________MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 4. MARZ 1988_
Or þróun í fiskeldi
eftirNíels
Árna Lund
I.
Á undanfömum árum hefur orðið
ðr þróun í fiskeldismálum, hér á
landi. Þrátt fyrir að íslendingar
hafi verið seinni til að byggja upp
þessa atvinnugrein en margar þjóð-
ir verður ekki öðru haldið fram en
að hratt hafi miðað á síðustu árum
og að útlitið lofi góðu. Það á jafnt
við þótt nokkuð bakslag hafi komið
í rekstur sumra fyrirtækja á und-
anfömum vikum og stafaði af und-
irkælingu sjávar. Það sýnir í raun
hversu skilyrði hér em ólík og t.d.
í Noregi og Færeyjum sem þó hefur
verið horft til þegar borið hefur
verið saman þróun í fiskeldi hér og
í öðmm löndum. Bæði við Færeyjar
og Noreg er sjávarhiti mun meiri,
auk þess sem firðir Noregs em
lygnir og gætir mun minni áhrifa
flóðs og ijöru en hér við land.
Á áranum 1984 til ársloka 1987
fjölgaði skráðum fiskeldisstöðvum
úr 40 í 113. Af þeim vom 94 með
skráða framleiðslu á síðasta ári.
Samkvæmt upplýsingum frá
Veiðimálastofnun í þessum mánuði
vom á árinu 1987 framleidd 682,5
tonn af laxi og silungi og um 5,2
milljón seiða. Heildarverðmæti eld-
isfiskjar var 549 milljónir. Fjöldi
ársverka við þessa atvinnugrein var
242,5 menn á síðasta ári.
Á þessu ári er áætiað að fram-
leidd verði um 1.800 tonn af laxi
og silungi og um 12 milljónir laxa-
seiða og tæp milljón siiungsseiða.
Þá er gert ráð fyrir að á árinu
1989 verði framleidd um 3.000 tonn
af iaxi og siiungi og rúmar 15 millj-
ónir seiða.
Á þessum tölum má sjá hve fram-
ieiðsluaukningin er mikil og hve
þróunin hefur orðið ör á síðustu
ámm.
Það em því miklar vonir bundnar
við fiskeldið og líklegt að það verði
ein af undirstöðum íslensks efna-
hags, haldi svo áfram sem horfir.
n.
Segja má að áhugi íslendinga
fyrir fiskeldi í þeirri mynd sem nú
þekkist, hafi fyrst vaknað fyrir al-
vöm þegar erlendir aðilar, og þá
einkum Norðmenn sýndu því áhuga
að leggja fram Qármagn til fiskeld-
is hér á landi, einkum í landeldis-
stöðvum.
í Noregi fer allt fiskeldi fram í
sjókvíum eða flotbúmm.
Þar í landi hafa verið í gildi tak-
markanir um stærð eldisbúra sem
miðast við að hver eldisbóndi hafí
ekki stærra búr en sem svarar 8.000
rúmmetmm. Með þessu var girt
fyrir að stórfyrirtæki legðu undir
sig þessa atvinnugrein, enda er
reynslan sú að fiskeldisfyrirtækin
em dreifð með allri ströndinni. Er
það liður í byggðastefnu Norð-
manna.
Þessar takmarkanir ollu mikilli
óánægju í Noregi. Enginn vafi er á
að þær leiddu til þess að ýmis stór-
fyrirtæki þar í landi sýndu fískeldi
á íslandi áhuga, vitandi af þvf frelsi
sem hér var í þeim málum. Af þessu
leiddi að þeir komu hingað og §ár-
festu í fiskeldisfyrirtækjum með
(slenskum aðilum.
Við þetta vaknaði áhugi íslenskra
stjómvalda á þessari atvinnugrein,
svo sem fyrr segir. Á siðustu áram
hafa verið veittir umtalsverðir
styrkir til fiskeldis og rannsókna í
þágu þess.
Reynslan af fiskeldi I sjó í Nor-
egi þótti lofa góðu. Vegna þessa
kom upp umræða um starfsrækslu
landeldisstöðva þar sem skilyrði
fyrir þeim hér á landi em einkar
ákjósanleg; annars vegar nægt heitt
vatn og hins vegar hreint lindar-
vatn eða sjór.
Þótt skilyrði til fiskeldis séu góð
hér á landi, em þau að sjálfsögðu
mismunandi. Hvað vænlegast þykir
seiðaeldið, þar sem auka má vaxta-
hraða seiða vemlega með því að
ala þau upp í upphituðu vatni. Við
þá framleiðslu nýtist jarðvarminn
vel til upphitunar eða blöndunar.
Þessi sérstaða gerir okkur kleift að
framleiða gönguseiði á mun ódýrari
máta en t.d. í Noregi, þar sem hita
þarf yfírborðsvatn og vöxtur seið-
anna tekur mun lengri tíma. Mikil
aukning hefur orðið og er fyrirsjá-
anleg í seiðaeldi hér á landi og er
e.t.v. meiri en markaður er fyrir.
Offramleiðsla á seiðum er atriði sem
framleiðendur og stjórnvöld verða
að huga að í tíma ef ekki á að
stefna í óefni.
Þar sem landeldisstöðvar byggja
á heitu vatni og hreinu ferskvatni
eða sjó, kemur það að sjálfu sér
að staðsetning þeirra miðast fyrst
og fremst við hvar þessi skilyrði
em fyrir hendi. Því er laxeldisstöðv-
ar að finna víðs vegar um landið,
allt frá ströndu og lengst upp til
dala. Sennilega verður meirihluti
laxeldis í landeldisstöðvum nærri
sjó og þar hefur íjárfestingaráhugi
erlendra aðila verið mestur.
Því má bæta við að Norðmenn
era með víðtækar athuganir í gangi
um aukið landeldi m.a. í gegnum-
streymandi víðum römm þar sem
fískurinn er í straumvatni. Talið er
að auka megi vöxt físksins með því
móti og hafa allt að þrisvar sinnum
meira magn af honum í slíkum eld-
irbúmm en í sjó. Þar að auki em
gæði fisksins talin betri og minni
hætta á sjúkdómum. Landeldinu er
því spáð framtíð.
III.
Seiðin era síðan alin áfram með
mismunandi eldisaðferðum.
Hvað vænlegasta leiðin hér á
landi er hafbeitin. Við hafbeit er
gönguseiðunum sleppt til sjávar,
þar sem þau dvelja og þroskast í
villtu umhverfi, þar til þau ganga
upp í ámar til hrygningar. Þá er
unnt að ná fískinum til slátmnar
eða ef ætlunin er að auka veiði í
viðkomandi á, að leyfa honum að
ganga upp í ána. Hafbeitin er þess
vegna ætíð nátengd laxveiðiám og
vatnasvæðum og þar með land-
búnaðinum.
Forsenda hafbeitarinnar er bann
við laxveiði í sjó. Það atriði er tryggt
í lögum um lax- og silungsveiði frá
árinu 1932, með einstöku laga-
ákvæði sem ekki þekkist í nokkm
öðm landi. Þetta lagaákvæði hefur
gjörbreytt skilyrðum til fiskræktar
f ám og þó sérstaklega varðandi
hafbeit, enda augljóst að til lítils
væri fyrir einstaklinga sem aðra
að ala upp seiði og sleppa ef hver
sem er mætti síðan veiða laxinn
úti fyrir ströndum.
Þar sem seiðaframieiðsla er mik-
il og viða góð skilyrði til hafbeitar
verður að telja að hafbeitin eigi
mikla framtíð fyrir sér. Lengi hefur
verið ljóst að eldi í sjókvíum hér
við land væri mun áhættusamara.
Vegna mikils sjávarkulda og óblíðs
veðurfars hefur alltaf verið hætta
á kælingu sjávar undir þau mörk
sem laxfiskar þola. Reynsla undan-
farinna vikna hefur sýnt að íslenskt
laxeldi mun að vemlegu leyti fara
fram í landeldisstöðvum eða blönd-
uðu eldi þar sem sjókvíar em ein-
göngu nýttar yfír sumartímann,
auk hafbeitar.
Hafbeit hefur verið stunduð hér
á landi í um tuttugu ár, lengst í
Laxeldisstöð ríkisins í Kollafirði.
Þar fara nú fram kynbótatilraunir
í sambandi við hafbeit og væntan-
lega verður einnig farið af stað með
tilraunir varðandi annað fiskeldi.
IV.
Kjmbótastarf í fiskeldi er rétt að
byija og markmiðið er að rækta
afkastamikla stofna líkt og gert
hefúr verið hjá öðmm „húsdýram".
Eflaust verður framhaldið, að kyn-
bættir verða einnig stofnar sem
ætlaðir em til eldis með öðmm að-
ferðum en hafbeit, m.a. landeldi.
Þeim kynbótatilraunum sem nú
fara fram, er þannig háttað að bom-
ar em saman 150 laxafjölskyldur
af ákveðnum stofnum og athugað
hvemig þær standa sig í sjávar-
vexti og endurheimtum.
Tilraunimar em unnar af Veiði-
málastofnun í samvinnu við Rann-
sóknastofnun landbúnaðarins, enda
hefur sú stofnun bestu þekkinguna
á sviði kynbóta. Kynbætur á laxi
byggja á sama gmnni .og kynbætur
annarra dýra. Þessi þáttur undir-
strikar enn frekar hin nánu tengsl
eldis á laxfiskum og ræktun annars
búpenings. Reynt er að draga fram
ákjósanlega erfðaeiginleika með því
að velja saman bestu einstaklingana
hveiju sinni.
Mikilvægt er að efla þessar til-
raunir og fá til þeirra aukna fyrir-
greiðslu stjómvalda með meiri fjár-
framlögum.
V.
Fiskeldi er mjög viðkvæm bú-
grein með tilliti til sjúkdóma. Stöð-
ugt þarf að fylgjast með fiskinum
og vera tilbúinn að grípa inn í með
lyfjagjöfum ef sjúkdómur gerir vart
við sig.
Landbúnaðarráðherra fer með
yfirstjóm fisksjúkdómamála og
honum til aðstoðar er fisksjúk-
dómanefnd. Hún er skipuð yfirdýra-
lækni, forstöðumanni Tilrauna-
stofnunarinnar á Keldum og veiði-
málastjóra.
Hlutverk nefndarinnar er að
marka heildarstefnu í því hvemig
veijast skuli fisksjúkdómum, segja
til um sýnatöku og henni er ætlað
að ráðleggja ráðherra hvernig
bregðast skuli við þegar upp koma
skæðir sjúkdómar.
Með lögum frá 1985 var sett á
stofn embætti dýralæknis físksjúk-
dóma. Hann starfar í nánum tengsl-
um við físksjúkdómanefnd og veitir
henni ráðgjöf.
Dýralæknir fískdjúkdóma og hér-
aðsdýralæknar annast reglubundið
eftirlit með fiskeldisstöðvum. Úr-
vinnsla á sýnum fer fram á rann-
sóknardeildinni á Keldum og í fram-
haldi af því útgáfa heilbrigðisvott-
orða.
Á síðasta ári fékkst leyfí fyrir
öðram dýralækni til aðstoðar dýra-
lækni fisksjúkdóma og á fjárlögum
þessa árs var veitt heimild til ráðn-
ingar á þá stöðu.
Forvamarstarf í fiskeldismálum
fer fram á sama tíma og hið reglu-
bundna eftirlit með fiskeldisstöðv-
unum. Á undanfömum ámm hefur
tekist að taka sýni úr öllum klak-
fiskum, bæði villtum og í hafbeit
og hluta þeirra fiska sem notaðir
hafa verið til undaneldis í búmm.
Samsvarandi starf og þetta hefur
hvergi annars staðar verið unnið
og það er eflaust ástæða þess að
íslendingum hefur m.a. tekist fram
til þessa að vama því að nýmaveiki
ylli vemlegum áföllum.
Ekki verður nógsamlega undir-
strikað mikilvægi forvamarstarfs-
ins og að heilbrigðiskröfum sé vel
sinnt. Komið hefur það fyrir að ein-
staklingum hafi þótt of langt geng-
ið í heilbrigðiskröfum en reynsla
annarra þjóða sýnir að fyllsta
ástæða er til að fara varlega. Öflugt
starf á þessum vettvangi hefur skit-
að okkur heilbrigðum stofnum.
Benda má á að lykillinn af seiða-
sölu erlendis, m.a. þeirri sem áætluð
er til Noregs í ár, var vissa Norð-
manna fyrir því hversu heilbrigðis-
þættinum er hér vel sinnt.
VI.
Á undanförnum ámm hefur verið
lögð áhersla á fræðslu fyrir þá sem
vilja leggja fískeldi fyrir sig. Enda
þótt margur læri umhirðu og ann-
að, sem til þarf við fískeldi, af
starfí við það er samt svo að mennt-
Níels Árni Lund
„ Af þessu má sjá að
hlutur landbúnaðar-
ráðuneytisins og stofn-
ana þess er verulegur.
Vart verður séð að
æskilegt geti talist að
hann verði slitinn úr
tengslum við f iskeldið í
landinu.“
un í þessari atvinnugrein sem ann-
arri er bráðnauðsynleg.
Margir hafa lært til þessara hluta
í Noregi en nú á síðari ámm bjóða
bændaskólamir á Hólum og Hvann-
eyri upp á bóklegt nám í fiskeldi
og fiskrækt. Á Hólum er auk þess
ágæt aðstaða til verklegrar
kennslu, þar sem Hólalax hf. hefur
aðstöðu sína þar. Við stöðina læra
nemendur meðferð á klakfiski,
hrognum og seiðum ásamt umhirðu
á fiskum. Auk þess er í samráði
við Veiðimálastofnun farið í ár og
vötn þar sem nemendum er kennt
að leggja net, draga á, taka pmfur
og kanna ástand og stofnstærðir
fiska.
Á vegum Veiðimálastofnunar em
starfandi ráðgjafadeildir í öllum
landsfíórðungum sem ætlað er að
aðstoða þá sem vilja gefa sig að
fískeldi.
Því er við að bæta að á vegum
Búnaðarfélags íslands er starfandi
sérmenntaður ráðunautur í fiskeldi
og veitir hann ásamt ráðunautum
í vatnsvirkjun, byggingum og bú-
tækni og hagfræði, bændum sem
nú stunda fiskeldi eða hafa hug á
að taka það upp, leiðbeiningar og
ráðgjöf.
VII.
Á sama tíma og áhugi fyrir fisk-
eldi jókst, var fyrirsjáanlegur sam-
dráttur í hefðbundnum búskap hér
á landi. Þá þegar var af stjóm-
völdum og öðmm bent á að fiskeldi
sem ákjósanlega atvinnugrein sem
gæti víða um land komið í stað
hefðbundins búskapar.
Nú má segja að fiskeldi í þeirri
stærð sem hér þekkist, sé í flestum
tilvikum of kostnaðarsamt fyrirtæki
til að geta verið á höndum einnar
fjölskyldu. Reynslan hefur líka orð-
ið sú að um flest þeirra hafa verið
stofnuð hlutafélög. í mörgum þeirra
eiga bændur stóran hlut, sem í sum-
um tilfellum er á þann veg að þeir
leggja til land og vatn en aðrir hlut-
hafar hafa lagt til Qármagnið til
uppbyggingarinnar. Á þann máta
hafa margir bændur fengið tekjur,
bæði sem eignaraðilar og sem
starfsmenn stöðvanna.
Þá er skylt að nefna að fiskeldi
hefur skipt sköpum í atvinnulífi
heilla byggðalaga. Má því til sönn-
unar nefna Kelduhverfi við Öxar-
fíörð. Þar má hiklaust halda því
fram að fjöldi bænda hefði orðið
að flytjast á brott, vegna stórfellds
niðurskurðar á riðuveiku sauðfé, ef
þeir hefðu ekki fengið atvinnu við
fiskeldi. Þar er fiskeldið í reynd sú
búgrein sem kom í stað hefðbundins
búskapar.
Eins má nefna Miklalax hf. í
Fljótum, þar sem bændur og fleiri
tóku sig saman um stofnun hlutafé-
lags um fiskeldi. í Grímsnesi veitir
Fjallalax hf. mörgum atvinnu og
fiskeldi er stór þáttur í atvinnulífi
í Ölfusi. Mörg fleiri dæmi má nefna
þar sem fiskeldið hefur styrkt at-
vinnulíf til sveita. Eðli þess er í
reynd þannig að það verður helst
stundað úti í dreifbýlinu.
VII
Nokkur umræða hefur orðið um
það hvar í stjómkerfinu fiskeldið
skuli vistað og hafa jafnvel komið
fram sjónarmið sem telja það hafa
orðið fiskeldinu fjötur um fót að
slíkt skuli ekki betur ákvarðað en
nú er. Um þetta má eflaust lengi
deila. Hitt er aftur á móti ljóst, að
vart verða þær deilur atvinnugrein-
inni til hagsbóta. Ástæða er þó til
að benda á eftirfarandi:
Fiskeldi hefur lengi verið á við-
fangsefnalista hjá landbúnaðar-
ráðuneytinu og má rekja það allt
til ársins 1932 er sett vom lög um
lax- og silungsveiði. Þá fór atvinnu-
málaráðuneytið með þennan mála-
flokk og allt til 1969 er landbúnað-
arráðuneytið var sett á fót. Lögin
vom síðan endurskoðuð 1970 og í
auglýsingu um Stjómarráð íslands
frá þeim tíma er sérstaklega kveðið
á um að landbúnaðarráðuneytið
skuli „fara með mál er varða veiði
í ám og vötnum svo og önnur veiði-
mál, er eigi ber undir annað ráðu-
neyti."
Þá má nefna að í jarðarlögum
er kveðið á um. að jarðarnefndir
þurfi að samþykkja allar ráðstafan-
ir lands utan þéttbýlissvæða og
þarf þannig samþykki þeirra fyrir
ráðstöfun lands undir fiskeldisfyrir-
tæki. Málefni jarðanefnda heyra
undir landbúnaðarráðuneytið.
Þá skal þess einnig getið að land-
búnaðarráðuneytið hefur umsjón
með flestum ríkisjörðum og hefur
það undanfarin ár stuðlað að því
að land ríkisins væri notað til fisk-
eldis. Ifyrir fáum ámm sætti
ákvörðun núverandi landbúnaðar-
ráðherra, þess efnis að veita ís-
landslax hf. aðstöðu í landi Staðar
í Grindavík, harðri gagnrýni nokk-
urra alþingismanna. Flestir ef ekki
allir era þó sammála um réttmæti
þeirrar ákvörðunar nú.
Enn skal á það bent að allar
helstu stofnanir sem sinna fiskeldis-
málum, þar með rannsóknum,
fræðslu og heilbrigðisatriðum,
heyra allar undir landbúnaðarráðu-
neytið. Þar má nefna Veiðimála-
stofnun, Fisksjúkdómanefnd og
dýralækni fisksjúkdóma, Rann-
sóknarstofnun landbúnaðarins og
bændaskólana á Hólum og Hvann-
eyri. Þessir aðilar hafa náð miklum
árangri í þágu fiskeldis.
Biýnt er að koma á reglum um
slátmn, flokkun, mat og meðferð
matfiskjar. Að þeim málum er nú
verið að vinna.
Auk þess sinna Búnaðarfélag
íslands, Stofnlánadeild landbúnað-
arins og Framleiðnisjóður mikil-
vægu hlutverki varðandi fiskeldi.
Af þessu má sjá að hlutur land-
búnaðarráðuneytisins og stofnana
þess er vemlegur. Vart verður séð
að æskilegt geti talist að hann verði
slitinn úr tengslum við fiskeldið (
landinu. Jafnframt er ljóst að ef
fiskeldið verður vistað annars stað-
ar í stjómkerfinu verðurað byggja
upp frá gmnni samskonar þjónustu
og nú er veitt eða að færa hóp
starfsmanna sem nú vinna á vegum
landbúnaðarins yfir til annars ráðu-
neytis og annarra stofnana. Fyrir
slíkum breytingum em vart sjáan-
leg rök.
Það er hins vegar rétt að sá sem
ætlar sér að heQa starfrækslu fisk-
eldisfyrirtækis verður að Ieita til
margra annarra ráðuneyta varðandi
leyfisveitingar, umsagnir og vottorð
og fullkomlega eðlilegt að spurt sé
hvort ekki sé hægt að einfalda þá
afgreiðslu.
Höfundur er starfsmaður í Land-
búnaðarráðuneytinu.