Morgunblaðið - 29.03.1988, Blaðsíða 40

40
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 29. MARZ 1988

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aðstoðarritstjóri
Fulltrúarritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
MatthíasJohannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst IngiJónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 700 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 60 kr. eintakið.
Jafnrétti kynjanna
SUÐUR-AFRIKA:
Útlagj
gætu stuðlað að
Heilbrigt þjóðfélag hlýtur
að kosta kapps um að
gera konum kleift að sinna
móðurhlutverki sínu sem bezt.
Samvera móður og barns er
mjög mikilvæg, ekki sízt fyrstu
mánuði og misseri á lífsferli
bamsins. Lenging fæðingaror-
lofs — í áfongum — úr þremur
mánuðum í sex, sem Ragnhild-
ur Helgadóttir beitti sér fyrir
sem heilbrigðisráðherra, var
stórt skref til réttrar áttar.
Engu að síður eiga konur að
hafa sama rétt og sömu stöðu
og karlar til að nýta menntun
sína og starfshæfni í þjóðfélag-
inu. Þetta er eitt mikilvægasta
grundvallaratriði almennra
mannréttinda. Þar að auki
þrýstir íslenzkt samfélag kon-
um í æ ríkari mæli út á vinnu-
markaðinn. Eftirspum eftir
vinnuafli hefur um langt árabil
verið meiri í flestum starfs-
greinum en framboð, gagnstætt
víðtæku atvinnuleysi í grann-
ríkjum. Svo virðist og sem fyöl-
skyldur þurfí oftar en ekki tvær
fyrirvinnur til að mæta lífs-
kjarakröfum líðandi stundar.
Jafnrétti kynja, sem löngu
er viðurkennt í orði, er ekki í
höfn á borði, hvorki hérlendis
né í grannríkjum, þó vissulega
hafí miðað nokkuð áleiðis. Af
þessum sökum hefur löggjafinn
séð ástæðu til að koma á fót
sérstöku Jafnréttisráði, sem
hefur mörg jám í eldi. Og af
þessum sökum fer víða fram í
samfélaginu umræða og bar-
átta fyrir jafnstöðu kvenna,
meðal annars á starfs- og kjara-
vettvangi.
Asdís J. Rafnar, formaður
Jaftiréttisráðs, víkur að þessum
málum í grein hér í Morgun-
blaðinu síðastliðinn laugardag.
í greininni er víða komið við.
Meðal annars er drepið á
stefnumótandi þátt fjölmiðla,
ljósvaka- og prentmiðla, og
nefnd sérstaklega könnun dr.
Sigrúnar Stefánsdóttur á hlut
kvenna í hljóðvarps- og sjón-
varpsfréttum. „Niðurstöður
könnunar dr. Sigrúnar Stefáns-
dóttur benda til þess, að fjöl-
miðlar endurspegli brejdt þjóð-
félag að takmörkuðu leyti, með
tilliti til stöðugt aukinna áhrifa
kvenna í þjóðlífínu sem og at-
vinnuþátttöku kvenna.“
Formaður Jafnréttisráðs
greinir frá því að ráðið hafí
beint þeim tilmælum til stjóm-
valda „með bréfí til félagsmála-
ráðherra í byijun febrúar sl.,
að hvert ráðuneyti og hver
stofnun ríkisins móti sér stefnu
eða áætlun um það, hvemig
auka megi hlut kvenna í stjóm-
unarstörfum hjá ríkinu og
hvemig vinna megi að jafnrétti
kynjanna á þessum vinnustöð-
um“. Þá mun Jafnréttisráð leita
eftir viðræðum við samtök
vinnuveitenda, forstöðumenn
einstakra fyrirtækja og samtök
launþega á almennum vinnu-
markaði í sömu erindagjörðum,
sem og Samband íslenzkra
sveitarfélaga og jafnréttis-
nefndir sveitarfélaganna.
Formaður Jafnréttisráðs tel-
ur og mikilvægt að koma á fót
náms-, starfs- og jafnréttis-
fræðslu í skólum landsins, sem
raunar sé lögbundin í jafnréttis-
lögunum. Mikilvægt sé til dæm-
is að skipuleggja sérstaka
námsgrein fyrir 8. og 9. bekk
grunnskóla og framhaldsskóla
um vinnumarkaðinn og upp-
byggingu atvinnulífsins til að
auðvelda náms- og starfsval
unglinga. Hluti þeirrar náms-
greinar yrði fræðsla um ýmsa
þjóðlífsþætti, sem varða hvern
einstakling, svo sem jafnrétti
kynjanna, sifjalög, stjómskipun
lýðveldisins, kjarasamninga og
skattkerfí.
Þijár opinberar nefndir fjalla
nú um ýmsa þætti jafnréttis-
mála. Fjölskyldunefnd undir
forsæti Ingu Jónu Þórðardóttur
fjallar um dagvistarmál, sam-
felldan skóladag og skattamál.
Nefnd á vegum forsætisráð-
herra, sem Hallgrímur Snorra-
son veitir forstöðu, gengst fyrir
könnun á launamun eftir kynj-
um, sem Félagsvísindadeild
Háskólans mun annast. Loks
hefur nefnd undir forsæti Láru
Júlíusdóttur skilað niðurstöðum
til félagsmálaráðherra um laun
og hlunnindagreiðslur kvenna
og karla hjá ríkinu.
Það er af hinu góða að þessi
mál eru nú í vandlegri skoðun
af hálfu stjómvalda. Ástæða
er að taka undir lokaorð Ás-
dísar J. Rafnar, formanns Jafn-
réttisráðs, í Morgunblaðsgrein
hennar:
„Ef við ætlum að byggja upp
þjóðfélag fijálsra og hamingju-
samra einstaklinga, karla og
kvenna, feðra, mæðra og bama,
verður það ekki gert án virðing-
ar fyrir þeim grundvallarmann-
réttindum að hver einstaklingur
sé metinn að eigin verðleikum
en ekki eftir því hvort hann er
kona eða karl.“
Aðskilnaðar stefn-
an tekur sinn toll
- eftir A.H. Heard
Deilur hvítra og svartra í Suð
ur-Afríku hafa á sér margar hlið-
ar. Stöðugt berast fréttir af því
hve hart er tekist á heima fyrir
í Suður-Afríku. í þeirri grein,
sem hér birtist, er hins vegar
varpað Ijósi á aðra hlið málsins,
landflótta frá Suður-Afriku og
tjónið sem af honum hefur hlot-
ist.
Suður-afriskum útlögum fjölgar
ört og það dregur úr möguleikanum
á því að komið verði á sáttum í
kynþáttadeilunni í Suður-Afríku.
Þetta er niðurstaða mín eftir ferð
um Bandaríkin, Bretland og Evrópu
á síðustu mánuðum. Útlagamir eru
svo að segja alls staðar - í Amster-
dam, Lundúnum, Toronto, San Di-
ego, Boston. Heil hersing suður-
afrískra hæfileikamanna af ýmsum
kynþáttum er tvístruð út um allan
heim, og getur ekki snúið aftur
vegna ríkjandi ástands heima fyrir.
Þetta sýnir hversu mikinn toll að-
skilnaðarstefna stjómarinnar í Suð-
ur-Afríku tekur.
Margir útlaganna, næmir og gáf-
aðir menn, væru vel til þess fallnir
að koma á reglu að nýju í Suður-
AMku. Meðal þeirra eru prestar,
sem starfa af einlægni í þægilegum
sóknum eða halda uppi merki bar-
áttunnar gegn aðskilnaðarstefn-
unni. Margir harðsnúnir svartir
andófsmenn leita frelsisins í her-
búðum eða menntastofnunum langt
í burtu frá ættjörðinni. Ég hef orð-
ið var við sívaxandi fíölda tals-
manna þess að gripið verði til refsi-
aðgerða og harðrar stefnu gegn
stjóminni í Pretoríu.
Svartir og hvítir útlagar
Ég hef kynnst fýrrverandi suð-
ur-afrískum stjómmálamönnum
með fijálslyndar skoðanir sem eyða
síðustu ævidþgunum í hitunum í
Kaljfomíu. Á vegi mínum urðu
sagnfræðingar af Zulu-ættum á
fyrirlestraferðum milli háskóla í
Bandaríkjunum. Þar eru einnig lög-
fræðingar sem fínnst margt hafa
breyst síðan þeir fylgdu Robert
Kennedy um Suður-Afríku á sjö-
unda áratugnum. Ég kynntist ung-
um svörtum útlaga í Toronto, sem
fékk fj'öldann allan af byssuskotum
í andlitið í uppreisn í Soweto árið
1976, en er samt engan veginn bit-
ur í garð hvítra Suður-Afríkumanna
í þessari kanadísku borg.
I San Diego, þar sem loftslagið
minnir mjög á Höfðaborg, er fyöldi
suður-afrískra landnema, sem sum-
ir hveijir flúðu harðræði hvítu
valdamannanna og harðneskjuleg
viðbrögð svertingja. Aðrir em
íhaldsmenn sem yfírgáfu Suður-
Afríku vegna þess að þeim fannst
Botha forseti veita blökkumönnum
of mikið.
Þá eru fíölmargir hvítir karl-
menn, sem hafa skotið sér undan
herkvaðningu og yrðu leiddir fyrir
rétt og hlytu hugsanlega áralangan
fangelsisdóm, kæmu þeir aftur
heim. Ef til vill eru engir útlaganna
eins illa settir og þeir.
Var meinað að berjast
gegn nasisismanum
— vegna litarháttar
í Kalifomíu kynntist ég útlaga,
sem var beinn í baki og bar sig
hermannlega, með blandaðan litar-
hátt og mjög suður-afrískan fram-
burð. Hann hafði eytt mörgum
árum fíarri ættjörð sinni eftir að
hafa reynt, sem kynblendingur, að
fá að ganga í suður-afríska herinn
til að geta barist gegn kynþátta-
stefnu Hitlers og harðstjóm hans í
seinni heimsstyijöldinni. Hann fór
til Bretlands og gekk í breska her-
inn á grundvelli jafnréttis kynþátt-
anna, og fluttist aldrei heim. Hann
gagnrýndi auðvitað suður-afrísk
stjómvöld, ekki aðeins þau sem nú
eru við völd, heldur einnig forvera
þeirra, stjóm Sameinaða flokksins
sem Jan Smuts Ieiddi, en það var
hún sem olli því að hann varð að
yfírgefa ættjörð sína.
Trúaðir og trúlausir
í Bandaríkjunum varð ég var við
að menn ályktuðu sjálfkrafa að
væri einhver andvígur stjóm Suð-
ur-Afríku hlyti hann annaðhvort að
vera útlagi eða að vera að reyna
sitt besta til að verða útlægur. Ég
þurfti í eitt skipti að mótmæla þeg-
ar mér var lýst sem „útlægum"
útgefanda í útvarpsþætti í San Di-
ego. Þann heiður verðskuldar Don-
ald Woods, fyrrum ritstjóri systur-
blaðs Cape Times í Austur-London,
Táknræn mynd úr skemmtigarði i
leika sér saman á fallbyssu.
The Daily Dispatch, sem hefur ver-
ið gerður ódauðlegur í kvikmynd
Richards Attenboroughs Hróp á
frelsi (Cry Freedom, sem Laugarás-
bíó sýnir, innsk. þýð.).
Suður-afrísku útlagamir eru
svartir og hvítir, kristnir, gyðingar
og múhameðstrúarmenn, trúleys-
ingjar og efasemdamenn. Flestir
þeirra hafa andúð á aðskilnaðar-
stefnunni. Þeir eiga tvennt sameig-
inlegt - þeir eru Suður-Afríkumenn,
og þeim er annt um ættjörð sína.
Sumir komast til
metorða erlendis
Reynsla Bills Hoffenbergs, sem
áður var einn helsti læknir Höfða-
borgar, lýsir vel hvemig suður-
afrískum hæfíleikamönnum hefur
verið tvístrað. Suður-afríska stjóm-
in dæmdi Hoffenberg útlægan árið
1967 og hann fór til Bretlands —
varð þar forseti hins konunglega
læknaskóla. í æðstu dómarasætum
Bretlands er að minnsta kosti einn
dómari sem yfirgaf Suður-Afríku á
sjöunda áratugnum, en það gerði
hann af sjálfsdáðum.
Margir útlaganna aðlagast aldrei
nýju heimkynnunum. Þeir þrauka í
þeirri von, sem enn hefur ekki ræst,
að róttækar breytingar verði í Suð-
ur-Afríku, svo þeir geti snúið heim.
Þeir hlusta með athygli á útvarps-
stöðvar og reyna að lesa milli
línanna í áróðri opinberu útvarps-
stöðvarinnar í Suður-Afríku og bera
það saman við hlutlægari fréttir frá
BBC eða Voice of Ameríca.
Margir þeirra útlaga sem ég
ræddi við viðurkenndu að þeir hefðu
miklar áhyggjur. Miðað við einstaka
hæfíleika þeirra og mikla þörf fyrir
þá í Suður-Afríku, em störf þeirra
í útlegðinni lítilsigld. Fyrrverandi
unglingaleiðtogi kirkjunnar sem ég
þekki, maður sem gæti lagt mikið
af mörkum í Suður-Afríku, er nú
rekstrarráðgjafi í Massachusetts í
Bandaríkjunum og hefur notið vel-
gengni í starfí, en saknar þó alltaf
ættjarðarinnar.
Ánnar maður sem ég þekki, fyrr-
um meþódistaprestur í Suður-
Afríku, er forstöðumaður banda-
rískra samtaka, sem styrkja suður-
afríska blökkumenn vegna póli-
tískra réttarhalda, en samt viður-
kenndi hann í samtali við mig að
hann hefði í 22 ár óskað þess mest
Jóhannesarborg í Suður-Afríku. ,
að geta snúið heim. Á þeim tíma
hafa bæði faðir hans og móðir ver-
ið jarðsett í Höfðaborg án þess að
hann hafí getað verið viðstaddur
jarðarförina.
Ég kynntist að minnsta kosti ein-
um þekktum útlaga sem hugleiddi
af alvöru að snúa aftur til Suður-
Afríku og hætta á að verða kærður
fyrir að hafa hunsað útlegðardóm
sem hann fékk þegar hann flúði
land fyrir mörgum árum. Enginn
veit hvað lögreglan tæki til bragðs,
birtist þessi maður einn góðan veð-
urdag í höfuðstöðvum hennar og
skráði nafn sitt í bókina sem hann
þurfti að rita í vikulega þar til hann
hætti því skyndilega og flúði.
Frjálslyndir kaupsýslu-
menn yfirgefa landið
Það var mikið áfall fyrir málstað
frjálslyndra þegar tveir atkvæða-
miklir kaupsýslumenn, frekar ungir
að árum, tóku allt í einu saman
föggur sínar og fóru til Bretlands
á liðnu ári. Þeir eru Gordon Wadd-
ell, fyrrum rugbý-leikmaður frá
Skotlandi og verðbréfasali í Suður-
Afríku. Hann kom til Suður-Afríku
fyrir mörgum árum og kvæntist
dóttur demantajöfursins Harrye
Oppenheimers, og varð máttarstólpi