Morgunblaðið - 29.03.1988, Blaðsíða 43

MORGUttBLA'&rÐ; SHÍÐSOÖAeöft áé'.' MÁftz: 1§&>M
Verðstríðið vegur
hart að byggðinni
Skuldir bænda í Þykkvabæ hrann-
ast upp og jarðir lækka í verði
Selfossi.
STAÐA bænda sem eingöngu
stunda kartöflurækt er slæm
vegna mikillar skuldasöfnunar. I
því verðstríði sem ríkir fá bænd-
ur 10 krónur eða minna fyrir
kílóið af kartöflum en fram-
leiðslukostnaður er talinn vera <
35 krónur á kíló. í Þykkvabæ eru
um 40 kartöflubændur og af
þeim eru um 10 sem famir eru
að sækja vinnu annað og eru tii-
búnir að flytjast burtu og selja
jarðir sínar. Þær eru aftur skuld-
settar og verðlausar í þvi ástandi
sem ríkir. Byggðarlagið stendur
og fellur með kartöfluræktinni
og núverandi ástand á kartöflu-
markaðnum vegur hart að til-
veru þess, að sögn viðmælenda
Morgunblaðsins i Þykkvabæ.
Bændur í Þykkvabæ skiptast í
þijá hópa eftir því hvernig þeir setja
kartöflumar á markað, þá sem
skipta við Þykkvabæjarkartöflur hf.
í Garðabæ, þá sem skipta við Ágæti
hf. og þá sem selja beint. Þessi
staða hefur leitt tii togstreitu milli
manna ekki síst vegna mismunandi
uppgjörs á liðnu ári. Þeir sem skiptu
við Þykkvabæjarkartöflur fengu að
fullu uppgert á síðastliðnu _ári á
meðan þeir sem skiptu við Ágæti,
sem Ágæti hf. var stofnað uppúr
eftir áramótin, fengu ekki uppgert
að fullu og þurftu að henda miklu
af kartöflum. Nokkrir þeirra brugðu
þá á það ráð að selja beint, fram-
hjá dreifíngarfyrirtækjunum, til
þess að fá verð fyrir kartöflurnar.
Fólk í Þykkvabæ er sammála um
að ástandið sé stórhættulegt byggð-
inni og nauðsynlegt að fá fram úr-
bætur. í þeirri stöðu sem nú er
komin upp eru lausnarorð fólksins
meiri samstaða meðal bænda og
að fram komi eitt öflugt dreifíngar-
fyrirtæki sem skipti við 80% fram-
leiðenda og geti náð meiri hag-
kvæmni í rekstri og betra verði til
bænda. Möguleikar eru taldir á því
að af þessu geti orðið þar sem
bæði dreifíngarfyrirtækin, Þykkva-
bæjarkartöflur og Ágæti hf., eru í
eigu framleiðenda.
Sem dæmi um aukna hagkvæmni
hjá dreifingarfyrirtækjunum spar-
ast 10 krónur í pökkun og aðrar 10
í dreifíngu á hvert kíló hjá Ágæti
hf. ef magnið er aukið úr 80 tonnum
í 240 tonn. Með slíkri aukningu
væri unnt að selja ódýrari vöru og
greiða hærra verð til bænda.
Skömmu eftir að Þykkvabæjar-
kartöflur og Ágæti hf. lækkuðu
heildsöluverð á kartöflum um 40%
var rætt við nokkra bændur í
Þykkvabæ um ástandið.
Neyðarúrræði að
selja beint
„Staðan er slæm. Ég sé ekki fram
á annað en draga saman seglin og
hætta. Þetta er bændum sjálfum
að kenna, það er engin samstaða
hjá þeim, bara stríð. Það eru allir
að drepa alla og sjálfa sig um leið,“
sagði Sigurður Daníelson bóndi á
Mel. Hann setti niður í 10 hektara
á síðasta ári en kvaðst ekki búinn
að taka endanlega ákvörðun um
hvort það yrði nokkuð í vor. Hann
kvaðst nýhættur í Ágæti vegna
þess að hann hefði ekki fengið upp-
gert fjóra síðustu mánuði liðins-
árs.„Við sem vorum í Ágæti þurftun
að henda helmingnum af upp-
skerunni á meðan hinir seldu upp
og svo fær maður ekki borgað. Það
lítur illa út með uppgjör og ég hef
ekki efni á að lána þessa aura.
Maður verður að bjarga sér og selja
sjálfur. Það sem maður hugsanlega
selur núna til Ágætis hf. fær maður
ekki borgað fyrr en eftir tvo mán-
uði. Maður þarf að bera öll afföll
og flutning og þegar búið er að tína
úr er tonnið kannski ekki orðið
nema 700 kíló.
Það er betra að selja beint, mað-
ur fær þó borgað strax. Þetta er
neyðarúrræði, en það borgar enginn
annar skuldirnar, maður verður að
gera það sjálfur," sagði Sigurður
sem er fæddur og uppalinn í
Þykkvabæ. Hann sagði einnig að
sjálfur hefði hann ekki lagt í neinar
framkvæmdir eða uppbyggingu,
ástandið hefði ekki boðið upp á slíkt
síðastliðin þijú ár.
Öflug sölusamtök
nauðsynleg
Tryggvi Skjaldarson bóndi í
Norður-Nýjabæ ræktar kartöflur í
16-18 hekturum og selur hveijum
sem kaupa vill. Kartöflum hans er
dreift úr gámi við Bifreiðastöð ís-
lands í Reykjavík, í 15 kílóa pokum.
Hann var með í Ágæti í fyrra en
komst í þá stöðu að þurfa að henda
200 tonnum. „Ég þoli það ekki
mörg ár í röð,“ sagði Tryggvi, „ég
er ekki búinn að fá uppgert ennþá,
maður henti kaupinu en það sem
maður á inni er upp í kostnað.
Ég er þeirrar skoðunar að bænd-
ur eigi að sameinast um öflug sölu-
samtök sem hafa einfalt kerfi og
skila sem mestu af verðinu til
bænda og gera vöruna ódýrari til
hagsbóta fyrir neytendur. Það er
verið að auka kostnað á kartöflum
til neytenda með sölukerfinu í dag
og bæði bændur og neytendur tapa.
Það er ekkert pláss fyrir svona
mörg batterí í þessu.
Ef öflug samstaða er geta þeir
ekki keppt við slíkt sem selja beint.
Með fyrirtæki sem hefði 80% af
bændum, eins og Ágæti var hugs-
að, næðist meiri hagkvæmni í dreif-
ingu og pökkun."
Um það hvemig komið væri fyr-
ir byggðarlaginu í Þykkvabæ sagði
Tryggvi: „Menn hafa verið blindað-
ir af eiginhagsmunum og slíkt
gengur ekki.“
Þörf á einhverri stjórnun
„Þessi verðlækkun núna er stað-
festing á því sem hafði gerst, verð-
ið var farið niður," sagði Sighvatur
Hafsteinsson í Gerði, formaður
stjómar Þykkvabæjarkartaflna
hf.„Staðan er mjög bágborin hjá
bændum sem em með kartöflur ein-
göngu. Menn em að verða leigulið-
ar vegna skuldanna ogjarðirnar em
verðlausar.
Það er ekki nógu mikil samstaða
meðal manna hér í Þykkvabæ.
Menn hafa frekar eytt púðri í að
kroppa augun hver úr öðmm í stað
þess að komast að sameiginlegri
niðurstöðu. Hér em um 40 bændur
sem lifa á þessu eingöngu. Það
veikir Landssamtök kartöflubænda
að þar ráða ekki þeir sem em alfar-
ið í þessu þó svo þeir séu með
60-70% af því sem kemur á markað-
inn.
Ég vil einhveija stjómun, annars
gengur þetta ekki og ég sé ekki í
dag að það sé í raun mikið hægt
að gera annað en setja reglugerð
um afurðastöðvar. Það er endalaust
hægt að sprengja þær upp ef ekki
er samstaða um þær. Til að skilja
þetta þarf ekki annað en hugsa sér
lambakjötsframleiðendur í sömu
spomm og kartöflubændur, ef ríkið
setti þá út á gaddinn. Menn fæm
að slátra heima og keyra á markað-
inn og allt þar á milli.
Það þarf reglugerð um að kart-
öflur sem fara í sölu fari í gegnum
stöðvamar og gjöldin skili sér þar.
Menn geta deilt um hvað þær eiga
að vera margar en þetta er svo
Sigurður Guðnason, Háarima.
Tryggvi Skjaldarson, Norður-
Nýjabæ.
Morgunblaðið/Sigurður Jónsson
Garðar Óskarsson, Húnakoti.
lítill markaður sem um er deilt að
það er ekki gmndvöllur fyrir mörg-
um. Endapunkturinn verður sá að
það rís upp eitt sterkt fyrirtæki.
Maður reynir að vera bjartsýnn.
Við emm komnir á botninn með
verðið, fáum ekkert fyrir þetta í
dag. Verðið er 20 krónur út úr af-
urðastöðvunum og við fáum ekki
krónu. Ég er ekki viss um að menn
sendi þetta frá sér upp á þessi býtti
en það skiptir kannski ekki máli
hvert þessu er hent.
Jú, ég set ömgglega niður í vor,
maður hefur ekki efni á því að
hætta. Ég tel góða möguleika á því
að Þykkvabæjarkartöflur hf. og
Ágæti hf. sameinist ef menn em
tilbúnir að setjast niður fordóma-
Iaust og ræða málið. Fyrirtækin em
bæði í eigu framleiðenda og ástand-
ið getur þrýst mönnum saman.
Meginmálið er að fá verð fyrir kart-
öflumar en það fá framleiðendur
ekki í dag. Með stóm fyrirtæki verð-
ur meiri hagkvæmni í pökkun og
Sigurður Daníelsson, Mel.
Sighvatur Hafsteinsson, Gerði.
Páll Guðbrandsson, oddviti Há-
varðarkoti.
dreifíngu og það þrengir að þeim
sem em að þessu upp á eigin spýt-
ur,“ sagði Sighvatur Hafsteinsson.
Höfum ekki annan
búrekstur
„Þetta er alveg hræðileg staða
sem okkur er komið í. Það hefur
engin áhrif á söluna á nokkum
hátt þótt verið sé að lækka verðið.
Með heildsöluverð í 20 krónum fær
bóndinn ekki fimmeyring og þessar
dreifíngarstöðvar em að fara á
hausinn," sagði Páll Guðbrandsson
oddviti í Hávarðakoti og formaður
Landssambands kartöflubænda.
„Þessi ósamstaða meðal kart-
öflubænda hefur skapast af offram-
leiðslunni. Menn keppast við að
koma sinni vöm út. Það vantar ein-
hvers konar stýringu. Landssam-
bandið hefur verið að kynna sér
framleiðslustýringu í nágranna-
löndunum og fínna leið tl þess að
vera með það besta hveiju sinni og
tryggja mönnum ákveðna fram-
leiðslu.
Það væri sterkast að fá fram
eitt dreifíngarfyrirtæki með 70-80%
af framleiðendum. Með slíku væri
hægt að lækka álagninguna í heild-
sölu ofan á verð til bænda. Menn
vilja þetta í reynd og fyrirtækin
vilja þetta raunar líka en slæm
staða þeirra gæti reynst erfíð. Það
endar með því að aðstæður þrýsta
mönnum saman.
Það em margir bændur hér sem
segja að með sömu stefnu setji þeir
ekki niður i vor. Það em um 10
bændur sem ekki em í plássinu og
____________________________
em tilbúnir að fara í burtu losni
þeir við jarðimar. Við emm verst
settir héma, getum ekki farið í
annan búrekstur. Það er komið los
á fólkið sem er ekki óeðlilegt í þess-
ari stöðu. En það er líka erfitt að
fara því menn fá ekkert fyrir jarð-
imar.
Afurðalögin fóm illa með okkur.
Við vomm spurðir um ýmis atriði
og lögðum á okkur að svara því og
reyna að betmmbæta lögin en það
var ekkert hlustað á okkur. Lögin
steyptu okkur út í harða samkeppni
sem við vomm ekki tilbúnir að tak-
ast á við.“
Maður fær ekki
fyrir kostnaði
„Staðan er mjög slæm, alveg
hroðaleg. Það kemur ekkert inn,
maður fær ekki fyrir kostnaði,“
sagði Sigurður Guðnason bóndi í
Háarima. Hann sagði það þýðing-
arlítið að senda frá sér kartöflur
þegar ekkert fengist fyrir þær.
Hann hefur sent kartöflur til Ágæt-
is hf. og á eftir að fá uppgert úr
gamla Ágæti, taldi að menn ættu
þetta upp í tvær milljónir útistand-
andi. „Það er spurning hvort menn
senda kartöflur á markað þegar
svona er ástatt að þeir fá ekkert
fyrir þær. Ódýrasta lausnin núna
er að henda þeim.
Við emm alveg bundnir í þessu,
getum ekki selt og getum ekki
hætt, söfnum bara meiri skuldum
með óbreyttu ástandi. Það væri nóg
að hafa eina dreifístöð, markaður--
inn er það lítill. Skásta leiðin væri
að ná hagkvæmni í dreifingunni
þannig að hún verði ekki drepin
niður með því að selja beint. Þetta
ástand er fyrst og fremst komið til
vegna samstöðuleysis. Menn hugsa
bara um að drepa aðra niður þó
þeir séu að skaða sjálfa sig um leið.
Þetta kom eins og sprengja með
fijálsræðinu. Ég er hræddur um að
það yrði mgl og dúndur ef þessi
staða kæmi upp í mjólkurfram-
leiðslunni eða í kindakjötinu.
Það sem líka spilar inn í þetta
er að afköstin em orðin það mikil
hjá hveijum og einum og menn
hafa farið út í þessa ræktun þegar
þeir fengu skerðingu í öðmm bú-
greinum. Það var smá svigrúm hér
áður en er það ekki lengur," sagði
Sigurður í Háarima og lét þess einn-
ig getið að hér áður hefði Þykkvi-
bær verið frægur fyrir samstöðu
manna en væri það ekki lengur,
menn hugsuðu of mikið um sjálfa
sig.
Lækkunin eingöngu
tekin af bændum
„Fyrir okkur sem stundum þetta
sem aðalbúgrein þá er þetta algjör
dauði. Ég sé ekki hvemig menn
eiga að geta keypt áburð og útsæði
fyrir vorið. Það má mikið vera ef
það hætta ekki einhveijir þó svo
þeir fái ekkert fyrir jarðirnar,"
sagði Garðar Óskarsson bóndi í
Húnakoti.
„Ég er hissa á því hvað stjóm-
völd em sofandi yfír þessu. Það er
ljóst að þetta ástand getur ekki ríkt
lengi. Þessi lækkun er eingöngu
tekin af bændum, aðrir, kaupmenn
og heildsalar, hafa sitt. Dreifingar-
stöðvamar missa líka sitt veltufé
og hljóta að fara á hausinn með
þessu móti. Þetta verðstríð er ekki
lausnin á vandanum, svo mikið er
víst. • ''
Það þarf að binda þetta við af-
urðastöðvamar og að það verði lág-
marksverð á þessari vöm til fram-
leiðenda. Best væri að binda heild-
söluverðið líka því þá geta kaup-
menn ekki leikið sér að okkur eins
og þeir hafa gert og haft færi á.
Við getum svo ekki sætt okkur
við það að jarðir sem hafa fullan
mjólkur- og kjötkvóta hafí enda-
lausan rétt á kartöfluframleiðslu.
Við héma réttum hefðbundnum
búskap heilmikið af okkar rétti í
mjólk því einu sinni var þetta einn r.
mjólkurhæsti hreppurinn. Það var
líka mikið fyrir atbeina stjómvalda
að menn fóm útí kartöflurækt til
að drýgja tekjumar, var reyndar
bent á það þegar hefðbundnar bú-
greinar vom skertar, en þá var
markaðurinn mettaður," sagði
Garðar Óskarsson bóndi í Húnakoti.
Sig. Jóns. *