Morgunblaðið - 14.06.1988, Side 36

36
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 14. JÚNÍ 1988

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aðstoðarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 700 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 60 kr. eintakið.
Forseta-
kjörið
______________________
Leiðangur að Kolbeinslaugum:
„Þetta var <
veröld, eng
Kynjaveröld uppgötvuð í brennisteinsm
egar lýðveldi var stofnað
á íslandi 1944 hafði
stjórn ríkisins í raun verið í
höndum Alþingis, eða frá
1918 þegar Islendingar hlutu
fullveldi og raunar sjálfstæði
að fullu í persónutengslum
við konung. Eftir 1918 urðu
áhrif danskra stjórnmála-
manna á séríslenzk málefni
nánast engin en þjóðhöfðing-
inn var enn útlendur og minn-
isstæðir atburðir í þjóðfélag-
inu þegar honum þóknaðist
að sækja heim þetta fjarlæga
land sitt. Þetta var eins konar
fleinn í holdi íslenzku þjóðar-
innar og minnti ónotalega á
það útlenda vald sem hún
hafði átt í höggi við öldum
saman. Þótt Danakonungar
væru hinir mætustu menn og
nú væri svo komið að tekið
væri fram að konungur Dan-
merkur væri jafnframt kon-
ungur Islands þótti fæstum
íslendingum konungdæmið
viðunandi kostur og litu raun-
ar á það sem táknlega yfirlýs-
ingu um að enn værum við
ekki sjálfstæð þjóð að fullu
og öllu. Langþráður draumur
var því að losna úr konungs-
sambandinu og stofna alís-
lenzkt lýðveldi með alinn-
lendri stjórn — og helzt sem
líkastri því sem tíðkaðist á
þjóðveldistímanum. Þó varð
stjórnin að vera styrkari en
þá og kröftugra miðstjómar-
afl enda var það orðið með
innlendri ríkisstjórn og fram-
kvæmdavaldi hennar. Skort-
ur á miðstjórnarvaldi og
sundrung sem af því leiddi
hafði ekki sízt leitt okkur í
náðarfaðm norskra konunga
á 13. öld.
Löggjafarvald Alþingis var
í senn framhald af fomu
stolti sögualdar og fullnæg-
ing samtímakrafna um lýð-
réttindi en stofnun Hæsta-
réttar í samræmi við kröfuna
um þrískipt stjómvald. Með
endurreisn Alþingis á síðustu
öld, síðar flutningi fram-
kvæmdavaldsins inn í landið,
fyrst að nokkm leyti 1904
og svo að fullu og öllu 1918
þegar engum datt í hug leng-
ur að bera íslenzk málefni
upp fyrir konung í danska
ríkisráðinu, og loks með
stofnun Hæstaréttar, var því
fyrirkomulagi í stjómháttum
komið á sem þjóðin undi við
að mestu. Þá var það eitt
eftir að stíga lokasporið. Það
var gert með stofnun forseta-
embættis við lýðveldistökuna
1944. Þá var lokið margra
alda konungssambandi við
Danmörku og langþráðu tak-
marki náð.
Það er því engin furða
þótt forsetaembættið sé í
senn viðkvæmt embætti og
mikilvægt í hugum íslend-
inga og táknrænt að því leyti
að það er einskonar innsigli
á langvarandi baráttu þjóðar-
innar fyrir því að öll stjóm
ríkisins sé á innlendum hönd-
um og í landinu sjálfu. Og
ef rétt er að sjálfstæðisbar-
átta lítillar þjóðar sé ævar-
andi þá hljótum við ávallt að
vera með hugann við þetta
táknræna embætti þó að ekki
hafi þótt ástæða til að hlaða
á forsetann miklum völdum
og stjórnsýslu utan afskipta
af stjómarmyndun og undir-
skrift laga.
Að vísu em þó nokkuð
skiptar skoðanir um hvert
vald forsetaembættisins skuli
vera og sitt sýnist hveijum.
En við höfum markað því
svið með stjórnarskrá og lög-
um og meðan því fyrirkomu-
lagi er ekki breytt skulum við
halda okkur við þá takmörk-
un og þá hefð sem við þekkj-
um. Formið hefur fallið vel
að lýðræðishugmyndum okk-
ar og árekstrar litlir sem eng-
ir. Það er í senn mikilvægt
og dýrmætt. Allir forsetar
lýðveldisins hafa haldið sig
við þá takmörkun sem hefur
verið á valdi þeirra og engum
dottið í hug að efna til óvina-
fagnaðar með því að seilast
til meiri valda en ætlað er eða
láta til skarar skríða annars
vegar gegn löggjafarvaldinu
en hins vegar gegn fram-
kvæmdavaldinu með því að
neita að samþykkja lög sem
réttkjörnir fulltrúar fólksins
samkvæmt lýðræðishefðinni
hafa samþykkt og ráðherrar
eiga að framkvæma eftir
stj órnarskránni.
Það er því misvísandi þeg-
ar nú er fullyrt að það yrði
einhver bót á lýðréttindum
fólksins í landinu að bijóta
þessa hefð og skjóta við-
kvæmum málum til þjóðar-
innar einsog forseti hefur að
vísu nokkurt vald til. En allir
gera sér grein fyrir hver úlfúð
fylgdi slíku stjórnarfari,
sífelld átök og illindi. Það er
því ástæða til að vara við
slíkum hugsunarhætti og lýsa
yfir fullu trausti á þann skiln-
ing sem núverandi forseti, frú
Vigdís Finnbogadóttir, hefur
haft á þessum viðkvæmu
grundvallaratriðum í stjórn-
kerfi landsins. Hún hefur sýnt
mikla ábyrgðartilfinningu og
stjórnlagni í embætti sínu og
haldið því að hefðbundnum
hætti utan við illindi og dæg-
urþras. Það getur varla verið
hlutverk forseta íslands að
ala á óánægju og sundrung
með þjóð sem á allt undir því
að hún standi saman um
grundvallaratriði stjórnsýsl-
unnar.
Þeir sem una ekki slíku
stjórnarfari verða að snúa sér
að því að koma fram breyt-
ingum á stjórnskipun lands-
ins og forsetaembættinu
sjálfu með breytingum á
stjórnarskránni en ekki með
því að efna til óvinafagnaðar
og sundra þjóð sem er nógu
sundurlynd fyrir. Þeir sem
vilja taka upp velvirkt og lýð-
ræðislegt svissneskt kerfi og
skjóta velflestum málum til
þjóðarinnar eiga að vinna að
fyrrnefndum breytingum án
þess að efla til illinda og
átaka um forsetaembættið
sjálft. Það þyldi engin átök
um viðkvæm dægurmál eins-
og nú háttar. Og þeir sem
helzt hafa hug á því að auka
völd forseta, t.a.m. þann veg
að hann yrði oddviti fram-
kvæmdavaldsins einsog í einu
helzta lýðræðisríki veraldar,
Bandaríkjunum, eiga að beij-
ast fyrir þeim hugmyndum
sínum og koma þeim í fram-
kvæmd með lýðræðislegum
hætti en krefjast þess ekki
að forseti reyni að taka sér
slíkt vald sem honum væri
óheimilt og ekki til þess
ætlazt að forseti standi í slíku
stímabraki.
Hvorki svissneska né
bandaríska kerfið er það
stjórnform sem við höfum
valið lýðveldi okkar, hvort
sem mönnum líkar betur eða
verr, heldur það erfiða ein-
stigi milli þessara kerfa sem
raun ber vitni. Forsetar ís-
lands hafa fallið vel að þessu
stjómkerfi, hvað sem verður,
og innan þess hafa sérstæðir
hæfileikar frú Vigdísar til að
lægja öldur innanlands og
auka álit lands og þjóðar er-
lendis notið sín svo vel að
full ástæða er til að gleðjast
yfir því og bera traust til
hennar sem þjóðhöfðingja.
Sá sem varðveitir í blóði sínu
jafnmikla ást á íslenzkri sögu
menningu og tungu og frú
Vigdís og sýnir hana í verki
með markvissum áminning-
um og af jafnmiklum metnaði
og hún er vel nestaður í því
volki sem veröldin er.
LEIÐANGRI vitaskipsins Ár-
vakurs að Kolbeinsey lauk jafn
óvænt og hann hófst. Þegar
Hans Fricke stjórnandi og eig-
andi Geo kom úr kafi á laugar-
dag ásamt félaga sínum Jiirgen
Schauer var hann sárþjáður.
Hryggjarliður hafði gengið til,
þrýsti á taug og olli Fricke
óbærilegum kvölum í fæti.
Skipinu var snúið til hafnar,
þremur dögum á undan áætlun.
En ferðin hafði borið árangur,
í lestinni stóðu vísindamenn
fram á rauða nótt yfir tilrauna-
glösum með fjórum lítrum af
ómetanlegu hveravatni. I fyrsta
skipti höfðu menn litið berum
augum jarðhitasvæðið við Kol-
beinsey og uppgötvað fjöl-
breyttara lífríki en nokkurn
óraði fyrir. Guðni Alfreðsson
og Jakob Kristjánsson leiðang-
ursstjórar voru ánægðir með
sinn feng.
Geo kafaði tvisvar sinnum niður
á lítinn neðansjávarhrygg um 3Ú2
sjómílu sunnan við Kolbeinsey, á
stað sem hlotið hefur nafnið Kol-
beinslaugar. Fyrri ferðin stóð í sjö
klukkustundir og tuttugu mínútur
og fyrstu fjóra tímana sigldu þeir
Fricke og Schauer um í þreifandi
myrkri án þess að finna staðinn.
Loks höfðu þeir árangur sem erf-
iði, römbuðu á geysiöflugt jarð-
hitasvæði þar sem báturinn skalf
undan útstreymi frá hverunum.
Fricke, sem kafað hefur 700
sinnum i öllum heimshöfunum,
kvaðst hafa verið steini lostinn
yfir þeirri kynjaveröld sem hann
uppgötvaði. „Eg hef aldrei séð
jafn fjölskrúðugt plöntu og dýralíf
í undirdjúpum. Þetta var önnur
veröld, ólík nokkru á jarðríki. Is-
lendingar eru svo sannarlega auð-
ug þjóð, því við sigldum í gegnum
hvetja fískatorfuna á fætur ann-
arri,“ sagði Fricke þegar hann
steig úr bátnum.
I seinni ferðinni fundu Schauer
og Fricke annað jarðhitasvæði og
tókst að soga vatn úr hveraopun-
um eins og stefnt var að. Þá náðu
þeir upp gijóti, plöntum og dýrum.
Á steinunum fannst smáger gróð-
ur, líkastur hvítum hárum, sem
myndaður er af fágætri tegund
örvera. Eiginleikar þeirra eru
vísindamönnum að mestu lokuð
bók og gætu rannsóknir á sýnun-
um frá Geo aukið þekkingu á
þeim til muna.
Fjölskrúðugt lífríki
í eitruðu umhverfi
Leiðangurinn á Árvakri brýtur
blað í sögu íslenskra rannsókna.
Mannaður kafbátur hefur ekki
fyrr verið notaður til könnunar
hér við land. Kolbeinslaugar eru
eina þekkta hverasvæðið á land-
grunninu en voru lítt rannsakaðar.
Markmið leiðangursmanna var
að safna sem gleggstum upplýs-
ingum um jarðfræði svæðisins,
eiginleika jarðhitans, örverugróð-
ur í hverunum og lífríkið í kringum
þá. Þá var ætlunin að renna stoð-
um undir þá kenningu að í hverun-
um þrífíst örverur við suðumark
vatns á þessu dýpi, 180 gráður.
Reynist það rétt hafa efstu mörk
lífsins, sem nú eru dregin við 110
gráðu hita, verið hækkuð.
Biðin í brúnni á Árvakri meðan Geo
Frumstæðri rannsóknaraðstöðu he
áhugaverðu sýni.
Við rannsóknir á Kolbeinslaug-
um kom upp úr kafinu að þar búa
örverur sem geta nýtt sér brenni-
steinssambönd til svonefndrar
efnatillífunar. Þegar brennisteinn
úr hveravatninu gengur í sam-
band við súrefni losnar úr læðingi
orka sem örverurnar nýta, líkt og
plöntur sólarorku við ljóstillífun.
Örverumar em síðan fæða planta
og dýra sem þrífast á jarðhita-
svæðinu. Þannig leggja þær
grundvöll að fjölskrúðugu dýralífi
í myrku og baneitruðu umhverfi.
Leiðangur Árvakurs átti sér
nokkra forsögu. I lok síðasta
mánaðar sigldi ísbijóturinn Pol-
arstem að Kolbeinsey með kaf-
bátinn Geo og á fjórða tug
íslenskra og þýskra vísindamanna
innanborðs. Þýsk yfírvöld bönn-
uðu notkun kafbátsins í leiðangr-
inum öllum að óvörum, sem gerði
það að verkum að rannsóknirnar
sem höfðu verið þijú ár í undir-
búningi fóru að mestu út um þúf-
ur.
Jakob Kristjánsson og Guðni
Alfreðsson lífeðlisfræðingar vom
ekki á því að gefast upp fyrr en