Morgunblaðið - 04.12.1990, Blaðsíða 42

42
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 4. DESEMBER 1990
Refsigleði
eftir Þorstein A.
Jónsson
1.Inngangur
Á Alþingi hefur nú verið lagt
fram frumvarp til laga um breyt-
ingu á umferðarlögum í þá veru að
lækka leyfilegt áfengismagn í blóði
ökumanns úr 0,5 prómill í 0,25
prómill.
Að keyra undir áhrifum áfengis
er ein af „þjóðaríþróttum" íslend-
inga. Til eru þeir sem státa sig af
þátttökunni a.m.k. svo lengi sem
þeir eru ekki kærðir fyrir ölvun
við akstur.
Stolt þessara manna minnkar ef
og þegar þeir eru kærðir fyrir
verknaðinn. Reiði brýst út þegar
að viðurlögum kemur og menn sjá
m.a. á eftir ökuskírteinunum. í kjöl-
far reiðinnar kemur sjálfsafsökun
og ásköpuð undrun vegna þeirrar
mannvonsku „kerfisins“ að refsa
og svipta ökuleyfi fyrir verknaðinn
því „ég olli engu tjóni".
Fram að þessu hefur það verið
nokkuð óumdeild forsenda fyrir
refsiákvæðum vegna ölvunarakst-
urs að þau séu í þágu umferðarör-
yggis. Eðli máls samkvæmt er mik-
ilvægt að gera .ákveðnar hæfnis-
kröfur til ökumanns og kröfu um
að hann sé í slíku ástandi að það
sé forsvaranlegt að hann aki bifreið.
2. ölvunarakstur á íslandi
Miðað við kærð brot er hvergi
meira um ölvunarakstur á Norður-
löndunum en einmitt á íslandi.
Undanfarin ár hafa að meðaltali
um 2.500 menn verið kærðir af lög-
reglu fyrir ölvunarakstur og þar af
eru um 2.200 með áfengismagn í
blóði sem er yfir 0,5%. Þetta þýðir
að um 1% þjóðarinnar er á ári hveiju
kært fyrir ölvun við akstur og ef
miðað er við íslendinga eldri en 15
ára er hlutfallið 1,3%.
Þá má það vera óumdeilt að auk
þeirra sem eru teknir er talsvert
um dulda brotastarfsemi.
Þótt mikið sé um ölvunarakstur
hér á landi hafa litlar sem engar
rannsóknir farið hér fram á eðli og
orsökum þessara afbrota — frekar
en öðrum afbrotum — og lítið hefur
verið unnið úr þeim upplýsingum
sem þó eru til.
I þessu sambandi ætla ég þó að
nefna nokkrar tölulegar upplýsing-
ar. Af öllum útköllum lögreglunnar
í Reykjavík undanfarin ár vegna
umferðaróhappa voru einungis 3%
þeirra ökumanna sem aðild áttu að
umferðarslysum ölvaðir. Sam-
kvæmt upplýsingum frá öllu
landinu um fjölda slasaðra og Ját-
inna í umferðinni voru um og innan
við 10% ökumanna sem aðild áttu
að umferðarslysum ölvaðir. í þess-
um tilvikum liggja ekki fyrir neinar
upplýsingar um hvort hinn ölvaði
hafi átt „meiri sök“ en hinn öku-
maðurinn á umferðaróhappinu. Og
því síður liggur nokkuð fyrir um
þátt þeirra, sem eru með lágt áfeng-
ismagn, í framangreindum slysum
eða óhöppum.
Þegar ölvaður ökumaður á aðild
að umferðaróhappi eða slysi virðast
menn ávallt gefa sér þá forsendu
að ölvun ökumanns sé þar aðalor-
sakaþáttur. Hér á landi eru ekki til
neinar ranpsóknir um þetta atriði.
Erlend athugun sem ég hef lesið
um sýndi að yfir 20% Ölvaðra öku-
manna sem aðild áttu að umferð-
aróhappi töldust ekki vera orsaka-
valdar þess. í þessari athugun kom
einnig frám að þessir ölvuðu öku-
menn, sem ekki voru orsakavaldar
óhappanna, voru langflestir með
minna en 1 prómill áfengismagns
í blóði.
3. Innihald breytingartillögu
í því frumvarpi sem nú hefur
verið lagt fram á Alþingi er lagt
til að 2. mgr. 45. gr. umferðarlaga
verði breytt á þann veg að í stað
þess sem nú er, þ.e. að ekki er refsi-
vert að keyra þótt áfengismagn í
blóði sé allt að 0,5 prómill, í reynd
0,6 prómill vegna mælingaskekkju,
verði þessi mörk lækkuð í 0,25 pró-
mill, auk þess sem flutningsmenn
telja eðlilegt að skekkjumörk verði
0,05 prómill. Það er að vísu atriði
sem mætti ræða sérstaklega. en ég
sleppi því hér.
Samkvæmt 100. gr. umferðar-
laganna skal refsa þeim sem brjóta
ákvæði laganna með sektum, varð-
haldi eða fangelsi allt að 2 árum
og samkvæmt 102. gr. er almennt
skylt að svipta þann ökuréttindum
sem ekur ölvaður.
Rökstuðningur flutningsmanna
breytingartillögunnar er að „eyða
þeirri óvissu sem ríkt hefur um
áfengisneyslu og akstur bifreiða.
Verði þessi breyting að lögum þarf
enginn að velkjast í vafa um að
ekki má aka bifreið eftir að hafa
drukkið áfengi, hversu lítil sem
neyslan hefur verið.“
Þeir segja einnig: „Ekki þarf að
fara mörgum orðum um nauðsyn
þessarar breytingar. Umferðarslys-
um af völdum ölvunaraksturs hefur
farið fjölgandi. Núgildandi umferð-
arlög valda því að ökumaður verður
hverju sinni að meta sjálfur, eftir
að hafa neytt áfengis, hvort hann
er hæfur til að aka bifreið eða ekki.
Þetta mat varð mun erfiðara eftir
að bruggun áfengs öls var leyfð hér
á landi. Með þessari breytingu verð-
ur eftirlit með framkvæmd laganna
mun auðveldara en áður.“
Af þessu sést að forsendur breyt-
ingartillagnanna eru tvennskonar,
þ.e. í fyrsta lagi er fullyrt að um
aukningu umferðarslysa af völdum
áfengis sé að ræða og það þýðir
væntanlega að þessi tillaga sé gerð
í þeim tilgangi að auka umferðarör-
yggi og hin forsendan er sú að séu
áfengismörk lækkuð hafi reglan
jákvætt uppeldislegt gildi.
4. Viðbrögð stjórnmálamanna
Svo sem þegar hefur komið fram
að hluta og nánar verður vikið að
síðar eru framangreindar forsendur
flutningsmanna breytingartillög-
unnar ekki jafn sjálfgefnar í mínum
huga og þeirra.
Það eru ekki óþekkt viðbrögð
stjórnvalda og stjórnmálamanna við
umræðum um þjóðfélagsvandamál
að grípa til lagabreytinga.
Algengustu fyrstu viðbrögð við
umræðum og gagnrýni eru þó að
bíða og sjá til hvort þetta gangi
ekki yfir. Má líkja því saman við
viðbrögð mannsins sem sagði: „Ef
mér finnst að ég þurfi að gera eitt-
hvað, legg ég mig þar til sú hugsun
líður hjá.“
Þessar aðgerðir, þ.e. að bíða,
duga í um og yfir 90% tilvika. Þeg-
ar biðin leysir ekki málið er oft
gripið til lagabreytinga. En hvers
vegna? Fyrir því eru fleiri en ein
ástæða. í fyrsta lagi er lagabreyting
ódýr lausn. Lagabreyting er ódýr
vegna þess að hún friðþægir fjöl-
miðlum og almenningi, þar sem við-
komandi telja að með lagabreyting-
unni sé í raun verið að leysa vand-
ann og að tekist hafi verið á við
hann að kröfu almennings og að
KAUPMENN,
KAUPFÉLÖG.
VÖNDUÐ
LEIKFÖNG Á
ÆVINTÝRALEGU
_ VERÐI.
I.GUÐMUNDSSON 6.CO hf.
UMBOÐS- OG HEILDVERSLUN 0)91 - 24020 ÞVERHOLTI 18
4
Þorsteinn A. Jónsson
„Það er því miður of
algengt hér á landi að
lagafrumvörp þ.m.t.
stjórnarfrumvörp séu
illa undirbúin eða þörf
fyrir lagasetningu rök-
studd. Því til viðbótar
fá þau oft litla sem enga
faglega umfjöllun á Al-
þingi.“
fjölmiðlar hafi fylgt málinu eftir.
Eftir lagasetníngu líður oft langur
tími þar til menn átta sig á því að
staðan er óbreytt.
Ákvæði í gildandi lögum eru ekki
alltaf orsök þess að ekki sé tekist
á við að leysa tilgreind vandamál.
Orsökin er oftar sú að viðkomandi
verkefni hefur ekki verið látið njóta
forgangs eða að yfirvöld hafa ekki
viljað stofna til aukinna útgjalda til
að bæta nýju verkefni við það sem
þegar er gert. Lagabreyting ein sér
breytir sjaldnast þessu ástandi.
I öðru lagi er það mjög mikil-
vægt fyrir alþingismenn að flytja
þingsályktunartillögur eða frum-
vörp eða taka þátt í umræðum á
Alþingi. Ástæðan er sú að fjölmiðl-
ar skýra ítarlega frá því sem gerist
á Alþingi og umræðum þar er t.d.
oft útvarpað eða sjónvarpað óháð
því hvort þær eru á vitrænum
grundvelli eður ei. Það virðist auka-
atriði, þátttakan er það sem virðist
skipta kjósendur máli. Fyrsta um-
ræða í neðri deild Alþingis um frum-
varp það sem hér ér til umfjöllunar
fékk t.d. mikla fjölmiðlun án þess
að þar væri um rismikla málafylgju
eða röksemdafærslu að ræða. En
tilganginum var náð.
Það er því miður of algengt hér
á landi að lagafrumvörp þ.m.t.
stjórnarfrumvörp séu illa undirbúin
eða þörf fyrir lagasetningu rök-
studd. Því til viðbótar fá þau oft
litla sem enga faglega umfjöllun á
Alþingi. Þess í stað eru notaðar
innihaldslausar setningar eins og
t.d. í greinargerð með þessu frum-
varpi, þar sem segir: „Ekki þarf að
fara mörgum orðum um nauðsyn
þessarar breytingar."
á þetta sérstaklega við þegar áfeng-
ismagnið er lítið.
Það er talið vísindalega sannað
að þegar við 0,3—0,4 prómill áfeng-
is í blóði geti aksturshæfni skerst
umtalsvert, sérstaklega hjá þeim
sem óvanir eru neyslu áfengis.
Margar rannsóknir og tilraunir
hafa verið gerðar um áhrif áfengis
á ökuhæfni, en niðurstöðurnar eru
túlkaðar á mismunandi vegu. Einn-
ig greinir menn nokkuð á um þær
forsendur, sem miða á við þegar
ákveða á neðfi mörk áfengis í blóði,
t.d. hvort miða beri við minnstu
skerðingu á aksturshæfni eða slysa-
áhættu út frá almennum
slysatölum.
Virðing fyrir reglum byggist ekki
einungis á refsihótunum ef út af
er brugðið. Það er mjög mikilvægt
að í þjóðfélginu sé haldið uppi öflug-
um fyrirbyggjandi aðgerðum og
fræðslustarfsemi til að koma í veg
fyrir ölvun við akstur. Skiptir hér
ekki minnstu máli að þeir, sem eru
að koma út í umferðina sem öku-
menn, séu vel upplýstir um þær
hættur sem áfengisneysla í tengsl-
um við akstur hefur í för með sér.
Spurningin er hvort það þýði það
sama og að réttlætanlegt sé að
beita refsingum óháð magni áfeng-
is í blóði viðkomandi. Refsingar eru
í eðli sínu einhver alvarlegustu við-
brögð þjóðfélagsins við háttsemi
manna og valda oft mikilli röskun
á lífi þeirra sem er refsað. Ég tel
að refsiheimildir eigi aðeins rétt á
sér þegar þær eru nauðsynlegar
vegna þess að önnur úrræði
dugaekki.
Hugmyndafræði refsiréttarins
gengur m.a. út á það að með hótun
um refsingu sé hægt að takmarka
það, að menn framkvæmi ákveðna
verknaði. í þeim tilfellum þegar það
markmið mistekst og refsiverður
verknaður er framinn — nokkuð
sem því miður er ekki óþekkt —
verða menn að vera í stakk búnir
til að framkvæma hótunina með því
að refsa þeim sem fremur verknað-
inn.
Eðli sínu samkvæmt er refsing,
almennt séð, ekki til hagsbóta fyrir
þann sem er refsað. Refsikerfið er
ekki tæki til að útdeila velferð.
Væri það tilgangurinn væri fyrir
löngu búið að leggja kerfið niður.
Til refsikerfísins er stofnað með
þá vitneskju — og sennilega að vel
ígrunduðu máli — að refsingin skað-
ar oft þann dæmda eða hefur að
minnst kosti í för með sér meiri eða
minna óhagræði fyrir hann.
í mínum huga þýðir þetta m.a.
að almennt verður sá verknaður
sem gerður er refsiverður í eðli sínu
að vera skaðlegur eða hættulegur.
Tilgangurinn með því að refsa
fyrir ölvunarakstur er að reyna með
þeim hætti að fækka þeim öku-
mönnum sem eru hættulegir í um-
ferðinni vegna ölvunar. Að nota
refsingar eða hótun um þær í upp-
eldislegum tilgangi er ekki í sam-
ræmi við hugmyndafræði refsifræð-
innar auk þess sem ég tel það rangt
út frá siðferðilegum sjónarmiðum.
6. Æskileg prómillmörk?
En hvar eiga neðri mörk áfengis-
magns í blóði að vera svo réttlætan-
legt sé að grípa til refsinga ef útaf
ér brugðið? Eins og áður er fram
komið er talið sannað að í sumum
tilfellum geti 0,3—0,4 promill
áfengis í blóði skapað hættu í um-
5. Prómillmörk og refsingar
Hér á landi sem og á hinum
Norðurlöndunum er refsivert að að
keyra undir áhrifum áfengis, ef
mælt áfengismagn í prómillum fer
yfir ákveðin mörk.
Helsti kostur prómillreglnanna
er að þær eru einfaldar og skýrar
og skapa festu og öryggi í réttar-
framkvæmd.
Áhrif áfengis á einstaklinga er
mjög mismunandi. Þyngd og kyn
hafa þar mikla þýðingu, sem og
hversu vanir menn eru að drekka.
Þá hefur það áhrif á áfengismagn
hveru langt er um liðið síðan byrjað
var að drekka, hvað menn borða,
hvernig menn eru fyrirkallaðir o.fl.
Þetta þýðir m.a. að áhrif sama
magns af áfengi hefur mismunandi
áhrif jafnvel á sama einstakling og
ferðinni. En það er fleira sem getur
skapað hættu í umferðinni að því
marki að jafna megi við þann sem
er með 0,3—0,4 prómill í blóðinu.
Má þar til nefna þreyttan ökumann,
þann sem er æstur t.d. eftir rifr-
ildi, þann sem notar bílsíma meðan
ekið er, þann sem reykir í akstri,
þann sem er einn með barn eða
hund í bíl o.fl. mætti tína til.
í þessu sambandi vil ég leyfa
mér að benda á einn stóran galla
á mörgum ef ekki flestum þeim
rannsóknum sem til eru vegna ölv-
unaraksturs. Hann er sá að gera
má ráð fyrir að athygli þátttakenda
á því sem þeir voru að gera, þ.e.
að aka, hafi verið í hámarki og
hæfni þar með. Það eru ekki raun-
verulegar aðstæður í umferðinni.
Einungis einn orsakaþáttur umferð-
arslysa hefur verið tekinn útúr, þ.e.
I
i
í
í
Í
i
í
i
i
í
i
í
i
i
i