Morgunblaðið - 11.03.1993, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 11. MARZ 1993
ARFURINN
eftir Heimi
Steinsson
„Flúinn er dvergur, dáin hamratröll,
dauft er í sveitum, hnípin þjóð í vanda."
Öll þekkjum við orðin og vitum,
hvaðan þau eru runninn. Með þess-
um hætti lýsti listaskáldið góða,
Jónas Hallgrímsson, þjóð sinni í
kvæðinu ógleymanlega, Gunnars-
hólma, sem talinn er ortur árið
1837. Bág var sjálfsmynd íslenzkr-
ar þjóðar í augum skáldsins á þeim
tíma. Spyija má, hvort nokkru sinni
hafí verið kveðið fastar að niður-
lægingu landsmanna, en í þessum
einföldu orðum: „Hnípin þjóð í
vanda“.
Jónas var ekki einn um þennan
tón, þótt hann hljómaði tærar af
munni hans en annarra. Það er
ásjóna íslendinga á 19. öld, sem
hér stígur fram, undan myrkum
brúnum 17. og 18. aldar, er við
borð lá, að þjóðin tortímdist með
öllu. Annar snillingur slær sama
streng áratugum síðar: „Vertu oss
fáum, fátækum smáum, líkn í lífs-
stríði alda.“
Mundangshalli
Það kann að vera örðugt nú á
dögum að gera sér í hugarlund
þetta viðhorf forfeðra okkar fyrir
nokkrum kynslóðum. Þó er engan
veginn víst, að svo þurfi að vera
með öllu. Margt hefur að sönnu
breytzt: „Lífsins kynngi kallar, kol-
bítamir rísa upp úr öskustó. Opnast
gáttir allar“. - íslendingar vörpuðu
af sér því oki, sem þjáði þá á 19.
öld og hafði lengi þjakað. Lands-
menn umsköpuðu sjálfsmynd sína,
og hún hefur nú verið öll önnur um
nokkurra kynslóða bil. Um hitt má
spyrja, hvert okkur beri hin síðustu
ár, - hvort aftur reki í það horf,
að hér verði um síðir að nýju „hníp-
in þjóð í vanda“, af því að þjóðin á
einhvem hátt vísvitandi og með
ráðnum hug sé að tortíma mörgum
þeim verðmætum er verið hafa
máttarviðir hennar og homsteinar
um áratugi, - að þjóðin þannig sé
að ganga í hamra og fari gálaus-
lega með fjöregg sitt, þótt ekki sé
með sama hætti og var á tímum
Jónasar Hallgrímssonar.
Arfur eymdaralda
Fáir hafa gert betri skil saman-
burðinum á arfleifð íslendinga og
annarra og voldugri þjóða en Þor-
steinn Erlingsson í kvæði sínu „Arf-
urinn“. Segja má, að þar sé saman
dregin niðurstaða íslendinga á 19.
öld, enda ljóðið ort nær aldarlokum:
Þú átt kannske frækna og fengsæla þjóð,
þér fannst kannske ólga þitt göfuga bióð,
er sástu hana sigurför halda.
Þar nábúinn fátæki fjötraður sat,
sem fóðurleifð varði, á meðan hann gat,
en látinn var liðsmunar gjalda.
Erindi þetta skýrir sig sjálft. Hér
er Iýst stórþjóð af því tagi, sem við
höfum aldrei verið, íslendingar. Hið
„göfuga blóð“ ólgar í æðum stór-
veldisbamsins, er það hugsar til
sigurvinninga þjóðar sinnar, nýrra
og gamalla. Næsta vísa er jafn
gagnsæ:
Þá ljómar um salina þjóðheiður þinn,
er þrekaði bandinginn leiddur er inn,
og þá er sigurinn sætur,
og veizlan í höllinni veglegri þá
og vínið þar bjartara skálunum á,
ef einhver er inni, sem grætur.
Ég minnist þess, að bamungur
las ég þá útlistun þessara erinda,
að hér væri Þorsteinn skáld að yrkja
um sigurfarir hinna fornu Róm-
verja. Vel kann það að vera, en þó
ætla ég óþarflega langt seilzt um
skýringu, ef svo víða skal þreifað.
Sigurreif stórveldi síðari alda og
okkar eigin samtíðar fagna sannar-
lega „þjóðheiðri“ sínum í styijaldar-
lok og leiða bandingja um völl, en
þaðan á stundum í gálgann.
En nú víkur skáldið Þorsteinn
Erlingsson að öðm efni. Komið er
að smáþjóðinni íslendingum:
En þú, sem að hefur í hjartanu blóð
úr hrakinni, smáðri og kúgaðri þjóð
og eitrað á hörmungar árum.
Það knýr þig svo fast, þegar arfurinn er
á einverustundunum réttur að þér
af minningum mörgum og sárum.
Og enn herðir Þorsteinn kveð-
andina og snýr sér beint að örlögum
íslendinga á niðurlægingaröldum,
og að þeirri þungbæru arfleifð, sem
þau örlög valda:
Þótt holdið á örmunum þrútnaði þar,
sem þrælkaði faðirinn hlekkina bar,
það harkaði hann af sér í hljóði.
En kvölin, sem nísti hann, er nakinn hann lá
og níðinga hnúamir'gengu honum á,
hún brennur í sonarins blóði.
Arfur íslendinga var ekkert gam-
anmál, eins og hann horfði við
landsmönnum á 19. öld. Mikils
þurfti við til að hrinda smáninni,
kúguninni, hlekkjunum, kvölinni,
minningum mörgum og sárum,
minnimáttarkenndinni sjálfri.
En þeir námu ekki staðar við
þessa myrku rún, Jónas né Matthí-
as, Þorsteinn eða Öm Amarson.
Þeir kváðu nýjan hug í hnípna þjóð
í vanda, gáfu henni bjarta sjálfs-
mynd, kenndu henni að líta sig
öðmm augum en verið hafði.
Samstarf um Lýðveldið
Hér verða þau stefjamál ekki
rakin. Þetta er ekki einber ljóða-
syrpa, þótt svo kunni að virðast það
sem af er. Öll vitum við, hvert 19.
öldin sótti sjálfsmyndina björtu:
„Þá komu feðumir frægu og
frjálsræðishetjurnar góðu.“
Látum þá tilvitnun eina nægja.
Þeir sóttu gull á gjöful mið íslenzkr-
ar fomsögu leiðtogar þjóðarinnar á
19. öld. En þeir gerðu miklu meira.
Þeir boðuðu landsmönnum þá trú,
að enn gætu Islendingar á komandi
tíma risið upp úr þrælakistunni og
orðið menn með mönnum. Lykillinn
að þessum feng var tvíþættur: Ann-
ars vegar var draumurinn um end-
urreisn íslenzks þjóðríkis, er smám
saman varð að lýðveldi í vitund
manna. Hins vegar var hin bjarg-
fasta sannfæring, er síðar birtist í
orðunum: „Sameinaðir stöndum
vér, sundraðir föllum vér.“
Græðum saman mein og mein
metumst ei við grannann,
fellum saman stein við stein,
styðjum hverjir annan.
Plöntum, vökvum rein við rein,
ræktin skapar framann.
Hvað má höndin ein og ein?
Allir leggi saman.
Tuttugasta öldin mun að öllu
sjálfráðu verða talin ný gullöld ís-
lendinga. Þá leiddi þjóðlegur metn-
aður til stofnunar allsheijarríkis,
Lýðveldis, árið 1944. Menn komu
saman á Þingvöllum við Öxará og
sungu: „Land míns föður, landið
rnitt." Það var ekki þrælkaði faðir-
inn einn, sem þar var til almælis
hafður. Það voru feður þjóðarinnar
fomir og nýir. Ávarpið endurspegl-
ar stolt þjóðar, sem að sönnu hefur
ekki haldið neina sigurför eða
hneppt nokkum bandingja í fjötra,
en hefur hmndið álögum sínum og
er laus úr greipum níðinganna, sem
létu hnúa sína á henni ganga.
Arfur nýrrar gullaldar
Þá er að því að víkja, hver voru
hin sýnilegu, áþreifanlegu tákn
gullaldarinnar, sem 20. öldin færði
Islendingum. Hvar skal byija, hvar
skal standa? Eigum við að nefna lög
um bamafræðslu, sem sett vom í
aldarbyijun, en ávöxtur þeirra laga,
alþýðufræðsla í anda þjóðrækni og
heilbrigðrar sjálfsmyndar, hefur
sennilega haft dýpri og ríkulegri
áhrif á þjóðarvitundina en velflest
ef ekki allt annað? Eigum við að
nefna eitthvað af þeim byggingum,
sem löngu em orðnar ímynd þjóð-
emislegrar endurreisnar og jafnvel
lýðveldisins sjálfs: Alþingishúsið,
Landsbókasafnið, Þjóðleikhúsið,
Þjóðminjasafnið, Háskóla íslands,
Hallgrímskirkju, Þingvallabæinn,
Skálholt, Sjómannaskólann, búnað-
arskólana, héraðsskólana og félags-
heimilin víðs vegar um land?
Lýðveldið og sveitarfélögin
Eigum við að nefna atvinnulíf í
sveit og við sjó, sem endurnýjað var
og aleflt með hveiju opinberu átak-
inu á fætur öðm fyrir og eftir miðja
öldina? Þar gekk þjóðin fram, og
nýtt ríki endurfæddrar þjóðar, Lýð-
veldið sjálft, tók fmmkvæðið ásamt
sveitarfélögunum, bjó börnum sín-
um lífsbjörg á betri tíð og lagði
megináherzlu á jöfnuð landsins
bama, samstöðu, þjóðarauð en ekki
apagræðgi útblásinnar samkeppni.
Eigum við að lyktum og líkt og af
handahófi enn að nefna nokkrar
stofnanir, sem þjóðin, Lýðveldið og
sveitarfélögin, komu á fót, fyrst
vitaskuld velferðarríkið sjálft,
blóma fjöreggsins, þar sem hlutur
hins smæsta skal mest metinn
ævinlega; tryggingakerfi, opinbera
Heimir Steinsson
„Er það tilviljun, að tvö
stjórnmálaöfl hafa orð-
ið sterkust á íslandi á
þessari öld og standa í
raun bæði á sömu rót:
Annað kennir sig við
„félagshyggju“, hitt
hefur um áratugi barizt
undir kjörorðinu: „Stétt
með stétt“. Hér er
sjálfa gæfuna að finna,
og hún byggist í innsta
grunni á þjóðernis-
stefnu, sem landsmönn-
um öllum var sameigin-
leg, hin bjarta arfleifð
19. aldarinnar, og er
vonandi flestum enn.“
heilsugæzlu, umhyggju fyrir hveij-
um og einum? Eigum við að nefna
Síldarverksmiðjur ríkisins, nýsköp-
unartogarana, Ríkisútgáfu náms-
bóka, Ríkisskip, Ríkisprentsmiðjuna
Gutenberg, Flugfélag íslands, Rík-
isspítalana alla, Byggðastofnun,
Samband íslenzkra sveitarfélaga,
Rafmagnsveitur ríkisins, Póst og
síma, Ráðhúsið í Reykjavík, Perl-
una?
Nei, látum við lenda. Hér væri
hægt upp að telja endalaust, og eru
þeir fjölmörgu beðnir velvirðingar
sem eigi voru nefndir. Sú þjóð, sem
á 19. öld var hnípin og í vanda,
hefur með sameiginlegum átökum
ríkis og sveitarfélaga á 20. öld eign-
azt alnýja sjálfsmynd og hún blasir
við okkur hvert sem við lítum. Það
er sjálfsmynd einingar, þjóðrækni
og félagslegrar samstöðu heildar-
innar allrar. Við erum maklega stolt
af þessari mynd, íslendingar á ofan-
verðri gullöld endurreisnar og innri
sigra.
Viðkvæm sjálfsmynd
En hún er viðkvæm, sjálfsmynd-
in. Það er ekki djúpt á „Arfinum“
hans Þorsteins Erlingssonar í neinu
okkar. Við ættum að gæta hinnar
nýju myndar, eins og sjáaldurs aug-
ans.
Ríkisútvarpið er hluti sjálfs-
myndarinnar, eitt sterkasta eining-
araflið, sem þjóðin eignaðist á sinni
nýju gullöld. Einu gilti, hvort gleði
eða sorg knúðu dyra. Ijóðin stóð
saman í hvoru tveggja, ein þjóð á
einum meiði, nam orð Ríkisútvarps-
ins og síðar myndir þess, gekk í
samlyndi að hveiju verki.
Nú skyldi enginn leggja orð mín
þannig út, að hvergi hafí gætt
árekstra manna á meðal hér á landi
á 20. öld. Öðru nær. Hitt er að
þákka, að andstæðumar urðu sam-
félagsheildinni, Lýðveldinu, aldrei
um megn. Sú var gæfa lands-
manna, að þeir sigruðust hveiju
sinni á sundurlyndi sínu og héldu
áfram ferðinni einum huga.
Tvö stjórnmálaöfl á eínni rót
Er það tilviljun, að tvö stjóm-
málaöfl hafa orðið sterkust á ís-
landi á þessari öld og standa í raun
bæði á sömu rót: Annað kennir sig
við „félagshyggju", hitt hefur um
áratugi barizt undir kjörorðinu:
„Stétt með stétt“. Hér er sjálfa
gæfuna að fínna, og hún byggist í
innsta grunni á þjóðernisstefnu,
sem landsmönnum öllum var sam-
eiginleg, hin bjarta arfleifð 19. ald-
arinnar, og er vonandi flestum enn.
Svo er fyrir að þakka, að þjóðem-
iskennd smáþjóða vex nú fískur um
hrygg. Gegn henni rís hins vegar
hið „göfuga blóð“ alþjóðlegrar auð-
hyggju, þar sem frækin og fengsæl
stórveldi nýrrar aldar gleypa
granna sína í einum munnbita. Is-
land stendur á krossgötum. Ef við
glötum einingarhyggjunni, þjóðem-
isstefnunni og göngum í hamra hjá
tröllum nýrrar heimsveldisstefnu,
kynni svo að fara, að hér geti einn
góðan veðurdag enn að Iíta „hnípna
þjóð í vanda“, þótt allt verði það
með öðmm brag en á dögum Jónas-
ar.
Þessi hætta er þó smávægileg
að svo stöddu í samanburði við þá
innri umbreytingu sem nú gætir á
íslandi. Ef við þurrkum út sjálfs-
myndina nýju með því að leggja
niður eða umbylta stofnunum, sem
verið hafa snar þáttur arfleifðarinn-
ar og uppistaða, stolt okkar kyn-
slóðum saman frá því að við lengst
munum öll hin yngri og eldri, kynni
margt það að hrynja til grunna, er
nú stendur sæmilega traustum fót-
um. Ef við hins vegar varðveitum
hina þjóðlegu, opinbem samstöðu,
hlynnum að gersemum okkar og
metum Lýðveldið og eignir ríkis og
sveitarfélaga að verðleikum, mun
sjálfsmyndin enn bjargast og dafna.
Til þess að svo megi verða, þurf-
um við að standa dyggan vörð um
þau ytri, sýnilegu og áþreifanlegu
tákn 20. aldarinnar, sem áður var
að vikið. Öll voru þau ávöxtur hins
bezta í þjóðareigindum íslendinga,
frumburðir og handaverk þeirrar
félagshyggju stéttar með stétt, er
gaf okkur nýtt líf.
Tökum því höndum saman og
varðveitum þennan arf. Gemm m.a.
Ríkisútvarpið einingarafl alþjóðar,
að tákni varðveizlunnar. Lyftum
tákninu báðum höndum og berum
það inn í nýja öld.
Höfundur er útvarpsstjóri.