Morgunblaðið - 27.08.1996, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ'
ÞRIÐJUDAGUR 27. ÁGÚST 1996 33
AÐSEIMDAR GREIIMAR
Gleði og vín
Svar við fyrirspurn Jakobs
Björnssonar orkumálastjóra
í MORGUNBLAÐINU 21. ágúst
sl. beinir Jakob Björnsson orku-
málastjóri fyjjirspurn til mín vegna
ummæla minna í pistlinum Orða-
bókin, sem birtist hér
í blaðinu 11. þ.m. í
honum var vikið að
fleirtölu orðanna
bragð, verð og vín. Að
sjálfsögðu vil ég
freista þess að svara
fyrirspurn Jakobs með
nokkrum orðum, enda
þótt mér sé ljóst, að
við verðum ekki sam-
stiga í þessu máli. Það
skal hins vegar játað
þegar í upphafi, að ég
hef sennilega - og
örugglega að dómi
Jakobs — tekið full-
djúpt í árinni, þegar
ég tók svo til orða um
fleirtölumyndir ofan-
greindra orða, að þær ættu „að
sjálfsögðu ekki að heyrast í vönd-
uðu máli.“ Sennilega hefði verið
hlutlausara að segja sem svo, að
þær ættu helzt ekki að heyrast í
vönduðu máli. Þá hefði Jakob
væntanlega ekki hrokkið eins illi-
lega við. Hinu verður aftur á móti
ekki neitað, að ég mun eiga ófáa
skoðanabræður í þessu fleirtölu-
máli, sem við getum kallað svo.
Jakobi finnst þessi dómur minn
skrítinn og nefnir í því sambandi
allmorg orð „og gæti nefnt fleiri
dæmi“, eins og hann kemst að
orði, sem hann fær „ekki betur séð
en að megi teljast hliðstæð þessum
þremur“.
Ég skil Jakob svo, að ég muni
helzt vilja fordæma fleirtölu allra
þeirra orða, sem hann nefnir í
fyrirspurn sinni. Þar gerir hann
mér rangt til, enda veit ég eins
vel og hann, að fleirtala margra
þeirra hefur tíðkazt um aldir. Aft-
ur á móti álít ég ástæðulaust að
ýta undir þessa fleirtöluþróun, ef
í ljós kemur, að hún er óþörf eða
e.t.v. þarflítil í máli okkar. Hún
getur a.m.k. sjaldnast verið til
bóta.
Jakob nefnir no. gleði og ft.
þess, gleðir. Nú vill svo til, að et.
þessa no. merkir samkv. orðabók-
um ánægja, gott skap. Menn tala
um sorg og gleði og eins að taka
gleði sína. Hér held ég fæstir noti
fleirtölu í þessari merkingu. Hins
vegar er fleirtalan höfð í öðru sam-
bandi, þ.e. um veizlugleði, ölteiti,
samkomur. Gleðir
voru alltíðar á miðöld-
um er dæmi í Orðabók
Menningarsjóðs. Hér
má og bæta við no.
gull. Sem eintöluorð
merkir það frumefnið
sjálft, en er einnig m.
a. haft um gullpening
eða skartgrip úr gulli.
En svo er orðið vissu-
lega til í fleirtölu,‘gull-
in, en merkir þá allt
annað eða leikföng,
barnagull; sbr. að leika
sér að gullunum sín-
um. Það munum við
Jakob báðir hafa gert
í æsku* okkar og trú-
lega án þess að setja
orðið í samband við góðmálminn í
eintölu.
Ef ég skil orð Jakobs rétt, finnst
honum ekkert athugavert við að
Ég mun eiga ófáa skoð-
anabræður, segir Jón
Aðalsteinn Jónson, í
þessu fleirtölumáli.
tala um það, að konfekt fáist með
mörgum brögðum, en ég tók það
dæmi fyrir í pistli mínum á dögun-
um. Nú er það auðvitað svo, að
no. bragð er til í fleirtölu, brögð,
en þá í allt öðrum samböndum.
Má þar m. a. minna á merkinguna
aðferð eða ráð, sbr. brögð í glímu,
glímubrögð. Ein merking no. er
hrekkir eða klækir, sbr. að beita
einhvern brögðum. Hins vegar
mun þessi ft. tæplega (eða ekki)
notuð, þegar bragð merkir útlit eða
svipur. Talað er um yfirbragð
manns, en aldrei hef ég heyrt í því
sambandi talað um yfirbrögð
manna. Sama er um merkinguna
smekkur; finna bragð að mat. Ef
smekkurinn er mismunandi keimur
af mat, held ég flestir tali um, að
tvenns konar (eða margs konar)
bragð sé að matnum, en ekki, að
tvö eða fleiri brögð séu að honum.
Jón Aðalsteinn
Jónsson
Á sama hátt vil ég halda því fram,
að réttara sé að tala um konfékt
með margs konar bragði, en ekki
mörgum brögðum, þegar um
smekk er að ræða. En Jakob virð-
ist annarrar skoðunar en ég um
þetta. Mér finnst hins vegar
ástæðulaust, að ég segi ekki fárán-
legt, að nota fleirtöluna brögð í
þessu sambandi.
Ekki er ég einn um þá skoðun,
að óþarft sé að tala um verð á
vöru í ft., svo oft sem menn hafa
af ýmsu tilefni rætt um þá fleir-
tölu í blöðum, t. d. ekki alls fyrir
löngu hér í Víkveija Mbl., ef mig
misminnir ekki. Ég fæ ekki skilið,
að eitthvað sé betra að tala um
mörg verð á sama hlut en margs
konar verð á honum. Þá fæ ég
ekki heldur skilið, að það séu nokk-
ur rök fyrir þessari fleirtölu, sem
vissulega er ung í málinu, þótt no.
veður þekkist í ft.
Ljóst er af niðurlagsorðum Jak-
obs, að hann virðist ekki sjá mikla
ástæðu til að andæfa svo mjög í
málfarslegum efnum, en um leið
gætir nokkurs misskilnings hjá
honum við orðum mínum. Enda
þótt ég hafi bent á, að þau orð,
sem orðið hafa kveikjan að þessari
umræðu milli okkar, eigi „að sjálf-
sögðu“ að vera í eintölu, hef ég
hvergi sagt, að mál okkar „geti
aldrei tekið breytingum nema til
hins verra og að skilyrðislaust eigi
því að berjast gegn öllum breyting-
um á því“, svo sem Jakob kemst
að orði og ég hlýt að taka að ein-
hverju leyti til mín.
Okkur, sem höfum fengizt við
málfræði, er vel ljóst, að tungumál
eru á sífelldri hreyfingu, enda orð
að koma og fara á öllum tímum
eftir breyttum þjóðfélags- og at-
vinnuháttum. Hins vegar bið ég
engan afsökunar á því, að ég hall-
ast að svonefndri hreintungu-
stefnu, sem upp kom á síðustu öld
með Fjölnismönnum, Jóni Sigurðs-
syni o.fl. og hefur fram að þessu
átt marga formælendur. Megin-
stefna hennar er einmitt sú að
varðveita mál okkar sem mest fyr-
ir óæskilegum breytingum og hafa
það sem bezt í tengslum við fortíð
okkar. Hins vegar dettur engum
annað í hug en jafnframt verði að
horfa bæði til nútíðar og framtíð-
ar, en þá um leið með góðu taum-
haldi á þróun tungunnar. Það verð-
ur hins vegar ekki gert með því
að láta allt reka stjórnlítið á reiðan-
um, eins og því miður eru of mörg
dæmi um nú á dögum.
Höfundur er fyrrverandi
orðabókarstjóri.
ÁSTÆÐAN fyrir því
að ég hripa niður þessar
línur er stutt viðtal við
Gunnar Björnsson,
formann samninga-
nefndar ríkisins, á síðu
fjögur í Morgunblaðinu
20.08.96. Þar segir:
Gunnar fullyrðir að
það hafí ekki komist
nægilega vel til skila að
heimilislæknar greiði í
lífeyrissjóð af öllum
verktakagreiðslum í
Lífeyrissjóð lækna sam-
hliða greiðslum í lífeyr-
issjóð ríkisins.
„Þegar heimilislækn-
ar komast á eftirlaun
fá þeir af þessum sökum
greitt úr tveimur lífeyrissjóðum. Þeir
hafa á hinn bóginn lagt það upp í
viðræðunum að þeir vilji fyrst og
fremst fá grunnlaun hækkuð með
hliðsjón af lífeyrismálum og nefna
til sögunnar að greiðslur af föstum
launum séu eini fasti punkturinn sem
þeir greiði í lífeyrissjóð,“ sagði Gunn-
ar. (Tilvitnun lýkur).
Þetta er í fyrsta sinn sem ég heyri
því haldið fram að læknar leyni því
að þeir greiði í aðra lífeyrissjóði
(einkum í Lífeyrissjóð lækna) af
taxtagreiðslum. Gætu eflaust líka
greitt í „Frjálsa lífeyrissjóðinn“ eða
einhveija slíka, ef að þeim sýndist svo.
Eins og málið snýr við mér er
mergurinn málsins sá, að verið er
að hafa af mér allt að helmingi þess
lífeyris, sem ég hef lagt til Lífeyris-
sjóðs starfsmanna ríkisins (LSR).
Það gerist með þeim hætti að lengst
af starfsæfinni (sem nú er 30 ár)
hef ég greitt í LSR af hátt í helm-
ingi hærri föstum launum að raun-
gildi, en ég fæ í dag. Lífeyrissjóðs-
greiðslum úr LSR er hinsvegar þann-
ig háttað að þegar lifeyrisþeginn
hættir störfum fær hann 60% af föst-
um launum eftirmannsins.
Það hlýtur því að vera hveijum
manni ljóst að lífeyrisgreiðslumar
lækka um helming, ef föstu launin
eru lækkuð um helming.
Það má vel vera að Gunnar Björns-
son myndi glaður taka slíkum trakt-
eringum við lífeyrisaldur, en ég sætti
mig ekki við þær.
Þrátt fyrir það að vera með meist-
aragráðu í heimilislækningum og
hafa starfað við þær í 30 ár voru
fastalaun mín sem heilsugæslulækn-
is við síðustu útborgun einungis
86.720 kr. Ef ég hætti störfum nú
og fengi full eftirlaun
yrðu þau 52.032 kr. á
mánuði. Það má vel
vera að mér hafí tekist
að öngla saman ein-
hveiju í Lífeyrissjóð
lækna, og að ég fái því
hærri lífeyrisgreiðslur
en þetta. Hver veit líka
nema ég eigi einhveijar
eignir, eða mér leysist
jafnvel arfur? Ef til vill
fer Gunnar Björnsson
að athuga það næst.
Það er með ólíkind-
um hvers konar siðferði
ríkir orðið í samskiptum
ríkisvaldsins við þegn-
ana. Að minnsta kosti
hefði ég látið segja mér
tvisvar á árum áður að ríkisvaldið
kæmi með þessum hætti í bakið á
mér þegar starfslok nálgast. Með
kaldrifjuðum hætti virðist hafa verið
reiknað út hvemig það gæti haft af
mér allt að helmingi lífeyrisins sem
ég hef sparað í gegnum Lífeyrissjóð
starfsmanna ríkisins. Satt að segja
hélt ég að ennþá væru til heiðurs-
menn innan ríkisstjórnar íslands sem
Með ólíkindum er, segir
Gísli G. Auðunsson,
hvers konar siðferði ríkir
orðið í samskiptum ríkis-
valdsins við þegnana.
sæju að svona meðferð á þegnunum
gengur ekki upp. Að svona lagað
gerir maður einfaldlega ekki. En
lengi má manninn reyna, eins og þar
stendur.
... Að lokum örlítil upprifjun.
Fyrir rúmum áratug þáðu læknar
svokallaðan bílastyrk fyrir lægri
laun. Það var samið um að þetta
væri greiðsla fyrir þjónustu. Það
„heiðursmannasamkomulag" hélt í
nokkur ár, en síðan var það svikið
og nú er innheimtur af þessu fullur
skattur eins og af öðrum launum.
Mér fínnst rétt að rifja þetta atriði
upp, samninganefnd okkar heilsu-
gæslulækna til áréttingar. Maður
gerir nefnilega ekki heiðursmanna-
samkomulag við aðra en heiðurs-
menn.
Höfundur er fyrrverandi
heilsugæslulæknir.
Uppsagnir heilsu-
gæslulækna - Nokkur
orð að gefnu tilefni
Gísli G.
Auðunsson
Launamál eru mannréttindamál
í KOSNINGABARÁTTU for-
setaframbjóðendanna á dögunum
lýsti Guðrún Agnarsdóttir því ítrek-
að yfir, að það teldist til mannrétt-
inda að geta framfleytt sér af dag-
vinnulaunum sínum.
Hún benti á í fram-
haldi af því, að það
væri hluti af mannrétt-
indum að fá að njóta
eðlilegra samvista við
ijölskyldu sína og að
taka þátt í félagslífi
samféalgsins. Sam-
kvæmt því er það
mannréttindabrot, ef
fólk neyðist til að vinna
yfirvinnu til að sjá fyr-
ir sér og sínum, en það
er hlutskipti margra
íslendinga i dag. Það
lá í orðum frambjóð-
andans, að hún teldi
sig geta hagnýtt að-
stöðu sína sem forseti
Islands til að ráða bót á þessum
mannréttindabrotum.
Ég geri ráð fyrir, að flestir ís-
lenskir launþegar hafi verið henni
sammála um þessi mannréttinda-
brot og telji brýna þörf á úrbótum.
Það getur hins vegar orkað tvímæl-
is, hvort forsetaembættið sé ákjós-
anlegur vettvangur til að beita sér
í þessum málum. Ef ráða á bót á
mannréttindabrotum af þessu tagi,
þarf að hækka lægstu launin það
mikið, að hægt sé að
lifa af dagvinnulaunum
einum saman. Með
öðru móti verður það
ekki gert. En getur
forsetinn beitt sér í al-
mennum launadeilum?
Eitt af góðskáldum
okkar kvað: „Því þessu
var aldrei um Álftanes
spáð, að ættjörðin
frelsaðist þar.“ Eg
hygg, að það muni
seint reynast svo, að
láglaunafólk fái léið-
rétting sinna mála
gegn um Bessastaði,
og skiptir þá ekki höf-
uðiháli, hver er hús-
bóndi á þeim bæ. Ég
get ekki séð að staða forseta bjóði
upp á mikla möguleika til tilþrifa í
málefnum láglaunafólks.
Ef mér skjátlast ekki því meir,
býr forseti íslands við meiri skerð-
ingu á tjáningafrelsi og athafna-
frelsi en aðrir íslendingar. Hann
má ekki halda fram skoðunum, sem
bijóta í bága við stefnu sitjandi rík-
isstjórnar. Það hlýtur að gilda sér-
staklega um grundvallarmál eða
pólitísk átakamál. Fátt veldur meiri
átökum í þjóðfélagi okkar en launa-
mál og þá ekki síst átökin um laun
hinna lægstlaunuðu, fólksins, sem
býr við skert mannréttindi sam-
kvæmt skilgreiningu Guðrúnar
Agnarsdóttur. í þeirri baráttu
stendur slagurinn milli launþega og
atvinnurekenda, en ríkisvaldið
leggst að jafnaði á sveif með at-
vinnurekendum og lendir þar með
í andstöðu við launþega. Þessi sam-
staða atvinnurekenda og ríkisvalds
hefur m.a. komið fam í því, að
launadeilur hafa verið leystar með
lagasetningu, oftast bráðabirgða-
lögum, á kostnað launþega til að
bjarga „atvinnulífinu“ þ.e. atvinnu-
rekendum. Sem dæmi mætti nefna
lausn flugfreyjuverkfallsins forð-
um, sem forseta mun ekki hafa
verið ljúft að staðfesta, eins og á
stóð. Én það voru aðrir, sem réðu.
Hér og nú skyldu lögin undirskrif-
uð.
Sá forseti, sem færi í dag að
halda því fram í alvöru, að það sé
mannréttindabrot að skammta fólki
Hinir ríku verða ríkari,
segir Guðmundur
Helgi Þórðarson, og
hinir fátæku æ fátækari.
dagvinnulaun, sem ekki entust til
framfærslu, hann myndi brátt lenda
í andstöðu við sitjandi ríkisstjórn
og auk þess við atvinnurekendur
og kannske fleiri. Honum yrði ekki
vært. Mannréttindabrot af þessu
tagi eru nefnilega útbreidd á ís-
landi í dag, og það mun ekki ganga
átakalaust að afnema þau.
En málið bjargaðist. Guðrún
Agnarsdóttir lokaðist ekki inni á
Bessastöðum með þessa þörfu og
tímabæru ályktun sína, og ég óska
henni til hamingju með það. Fyrir
bragðið er hún fijáls að því að vinna
að framgangi hennar. Og sannar-
lega er þarna verk að vinna, verk,
sem verður að vinnast á pólitískum
vettvangi. Hin grimma samkeppni
markaðsþjóðfélagsins hefur valdið
því, að tekjumunur fólks eykst jafnt
og þétt, hinir ríku verða ríkari og
hinir fátæku æ fátækari og eru nú
komnir niður fyrir velsæmismörk í
þúsundatali og þar með sviftir þeim
mannréttindum, sem Guðrún Ágn-
arsdóttir talar um. Og aukinn hag-
vöxtur virðist aðeins auka á þennan
mun.
Ef þessi barátta á að vinnast,
þarf að koma til kasta löggjafans.
Guðrún hefur nú á að skipa ötulum
hópi fólks, sem barðist vasklega
fyrir kjöri hennar til forseta m.a.
undir þeim formerkjum að hungur-
laun séu mannréttindabrot. Mér
skildist á henni, þegar viðtal var
haft við hana eftir kosningarnar,
að þessi hópur vildi gjarnan halda
áfram baráttunni með einhveijum
hætti. Hvernig væri, að þetta fólk
beitti sér fyrir því, að sett verði inn
í íslensku stjórnarskrána ákvæði
um, að ekki megi semja um laun,
sem ekki endast til framfærslu mið-
að við dagvinnu. í framhaldi af því
þarf svo Alþingi að tryggja þessi
mannréttindi með því að lögfesta
lágmarkslaun, sem kvæðu nánar á
um það, við hvað væri átt.
Og þá sakar ekki að geta þess,
að frumvarp um lágmarkslaun hef-
ur verið lagt fram á Alþingi, en
hefur ekki hlotið afgreiðslu. Þar er
markið að vísu sett of lágt, en það
má hækka það.
Höfundur er fyrrv.
heilsugæslulæknir.
Guðmundur Helgi
Þórðarson