Morgunblaðið - 11.03.1997, Blaðsíða 40

40 ÞRIÐJUDAGUR 11. MARZ 1997
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
Hverfjall við Mývatn
Kristján Þorlákur
Þórhallsson Jónasson
SIGFÚS Illugason
frá Bjargi í Mývatns-
sveit ritar grein í Les-
bók Morgunblaðsins 18.
janúar sl. Nefnir hann
grein sína Hverfell við
Mývatn. Það er ekki í
fyrsta skipti sem Sigfús
ritar ranglega nafn
þessa fjalls. Búið er að
fá Hverfjails-nafnið
staðfest og á Sigfúsi að
vera það kunnugt.
Hann hefur undanfarin
ár unnið að nafnbreyt-
ingu á Hveríjalti. Ekk-
ert umboð né Ieyfí hefur
hann haft frá eigendum
íjallsins til slíkra verka.
Vitað er að Hverfjalls-
nafnið hefur verið skráð á kortum
frá árinu 1844, og því búið að vinna
sér margfaldan hefðarrétt. Sigfús
vitnar í eldri heimildir, þ.á m. sóknar-
lýsingu séra Jóns Þorsteinssonar. Þar
segir Jón m.a.: „Suður af Leirhnjúki
liggur ijallshryggur til suðvesturs og
suðurs og endar á Lúdentarhæðum.
Vestur af suðurenda þessa hryggs
er Hverfell, einstakt fjall næstum
kringlótt, gamalt eldfjall, með djúpri
skál í mitt fjallið." Þarna er fjalls-
nafnið honum sýnilega ofarlega í
huga. Sigfús getur um íslandskort
Bjöms jGunnlaugssonar frá árinu
1844. Á umræddu korti stendur
Hverfjail. Sigfús segir: „Ómögulegt
er að segja til um hvaðan Bjöm hef-
ur orðmyndina Hveríjall. Gæti hér
verið um ónákvæmni að ræða. Björn
Gunnlaugsson getur ekki talist traust
heimild hvað örnefni varðar." Um
ferðabók Þorvalds Thoroddsen, sem
eru skýrslur um rannsóknir á íslandi
1882-98 og kom út 1913, segir Sig-
fús: „Hann ritar ranglega um ör-
nefni á Mývatnssvæðinu og af óná-
kvæmni.“ Sigfús nefnir nokkur þess-
ara ömefna og segir síðan: „Á þess-
ari upptalningu sést að Þorvaldur
getur ekki talist traust heimild." Þá
vitnar Sigfús í árbók Ferðafélags
Islands 1934. Þar ritar Steindór
Steindórsson frá Hlöðum kafia um
Eigendur j arðarinnar
Voga í Mývatnssveit svo
og ættingjar og vensla-
fólk, á milii 80-90
manns, segja Kristján
Þórhallsson og Þor-
lákur Jónasson, mót-
mæla harðlega nafn-
breytingu á Hverfjalli.
Mývatnssveit. Sigfús segir: „Þar fer
hann nokkuð fijálslega með örnefni
og málvenjur heimamanna. Hann
vitnar nokkrum sinnum í Þorvald
Thoroddsen og nefnir auk þess sum
af þeim örnefnum sem hann fer rang-
lega _með.“ Ritverkið Ódáðahraun
eftir Ólaf Jónsson kom út árið 1945.
Þar ritar hann Hverfjall. Árið 1952
ritar dr. Sigurður Þórarinsson langa
grein í Náttúrufræðinginn um Hver-
§all en ekki Hverfell, eins og Sigfús
fer ranglega með í grein sinni. Árið
1995 fór Sigfús Illugason þess á leit
við Landmælingar Islands að nafni
Hverfjalls yrði breytt í Hverfell á
kortum. Þessu var hafnað. Á yfirlits-
mynd af Bjarnarflagi og nágrenni,
Kortagrannur LMÍ 1988, stendur
m.a. Hverfjall, Hverljallssandur,
Hverfjallsbrani. Það sannar að mál-
flutningur Sigfúsar Illugasonar um
þetta efni er rangur.
Eigendur jarðarinnar Voga í Mý-
vatnssveit svo og ættingjar og
venslafólk, á milli 80-90 manns,
mótmæla harðlega nafnbreytingu á
Hverflalli. Teija þeir að hún muni
aðeins valda rugiingi. Þá leggja þeir
áherslu á að LMÍ haldi áfram að rita
hið rétta nafn Hverfjall eins og gert
hefur verið á öllum kortum frá árinu
1844 til síðustu ára. Sigfús Illugason
reynir í skrifum sínum að gera hlut
virtustu vísindamanna sem allra
minnstan. Hann vænir þá um óná-
kvæmni og rangfærslur. Þetta á
einkum við um þá sem hafa eftir
sinni sannfæringu ritað nafnið Hver-
fjall á undanförnum áratugum. Þetta
er Sigfúsi á engan hátt til sóma.
Slík skrif dæma sig sjálf.
Eigendur Voga leituðu álits Jóns
Steinars Gunnlaugssonar hrl. og
Kristins Bjarnasonar hdl. varðandi
Hverfjallsnafnið. Jón Stejnar ritar:
„Tilvísun Landmælinga íslands til
úrskurðar Örnefnanefndar virðist
þýðingarlaus, enda verður ekki séð
að nefndin hafi haft úrskurðarvald
um málefnið né að hún hafi nokkurn
tíma komið saman til að úrskurða
né taka nokkra aðra ákvörðun um
það. Hvað sem öllu öðru líður, hlýtur
HVERFJALL, Búrfell I baksýn.
að vera óheimilt af stofnunum hins
opinbera að ákveða örnefni án þess
að gefa landeiganda kost á að gæta
hagsmuna sinna, skv. ákvæðum
stjómsýsiulaga og neyta andmæla-
réttar. Niðurstaða þessara hugleið-
inga er sú að Landmælingum islands
sé skylt að nota nafnið Hverljall eins
og eigendur þess vilja.“
Kristinn Bjarnason sendi umhverf-
isráðuneytinu stjórnsýslukæru 28.
júní 1996, þar sem kærð er ákvörðun
Landmælinga íslands dags. 11. apríl
1995 um að breyta nafnsetningu á
kortum á vegum ríkisins úr Hver-
fjall í Hverfell. Kristinn ritar m.a.:
„Verði ekki fallist á kröfur um-
bjóðenda minna, er á því byggt að
Landmælingar íslands hafí ekki efn-
islegan rétt til að breyta nöfnum á
náttúruvættum á kortum á vegum
ríkisins sem eiga sér margra áratuga
hefð, í andstöðu við landeigendur.
Þá er lögð fram bókun af fundi sveit-
arstjórnar Skútustaðahrepps 13. júní
1996 svohljóðandi: Sveitarstjórn
samþykkti samhljóða með 3 atkvæð-
um að ekki væri ástæða til að breyta
rithætti umræddrar nafngiftar úr
Hveríjall i Hverfell. Umbjóðendur
mínir telja samkvæmt ofangreindu
að þeir hafi lögvarinna hagsmuna
að gæta í málinu og eigi því aðild
að því í skilningi stjórnsýsiulaga."
12. ágúst 1996 ritar umhverfis-
ráðuneytið LMÍ bréf, þar kemur fram
eftirfarandi: „Með bréfi dags. 28.
júní 1996 barst ráðuneytinu stjórn-
sýslukæra Kristins Bjarnasonar hdl.,
f.h eigenda jarðarinnar Voga
I, II,III.IV og Bjarkar. Þar er þess
krafist að sú ákvörðun LMÍ dags.
II. apríl 1995 um að breyta nafnsetn-
ingu á kortum á vegum ríkisins úr
Hverijall í Hverfell verði ómerkt, og
lagt verði fyrir stofnunina að nota
örnefnið Hveríjall sem aðalnafn við
kortagerð . Engin ákvæði er að finna
um Örnefnastofnun í lögum önnur
en áður er getið skv. lögum nr. 351
1953 um Landmælingar íslands.
Jafnvel þótt fallist verði á að Ör-
nefnastofnun hafí tekið yfir hlutverk
Örnefnanefndar, verður ekki fallist
á að það sé hlutverk LMÍ og Örnefna-
nefndar að ákveða örnefni hvorki ný
né gömui. Því geta Landmælingar
fslands ekki vísað til úrskurðar Ör-
nefnastofnunnar í þessu máli. Fyrir
liggur að eigendur fjallsins vilja nota
orðið Hverfjall, eins og það hefur
verið skráð á landakortum ti! þessa,
og verður því að telja að þeir einir
geti veitt heimild til breytinga á ör-
nefninu, enda hlýtur eignarréttur
þeirra að fela í sér slíkan rétt. Ráðu-
neytið leggur því hér með fyrir Land-
mælingar Islands að tekið verði aftur
upp ömefnið Hverfjali"
Þessari deilu er lokið, með úr-
skurði Umhverfisráðuneytisins.
Höfundar eru bændur í Vogum í
Mývatnssveit.
Mmningaröldur Sjómannadagsráðs
um drukknaða og týnda sæfarendur
Á ÚTMÁNUÐUM fyrir 56 áram
gerðust þeir atburðir á Norður-Atl-
antshafi sem markað hafa djúp spor
í íslenska sjóslysasögu en þá hófust
mikil styijaldarátök hér
í kring um landið. ís-
lendingar hafa orðið að
horfa á eftir mörgu
góðu skipinu og heilu
áhöfnunum í hafið í glí-
munni við Ægi konung.
Það hefur verið sið-
venja annarra þjóða að
koma upp grafskrift
týndra manna þar sem
ættingjar hafa getað
vitjað nafna þeirra.
Listaverkið
Sjómannadagsráð
hefur með myndarleg-
um hætti reist listaverk
við Fossvogskapellu,
sem ber nafnið Minn-
ingaröldur um drukknaða og týnda
sæfarendur. Listaverkið stendur
vestan undir kapellunni með vitann
um óþekkta sjómanninn í bak-
grunni. Þetta framtak ber svo sann-
arlega að þakka. Málið var meira
en löngu tímabært. Einkunnarorð
listaverksins eru „Óttast þú eigi, því
ég kalla á þig með nafni, þú ert
rninn." Jes. 43:1. Ættingjar eru að
koma nöfnum týndra sæfarenda upp
sem sumir hveijir hafa verið týndir
í rúmlega 50 ár, en eru nú í raun
að skila sér til ættlandsins. Er mjög
fróðlegt að fylgjast með því hvernig
nöfnin raðast upp, jafnvel heilu
áhafnirnar. Þetta sýnir hversu nauð-
synlegt þetta verk var. Ætla má að
Minningaröldurnar muni í framtíð-
inni verða almenningi mjög kærar
og minna á sögu og baráttu þjóðar-
innar.
Það má segja að það það sé tákn-
rænt að fyrsta áhöfnin sem festir
sess á Minningaröldunum var áhöfn-
in á vitaskipinu Hermóði, forustu-
skipinu sem gætti vitanna kringum
landið og lýsti sjófarendum.
Heimsstyrjöldin
seinni
Baráttusaga þjóðar-
innar er baráttusaga
sjómannastéttarinnar
frá einu tímabili til ann-
ars. Hildarleikurinn
mikii, heimsstyijöldin
seinni, reyndist íslend-
ingum þung í skauti.
íslendingar tóku ekki
formlega þátt í seinni
heimsstyijöldinni en
gerðu það þó með
óbeinum hætti, þ.e. með
áhættusiglingum ís-
lenskra farmanna og
fiskimanna á styij-
aldartímanum. Þessar
siglingar, sem færðu björg í bú til
bandamanna réðu í raun því að
heimsstyijöldinni seinni lauk með
sigri þeirra. Þessi söguskýring þarf
að vera þjóðinni og umheiminum
ljós.
Því hefur ekki mjög verið haldið
á lofti hversu gríðarleg blóðtaka það
hefur verið fyrir íslensku þjóðina
allur sá mannafli og skipakostur sem
týndist á stríðstímanum, ýmist skot-
in niður vopnlaus, siglt á tundurdufl
eða farist með öðrum hætti. Á árun-
um 1939-1945 fórust 50 íslensk
skip, samtals 9.202 smálestir. Á
þessum árum fórust 465 karlmenn
og 19 konur, samtals 484 manns.
Ætla má að miðað við fólksfjölda
hafi íslendingar orðið fyrir mjög
miklu mannfalli á styijaldartímanum
Og vel að merkja var þetta fólk á
besta aldri. Það má því segja með
fullum rökum, að þetta séu okkar
hetjur, ásamt þeim sjómönnum sem
Tímabært er að gefa
erlendum þjóðhöfðingj-
um kost á, segir Þor-
steinn H. Gunnarsson,
að leggja blómsveig við
Minningaröldur
Sjómannadagsráðs.
farist hafa á öðram tímum á sjó við
margvísleg skyldustörf.
Siðvenjur
Eins og kunnugt er hefur sú sið-
venja skapast þegar íslenskur þjóð-
höfðingi og aðrir forustumenn Is-
lendinga hafa verið í opinberum
heimsóknum á erlendri grund að þá
hafa þeir gjarnan sýnt viðkomandi
þjóð virðingu sína með því að leggja
blómsveig að ýmsum minnismerkj-
um viðkomandi ríkja. Gjarnan hefur
þessi athöfn farið fram við minnis-
merki sem viðkomandi þjóð er mjög
kært, um hetjur, failna hermenn eða
persónur sem hafa skarað fram úr.
Þá hefur íslenskur almenningur veitt
því athygli að íslenskir ráðamenn
hafa kannað heiðursverði og/eða lið-
sveitir úr her viðkomandi landa. ís-
lendingar hafa aldrei haldið her eða
liðsveitir sem erlendum ráðamönn-
um hefur verið gefið tækifæri til að
kanna við opinberar heimsóknir, ef
undan er skilinn heiðursvörður lög-
reglu og það er ekki viðtekin regla
að erlendir ráðamenn leggi blóm-
sveig að minnismerkjum sem þjóð-
inni eru kær.
Tímabært er að koma þeirri hug-
mynd á framfæri að sú siðvenja
verði tekin upp að erlendum þjóð-
iiöíðingjuni og ^prustuniönnum er-
MINNINGARSTEINN við
Minningaröldu Sjómanna-
dagsráðs við Fossvogs-
kapellu.
lendra ríkja, eftir því sem við á,
verði gefinn kostur á, að sýna ís-
lensku þjóðinni virðingu með því að
þeir leggi blómsveig við þessar Minn-
ingaröldur, þegar viðkomandi er í
opinberri heimsókn hér á landi. Vel
færi á því að fulltrúar Landhelgis-
gæslu og lögreglu stæðu heiðursvörð
við slíka athöfn og upp væri lesið
ijóð og sungið íslenskt lag.
Með slíkri athöfn minnti þjóðin á
tilveru sína, baráttu og sjálfstæði
og menningararfleifð. Hún sýndi
sérstöðu sína til friðarmála þar sem
viðkomandi hetjur hefðu verið vopn-
lausir farmenn og fiskimenn og frið-
samir sæfarendur við venjubundin
störf. Slík siðvenja sem kæmi í stað-
inn fyrir könnun á hersveitum,
myndi vekja athygii og efla virðingu
og áhrif Islendinga á alþjóðavett-
vangi. - : ■
Hér er verðugt verkefni að vinna
fyrir þá sem málið varðar.
Þakkir
Margir hafa komið að því verki
að gera þessar Minningaröldur að
veruleika, Sjómannadagsráð, Vita-
og hafnarmálastofnunin og Kirkju-
garðar Reykjavíkur. Verkið er hann-
að af Halldóri Guðmundssyni og
Ragnari Birgissyni á Teiknistofu
Halldórs Guðmundssonar. Minnis-
varðann vann Steinsmiðja Sigurðar
Helgasonar og sér hún um að koma
nöfnum upp. Á engan er hallað,
þótt tvö nöfn séu nefnd, sem hafa
haft forustu í málinu, þeirra Guð-
mundar Hallvarðssonar alþingis-
manns og formanns Sjómannadags-
ráðs og Halldóru Gunnarsdóttur sjó-
mannskonu, Vesturströnd 13, Sel-
tjarnarnesi, sem hefur haft frum-
kvæði í málinu f.h. ættingja sjó-
manna. Hún bjargaðist úr sjávar-
háska fyrir margt löngu með son
sinn fjögurra ára og þekkir því af
eigin raun þær tilfinningalegu að-
stæður sem skapast þegar skip ferst.
Virkið í norðri
Staða Islands gagnvart umheim-
inum er um margt sérstök. Landið
liggur milli tveggja heimsálfa. Það
er mikilvægt vegna siglinga á Norð-
ur-Atlantshafi og hér eru auðug
fiskimið. ísiand er því mikilvægt og
umheimurinn verður því að taka til-
lit til Islands. í bók Gunnars M.
Magnúss, Virkið í norðri, er sagt frá
siglingum á styijaldartímunum á
árunum 1939-1945 sem stúðst er
við hér í þessari grein. Þar er að
finna kvæði sem heitir Dýrfirðinga-
skip sem ort er eftir árásarhrinuna
á Fróða, Péturseyna og Reykjaborg-
ina 11. mars 1941.
Einkunnarorð Minningaraldnanna
og niðurlag kvæðisins skulu verða
lokaorðin.
„Því ég kalla á þig með nafni“.
Og yfir land og ál
ber hið undurbjarta mál,
sem í ástúð vorsins mildar harma - rótt.
Höfundur er bóndi og á til sjó-
manna að tclju.
Þorsteinn H.
Gunnarsson