Morgunblaðið - 05.12.1997, Blaðsíða 62

62 FÖSTUDAGUR 5. DESEMBER 1997
MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ
ÁSTA JÚLÍA
BJÖRNSSON
+ Ásta Júlía
Björnsson
fæddist í Reykjavík
28. október 1914.
Hún lést á Landa-
kotsspítala að
kvöldi 27. nóvem-
ber síðastliðinn.
Foreldrar hennar
voru hjónin Kristr-
ún Benediktsson,
píanókennari, f. 7.
júní 1878, d. 18.
september 1959, og
' Árni Benediktsson,
stórkaupmaður í
Reykjavík, f. 3. des-
ember 1887, d. 10. apríl 1964.
Þeirra leiðir skildu og fluttist
hann til Ameríku árið 1922.
Ásta átti fjögur alsystkini: Unn-
ur, f. 12. nóvember 1912, d. 5.
nóvember 1986, Benedikt, f. 10.
nóvember 1913, d. 2. ágúst
1984, Ragnar Tómas, f. 13.
mars 1917, d. 3. mars 1984, og
Katrín, f. 31. mars 1919. Tvö
hálfsystkini samfeðra átti hún:
Kurt, f. 7. júní 1919, d. í maí
1992, og Elínu, f. 3. febrúar
1921. Móðurafi Ástu var Tómas
Hallgrímsson, læknir og lækna-
skólakennari, f. 25. desember
1842, d. 24. desember 1893.
Kona hans var Ásta Júlía Thor-
grímsen kaupmanns á Eyrar-
bakka, f. 7. júlí 1857, d. 29.
mars 1942. Föðurafi Ástu var
Benedikt Kristjánsson, bóndi
og hreppstjóri í Selárdal, f. 21.
ágúst 1861, d. 4. mars 1936.
Kona hans var
Ragnhildur Þórðar-
dóttir frá Kirkjubóli
í Arnarflrði, f. 27
júlí 1860, d. 19. des-
ember 1936.
Árið 1934 giftist
Ásta Bjarna Odds-
syni, lækni, f. 19.
júní 1907, d. 6. sept-
ember 1953. Börn
þeirra eru Oddur
Jón, læknir, f. 10.
apríl 1935, Órn
Helgi, skrifstofu-
maður, f. 13. nóvem-
ber 1937, Halldór
Ami, framkvæmdastjóri, f. 15.
nóvember 1940, og Gunnar,
jarðfræðingur, f. 13. desember
1951. Asta náði að eignast 17
barnaböm og 12 barnabarna-
böm. Faðir Bjama var Oddur
Jón Bjamason, skósmiður í
Reykjavik, f. 28. júlí 1883, d. 3.
janúar 1955. Kona hans var
Andrea Guðiaug Kristjándóttir,
f. 11. september 1882, d. 8. nóv-
ember 1960. Árið 1955 giftist
Ásta Jóhannesi Bjömssyni,
lækni, f. 7. júlí 1907, d. 7. sept-
ember 1966. Þau eignuðust eng-
in böra saman en Jóhannes átti
þijú böm af fyrra hjónabandi:
Valdimar, framkvæmdastjóri, f.
28. júlí 1941, Björa, arkitekt, f.
18. september 1942, og Hildur,
kennari, f. 17. desember 1946.
Utför Ástu fer fram frá Foss-
vogskirkju í dag og hefst at-
höfnin klukkan 15.
Segja má að Ásta Júlía hafi lifað
all fjölskrúðugu lífi og verður hér
aðeins stiklað á stóru. Hún sest í
Landakotsskóla 7 ára gömul. Til
Ameríku flyst hún 9 ára ásamt
móður sinni og tveimur yngri systk-
inum, þeim Ragnari Tómasi og
Katrínu. Eftir stutta dvöl í New
York þar sem þau voru fyrst sett á
innflytjendaeyjuna Ellis Island í
nokkrar vikur fóru þau til Grand
Forks í North Dakota.
Kristrún dvaldi vestra einungis í
eitt ár, _en þá þurfti hún að snúa
heim til íslands aftur að sinna börn-
um sínum, sem þar höfðu orðið eft-
ir. Son sinn Ragnar Tómas hafði
hún með sér.
Ásta fór til fósturforeldra í Grand
Forks, læknishjónanna Esterar og
dr. Gíslason, en þau voru af íslensk-
um ættum. Ester var dóttir ömmu-
bróður Ástu, en hann var prestur í
North Dakota og kallaði hún hann
ævinlega „onkel“ Hans. Katrín fór
hins vegar til Sigríðar Galbraith og
hennar manns, dr. Galbraith, en þau
bjuggu í Cavalier í North Dakota,
um 100 km fyrir norðan Grand
Forks. Þar sem fjarlægðin var ekki
meiri en þetta gátu systurnar hist
af og til. Katrín kom aldrei heim
til íslands aftur nema í stuttar heim-
sóknir og býr nú í Berkeley í Kalifor-
níu.
Ásta hlaut sína grunnmenntun í
Grand Forks og lauk hún prófi í
high school 16 ára gömul, en það
samsvarar gagnfræðaprófi.
Árið 1930 fór dr. Gíslason með
hana heim til íslands, vildi leyfa
henni að vera á Alþingishátíðinni á
Þingvöllum. Að hátíðinni lokinni bar
hann það undir hana hvort hún
kysi að koma aftur með sér vestur
um haf eða verða um kyrrt á ís-
landi. Ásta hafði hins vegar endur-
fundið sína ástvini og átthaga og
ákvað því að dvelja hér.
Eftir heimkomuna fer Ásta m.a.
að vinna á röntgendeild Landspítal-
ans, en einnig sem túlkur og leið-
sögumaður erlendra ferðamanna.
. Eftir að Bjami og Ásta giftu sig
árið 1934 flytja þau til Kaupmanna-
hafnar, en þangað fór Bjami í fram-
haldsnám. Árið 1938 em þau í Heid-
elberg í Þýskalandi, en þegar of-
sóknir gegn gyðingum hófust fyrir
alvöm ákváðu þau að hverfa aftur
til Danmerkur. Árið 1940 búa þau
í Friðrikshöfn. Síðan flytja þau aftur
til Kaupmannahafnar, en þar vann
Bjarni á Ríkisspítölunum, meðal
annars undir handaijaðri hins
þekkta skurðlæknis dr. Busch. Hann
lauk sérfræðinámi í kvensjúkdómum
og fæðingarhjálp og einnig heila-
skurðlækningum í Danmörku. Þar
dvelja þau þangað til seinni heims-
styrjöldinni lauk.
Árin ytra vom góð og starfssöm,
þó að skortur ríkti á ýmsum nauð-
synjavömm í Danmörku á þessum
áram, eins og raunar annars staðar
í Evrópu. Stundum átti Bjarni ekki
nema eitt par af skóm og hann
varð því að liggja uppi á dívan á
meðan Ásta tölti út til skósmiðsins
að láta sóla skóna.
í nóvember 1945 komu þau heim
með Lagarfossi ásamt þremur
drengjum sínum, sem vom fæddir
í Danmörku. Þau setjast að í Reykja-
vík og eignuðust þau heimili fyrst
í Sörlaskjóli en síðan á Miklubraut-
inni. Þá taka einnig við góð ár bæði
í leik og starfi. Bjami fær strax nóg
að gera í sínu fagi.
Fljótlega eignast þau hesta og
það vom ekki svo fá stjömubjörtu
vetrarkvöldin eða mildu vordagamir
sem þau lögðu á klárana sína og
riðu ýmist út að Gróttu eða upp að
Geithálsi í góðra vina hópi, en hest-
ana höfðu þau á húsi vestur í Skjól-
um. Bjami eignaðist m.a. bleikan
hest ágætan og svo brúnan klár frá
Hindisvík, viljugan gamm. Ásta
eignaðist brúnan hest, klárhest með
tölti, ágætlega viljugan. Hann hét
Mökkur. Það var mjög traustur klár
og geðgóður. Hann reyndist ekki
síst vel í þeim hestaferðum, sem þau
fóm í á sumrin m.a. upp í Borgar-
fjörð. Þá var fyrst riðið á Þingvöll
og gist í Valhöll. Næsta dag var
farið Uxahryggi og að Oddsstöðum
í Lundarreykjadal. Það var völlur á
mannskapnum í þá daga og Mökkur
dansaði í hveiju spori sveittur í sól-
skininu og Hindisvíkingurinn bmddi
mélin af óstýrilátum vilja. Þau fóra
Tröllháls og svo komu mjúkar götur
hjá Biskupsbrekku og hestamir fan-
greistir. Það vora kannski 10 manns
ríðandi og reksturinn bylgjaðist
áfram og hestarnir vom fijálsir í
faxi.
Á Oddsstöðum var slegið upp
tjöldum og sungið fram á rauða
nótt. Þangað kom Guðmundur
Bjamason bóndi á Hæli í Flókadal
ríðandi Lundarsneiðina á Kjóa sín-
um, gráum hesti. Hann var föður-
bróðir Bjama og hann lagði til sína
þíðu bassarödd í kórinn á flötinni
fyrir framan tjöldin. Ef gamanið
varð einum of grátt hvein í tálknun-
um á Vigdísi, konu Sigurðar bónda
á Oddsstöðum. Þá var tímabært að
skríða inn í tjöldin og fara að sofa.
Sem ungur vinnumaður á Odds-
stöðum hafði Bjarna einu sinni orð-
ið það á að standa uppi í hárinu á
Vigdísi. „Þetta máttu aldrei gera
aftur, Bjarni minn,“ hafði Sigurður
þá sagt og hann gerði það aldrei
aftur.
Næsta morgun rökuðu karlarnir
sig upp úr bæjarlæknum og svo
vom hestarnir reknir í aðhald og
hugað að járningu, en síðan var
lagt á. Riðið var Bugana niður með
Grímsá, en næsti áfangastaður var
Fornihvammur í Norðurárdal og
þau nutu fylgdar Páls veitinga-
manns þar og hestamanns. Hjá
Götuási setti Páll uppáhaldshestinn
sinn undir Ástu, öskuviljugan og
þróttmikinn klár, en taumléttan.
Það vildi nú ekki betur til en svo
að þegar þau vora að fara yfír
Hvftárbrú kom mótorhjól á móti
þeim og stansaði við brúarsporðinn
að norðanverðu. Mótorhjólakapp-
inn gaf duglega inn í kyrrstöðu og
við það fældist hesturinn sem Ásta
sat. Hann pijónaði á miðri brúnni
og beljandi, mórauð áin beggja
vegna. Ekki var það nú gott og
þegar hún var komin yfír brúna
vildi hún gjarnan fá sinn gamla
Mökk. Áfram var haldið og riðið
með slætti upp f Fomahvamm, en
þar beið dýrindis máltíð, sem kona
Páls hafði reitt fram. Borðin svign-
uðu undan krásunum og húsið fyllt-
ist af þess háttar skvaldri, sem
fylgir hestafólki á langferð, svo
tært á svipinn eftir erfiði dagsins
og hestarnir komnir í haga og farn-
ir að taka niður í grængresinu.
Svona lifði þetta fólk og á hveiju
sumri fór það í tvær vikur í laxveiði
upp í Þverá, aðra vikuna á svæðið
hjá Norðtungu og hina vikuna fram
að Víghól við Kjarrá. Þar vom hest-
arnir líka hafðir með, enda nauðsyn-
legir, því löng leið var upp í efstu
hylji Kjarrár og fram í Starir.
Á þessum ámm var tiltölulega
ódýrt að renna fyrir lax. Fólk gekk
því ekki fram af ofurkappi við veiði-
skapinn og gaf sér góðan tíma til
að velja réttu fluguna og einnig
gafst tóm til að setjast á árbakkann
og hlusta á nið árinnar og horfa á
laxinn stökkva. Þá var sinnið ungt
og sporðaköstin náðu að kæta lund-
ina.
En svo þurfti Bjarni kannski að
fara til Reykjavíkur að skera upp
fólk. Honum var ekið niður á
Kroppsmela. Þangað kom lítil flug-
vél að sækja hann. Það var líka
vandasamt að framkvæma heilaað-
gerð alveg eins og að velja réttu
fluguna og hnýta góðan hnút og
Ásta studdi hann til allra góðra
verka. Með hverri þraut sem lífið
lagði þeim á herðar uxu þau.
En hestamennsku eins og öðm í
lífinu fylgir áhætta og sumarið 1951
fóru þau eitt sinn sem oftar upp að
Víghól. Ásta sat Mökk og þau vora
stödd rétt hjá Ömólfsdal. Allt í einu
hnaut hesturinn og hún flaug fram
af honum og kútveltist í grýttri
götunni. Hún gekk þá með yngsta
soninn, Gunnar. Minnstu munaði að
hún missti fóstrið og lengi neyddist
hún til að halda kyrm fyrir til að
fyrirbyggja það. Þrátt fyrir þessa
uppákomu reyndist strákurinn 18
merkur.
Á Miklubraut búa þau þangað til
Bjarni deyr í bflslysi árið 1953.
Árið 1954 eignast Ásta litla íbúð
í fyölbýlíshúsi vestur á Hringbraut.
Þá fer hún um tíma að vinna hjá
Líkn, sem var til húsa í Kirkju-
stræti við hliðina á Alþingishúsinu.
Árið 1955 giftist Ásta Jóhannesi
Björnssyni lækni, æskuvini Bjama
og heimilisvini til margra ára. Hann
var þá fráskilinn og hún ekkja.
Frá fyrstu tíð hafði Jóhannes
verið pínulítið skotinn í Ástu þó að
hann sem heimilisvinur færi leynt
með það. Löngum var rifjuð upp
sagan af þeim félögum og skóla-
bræðmm í læknisfræði, sem unnu
sumarlangt við Shellveginn í Skeija-
fírði, sennilega árið 1930 eða 1931.
Asta bjó þá í Skeijafirðinum hjá
móður sinni og ömmu. Einn góðviðr-
isdag var hún á gangi þar suður
frá. Þeir félagarnir koma fjórir sam-
an á reiðhjólum á leið í vinnuna.
ípð sjálft lá að þeir snera sig úr
hálsliðnum að horfa á Ástu og ekki
vildi betur til en svo að þeir hjóluðu
saman í eina kös.
En þetta var ekki bara svona,
Ásta var ekki einungis æskuástin
hans. Jóhannes var drengskapar-
maður og hann vildi gera það fyrir
sinn gamla vin að styðja við bakið
á drengjunum hans. Þremur þeirra
kom hann { gegnum stúdentspróf,
en sá Qórði var ekki nema 14 ára
þegar Jóhannes lést. Stundum þurfti
hann að taka í eyran á þeim. Alla
jafna beitti hann þó mildum aga og
aldrei ríkti neitt í þeirra garð, sem
kenna mætti við ofríki skapsmun-
anna.
Þegar Jóhannes og Ásta giftu sig
gekk hún tveimur sonum hans {
móðurstað. í hjarta hennar var líka
pláss fyrir þá, enda hafði hún þekkt
þá frá því þeir vom litlir strákar.
Aldrei gerði hún upp á milli drengj-
anna sinna og ekki bar hún slúður
á milli. Enn þann dag í dag heldur
hver um sig, að hann hljóti að hafa
verið í mestu uppáhaldi hjá henni.
Það er líka alveg rétt, vegna þess
að hún mat hvem og einn út frá
hans eigin forsendum. Þetta á jafnt
við um syni sem stjúpsyni.
Jóhannes var menntaður maður
í besta skilningi þess orðs, ekki að-
eins í sínu fagi heldur langt út fyr-
ir það, sérstaklega í bókmenntum,
enda kominn af gamalgróinni menn-
ingarfjölskyldu norðan frá Laufási
í Eyjafirði, en þar hafði faðir hans
verið prestur. Móðir hans, Ingibjörg,
var systir Jóns Magnússonar ráð-
herra. Kær var Jóhannesi þessi
hending úr ljóðinu „Til höfundar
Hungurvöku" eftir Jón Helgason:
„Nú gátan er leyst sem ég gat það
best, gamli maður í jörðu.“
Á heimilinu á Hraunteig ríkti
glaðværð og minnisstæð era laug-
ardagskvöldin þegar strákamir vora
að tygja sig. Þá þurftu margir að
komast að speglinum samtímis og
nam öxl við öxl og stundum ýtt
duglega við þeim sem fyrir var, allt
samt í góðu, aðeins tápmiklir strák-
ar á leið út í lífíð. Þama var aldrei
lognmolla og í raun forréttindi að
fá að alast þar upp.
Munnarnir sem þurfti að brauð-
fæða voru margir og á sunnudögum
þurfti tvo lambshryggi handa liðinu.
Þá vora sumir komnir með kjöt-
skjálfta eftir að hafa borðað fisk
alla vikuna. Þegar búið var að borða
aðalréttinn var komið að ávaxta-
grautnum og það var slegist um
sveskjurnar.
Árið 1961 flytja Jóhannes og
Ásta í Brekkugerði. Þar höfðu þau
byggt snoturt hús. í Brekkugerði
búa þau þangað til Jóhannes deyr
árið 1966. Ásta er þá orðin ekkja í
annað sinn.
Árið 1967 eignast Ásta heimili
í Álftamýri, en árið 1989 keypti
hún litla þjónustuíbúð fyrir aldraða
á Vesturgötu 7. Þar bjó hún til
ársins 1992. Þá var heilsan farin
að gefa sig og fer hún þá á öldmn-
ardeild Landakotsspítala þar sem
hún fékk frábæra umönnun til síð-
asta dags. Segja má að þar hafi
hringurinn lokast. Út um gluggann
blasti við Landakotsskólinn þar sem
hún hafði stautað sig fram úr
lestrarkverinu lítil telpa og einmitt
á þessu sjúkrahúsi hafði Bjarni
hennar starfað.
Á bak við þessi ártöl er djúp
örlagasaga þar sem skiptast á skin
og skúrir. Ævi hennar var þó eng-
an veginn einhver harmleikur ein-
faldlega vegna þess að hún leit
ekki sjálf svo á. Henni fannst hún
aldrei vera eitthvert fórnarlamb.
Lífíð bara er svona, það var hennar
viðhorf.
Eitt var það í fari Ástu sem var
öðm fremur áberandi, en það var
frásagnargleðin sem fór saman við
nær óbrigðult minni. Hún gat sagt
frá máltíð sem hún hafði fengið t.d.
á Alþingishátíðinni 1930, hversu
kjötið hafði verið meyrt og sósan
góð, en súpan kannski einum of sölt.
Frásagnir Ástu vom græsku-
lausar og hún var frábitin kjaftasög-
um. Stundum veltust vinkonur
hennar i saumaklúbb um að hlæja
þegar hún fór að segja frá. Hún
sagði þó aldrei beint skrítlur og aldr-
ei stökk henni bros á vör. Hún hafði
þessa sérstöku tegund af svip-
brigðalausri kímnigáfu, sem læst
ekki vita neitt.
Segja má að Ásta hafí við fótskör
móður sinnar og móðurömmu og
seinna dr. Gíslason í Ameríku til-
einkað sér þau manngildi sem vom
{ heiðri höfð á öldinni sem leið og
em enn á mörgum heimilum. Lengi
býr að fyrstu gerð eins og sagt er
og stundum var stutt í bamið í
henni, en þetta barn var bæði þolg-
ott og traust. Hjá henni blundaði
alla tíð einhvers konar bamatrú, en
hún var aldrei með einhveijar há-
stemmdar yfírlýsingar í þá átt. Af
meðfæddri eðlisávísun vissi hún að
lausnin var einfaldlega fólgin í því
að halda áfram og svo bjargast þetta
allt einhvern veginn, líkt og hjá
Mutter Courage, persónu í leikriti
Bertolts Brecht. Hún var baráttu-
kona og aldrei leið hún fólki að tala
niður til sín. Það reyndi enginn nema
einu sinni. Hún einfaldlega skaut
viðkomandi niður með augnaráðinu
einu saman.
Aldrei sagði hún hnjóðsyrði um
eiginmenn sína né raunar nokkum
annan. Það næsta sem hún komst
því að gagnrýna þá var að eitt sinn
undir það síðasta sagði hún og það
án beiskju: „Þeir vom nú meiri karl-
amir að skilja mig eina eftir með 6
stráka." Og hvem hug bám þessir
6 strákar svo til hennar? Því er
kannski best lýst með brotum úr
kváeðinu Monika eftir Oscar Levert-
in í þýðingu Magnúsar Ásgeirsson-
an
Álút þú situr við aringlóð veika,
ótt gengur skyttan með hárauðan þráð.
Hárauðir glampar um hærumar leika,
hvarfla um andlitið dulrúnum skráð.
Meðan slær súgi á syfjaðan eld,
syninum þínum þú veflir feld.
Langt frá þeim augum, sem lokka og ginna
langar mig slokknandi brá þína að sjá..
Enga hðnd vil ég heldur finna
en höndina þína, þótt velkt sé og grá,
þrái ekki framar neitt ljúfara lag
leikið en veijar þíns ómlausa slag.
Grannurinn dökki, það er min ævi,
ívafið rauða er kærleikur þinn,
mjúkt og rautt, sem sú móðurást,
sem manni engum í nauðum brást.
Eitt má að lokum minnast á og
það er að Ásta hafði alla tið yndi
af að lesa. Það vora ekki svo fáar
ferðirnar í Álftamýri sem hún rölti
út í bókabíl að fá lánaðar bækur.
Lestur var henni mikil lífsfylling og
naut hún I því efni þess að hafa á
lífsins leið lært fjögur tungumál.
Si'ðustu árin var sjónin hins vegar
farin að daprast svo mjög, að hún
gat ekki lesið. Það fannst henni
ekki gott. En verra gat það verið.
Sumir gátu ekki gengið en hún gat
þó staulast um. Afram hélt Pollý-
önnuleikurinn nánast til síðasta
dags. Og heymin, ekki var hún
góð, en heyrnartæki bættu úr þvi.
Það gat svo sem verið verra. Sumir
heyrðu alls ekki neitt. Þannig mann-
eskja var Ásta.
Ásta var gæfumanneskja og þeg-
ar hún sat aldurbogin á rúmi sínu
á Landakotsspítala þá gat hún sagt
við sjálfa sig: „Ég hef lifað“.
Blessuð sé minning hennar.
Synir hennar sex.
Elskuleg föðursystir okkar, Ásta
Júlía, er látin.
Þegar við minnumst hennar fyrst
var hún þessi fallega frænka, heims-
borgari, sem hafði dvalist erlendis
í Qölda ára, fyrst sem bam og ungl-
ingur í Bandaríkjunum og síðan í
Danmörku öll stríðsárin. Þar fædd-
ust þrír elstu drengjanna, Oddur,
Orn og Halldór, en yngsti sonurinn,
Gunnar, fæddist svo á íslandi. Við
munum að föður okkar þótti vera-
lega gaman að hitta eldri drengina,
þegar hann var við nám í Danmörku
í byijun seinni heimsstyijaldar. Þeir
áttu alla tíð sterk ítök í honum enda
fyrstu systkinabörnin. Það fór held-
ur ekki fram hjá okkur hversu vænt