Morgunblaðið - 24.03.1998, Qupperneq 12

12 ÞRIÐJUDAGUR 24. MARZ 1998
MORGUNBLAÐIÐ
FRÉTTIR
Ráðstefna á Kirkjubæjarklaustri um aíleiðingar eldgosa í vestanverðum Vatnajökli
Geta valdið hlaupum
í ám frá Skeiðará
að Jökulsá á Fjöllum
GOS í Bárðarbungu getur leitt til
hlaups í Skeiðará og/eða Gríms-
vatnahlaups og það gæti einnig leitt
til eldgoss í Dyngjuhálsi og hlaups í
Skjálfandafljóti og Jökulsá á Fjöll-
um; gos í Grímsvötnum geta orðið
langvinn; í Vatnajökli eru þekkt 80
gjóskulög úr allt að 86 gosum frá
því um 870 og lengsta goshlé síðan
1200 varð á þessari öld eða 45 ár.
Þetta og margt fleira kom fram á
ráðstefnu Kirkjubæjarstofu og
Jarðfræðafélags Islands á Kirkju-
bæjarklaustri um síðustu helgi. Þar
fluttu níu vísindamenn erindi um
eldgos í vestanverðum Vatnajökli
og afleiðingar þeirra. Nálega 60
manns sátu ráðstefnuna, álíka
margir heimamenn og aðkomnir.
Á stöðugri hreyfíngu
Helgi Björnsson jarðeðlisfræð-
ingur fræddi ráðstefnugesti í upp-
hafi almennt um Vatnajökul, stærð
hans og umfang og allt það sem
honum tilheyrir. Hann þekur um
8% af yfirborði landsins, er stærsti
jökull utan heimskautasvæða og er
meðalþykkt hans 400 til 500 metrar.
Jökullinn er tiltölulega sléttur á yf-
irborðinu en undir eru fjöll, gjár og
dalir þannig að ísinn getur orðið 800
metra þykkur og jafnvel meira.
Niður af honum falla síðan jöklar og
sagði Helgi að Breiðamerkurjökull
og Skeiðarárjökull hefðu grafið sig
niður fyrir sjávarmál. Innaf Breiða-
merkurlóni, sem næði um 190 metra
niður fyrir sjávarmál, væri um 20
km langur dalur og lægi hann að
mestu leyti neðan sjávannáls.
Undir Vatnajökuli iðar og kraum-
ar enda er þar að finna bæði jarð-
hitasvæði og eldstöðvar, vatn renn-
ur þaðan vegna bráðnunar og þrýst-
ings ísfargsins en þessir kraftar
ráða mestu um það hvaða stefnu
vatnið tekur. Hægt er að afmarka
vatnasvæði jökulsins og sjá hvort
vatn er líklegt til að leita norður,
vestur eða suður af en Helgi segir
þetta allt geta breyst með umbrot-
um. Á yfirborðinu er líka allt á
fleygiferð, snjór bætist sífellt við á
hájöklinum og ísinn sígur niður á
jökulsporðana.
Guðrún Larsen jarðfræðingur
fjallaði um gos í eldstöðvum undir
Vísindamenn ræddu
eldgos í Vatnajökli og
afleiðingar þeirra á
ráðstefnu á Kirkjubæj-
arklaustri um síðustu
helgi. Jóhannes Tóm-
asson hlýddi á erindin
en þar kom m.a. fram
að eldvirkni í Vatna-
jökli hefur áhrif á gróð-
urfar, veður, samgöng-
ur og vatnsbúskap.
Vatnajökli á sögulegum tíma og
byggir þar á rannsóknum á þeim
vitnisburði sem gjóskulög veita og
rituðum heimildum. Ásamt Guð-
rúnu hafa þeir Magnús Tumi Guð-
mundsson og Helgi Björnsson unn-
ið að þessum rannsóknum, sem
staðið hafa frá 1994, og hafa verið
rannsökuð gjóskulög úr íssniðum á
leysingasvæðum Tungnaárjökuls og
Brúarjökuls og úr ískjarna úr Bárð-
arbungu frá 1972. Einnig er stuðst
við gjóskulög úr jarðsvegssniðum í
nágrenni Vatnajökuls. Guðrún segir
hugmyndina að ná fleiri sýnum,
m.a. úr Skeiðarárjökli og stefnan
verði síðan sett á gjóskulög úr
Dyngjujökli. Gosefni frá hverju eld-
stöðvakerfi hafa hvert sína sam-
setningu og er efnasamsetning
glersins í gjóskulögunum notuð til
að finna uppruna gosa og heimfæra
þau á viðkomandi eldstöðvakerfi.
Talið er að 92-98 gos að minnsta
kosti hafi orðið í eldstöðvunum und-
ir Vatnajökli frá um 870 og eru 80
gjóskulög úr 80-86 gosum þekkt.
Um helming þeirra má fella að gos-
um sem getið er um í heimildum en
hinn helmingurinn er eini vitnis-
burðurinn um gosin sem mynduðu
þau, þar af 28 sem eingöngu finnast
í Tungnaárjökli og Brúarjökli. Guð-
rún segir að gos í Grímsvatnakerf-
inu gætu hafa verið 67-68 en þar
hafi virkni verið í lágmarki á 16. öld
en gostíðnin hafi fjórfaldast á 17.
öld. Gostíðni í Veiðivatna- og Bárð-
arbungukerfi hafi mest orðið á 18.
öld og gos í Öræfajökli hafi orðið á
svipuðum tíma og í tveimur áður-
nefndu kerfunum. Þá sagði hún
ísúra gjósku með sömu eða svipaðri
samsetningu og gjóskan úr Gjálp
1996 vera þekkta frá síðustu öld en
ekki frá næstu þúsund árum þar á
undan.
Efnarannsóknir auka skilning
Sigurður Gíslason jarðefnafræð-
ingur flutti erindi sitt og Hrefnu
Kristmannsdóttur jarðfræðings um
framburð efna í Grímsvatnahlaup-
inu. Hann vakti í upphafi athygli á
því að allt vatn og gosefni kæmi úr
bergi. Með efnarannsóknum ;ná
auka skilning á eldgosi undir jökli
og því hvemig Grímsvötn og árnar á
Skeiðarársandi haga sér við stór-
hlaup. Sigurður segir gosið í Vatna-
jökli geta aukið skilning manna á því
sem stjómað geti styrk koltvíoxíðs í
andrúmslofti. Vitnaði hann til rann-
sókna sem fram fóm í framhaldi af
gosinu í Pinatubo á Filipseyjum
1991 sem sýndu að skömmu eftir
gosið hefði styrkur koltvíoxíðs í and-
rúmsloftinu yíír Kyrrahafi minnkað.
Sagði hann það álit manna að efni
frá eldgosinu hefðu hvatað þöranga
þannig að leitt hefði til meiri upp-
töku þeirra á koltvíoxíði úr and-
rúmsloftinu. Síðan hefðu þeir sokkið
til botns. Fram kæmi því tímabund-
in lækkun koltvíoxíðs í andrúmsloft-
inu. Sagði hann rannsóknir á efnum
sem bárast með gosinu úr Gjálp
geta prófað þessa tilgátu.
Bryndís Brandsdóttir jarðfræð-
ingur ræddi hvernig skjálftar gætu
boðað eldgos og greindi frá jarð-
skjálftamælingum sem hófust hér
árið 1909 þegar fyrsti skjálfta-
mælirinn kom til landsins. Sagði
hún nýjustu mæla mjög fullkomna
og gætu þeir numið áhrif af ferðum
snjóbíls á Vatnajökli. Hún nefndi að
þegar skjálftahrina á Bárðarbungu
hefði hætt og við tekið órói hefðu
menn verið vissir um að gos væri á
næsa leiti og því væri mikilvægt að
hafa slíkar upplýsingar til að geta
staðsett hugsanleg gos og meta
hvert vatn myndi leita. Hún minnti
Morgunblaðið/Ámi Sæberg
AFLEIÐINGAR eldgosa í Vatnajökli geta verið margvíslegar; hlaup í
ám og dreifing gosefna með skemmdum á gróðri og mannvirkjum.
á að aðeins hluti af kvikuhreyfingu
skilað sér uppá yfirborðið sem gos.
Snorri Zóphóníasson jarðfræð-
ingur fjallaði um hlaupfarvegi frá
Skaftá að Djúpá og rakti hvernig
hlaup í Skaftá myndi flæða víða
langt út fyrir farveg hennar og ógna
byggð á vissum stöðum og átti þar
við flóð þar sem hámarksrennsli
væri allt að tvöfalt meira en í þeim
hlaupum sem stærst hafa orðið á
síðust áratugum eða hliðstætt því
sem rann frá Gjálpargosinu. í
tengslum við það er verið að setja
upp viðvöranarkerfi á vegum
Vatnamælinga við efsta vatnshæð-
armæli í Skaftá undir Sveinstindi.
Þá hafa menn um 10 tíma viðvöram
áður en hlaup berst í byggð.
Auk þeirra sem þegar hafa verið
nefndir héldu fyrirlestra þeir Oddur
Sigurðsson jarðfræðingur sem fjall-
aði um hlaupið á Skeiðarársandi og
sýndi fjölmargar ljósmyndir og
Magnús Tumi Guðmundsson jarð-
eðlisfræðingur sem fjallaði um eld-
gosið í Gjálp og sýndi m.a. með
myndum baráttu elds og íss. í lokin
ræddi Haukur Jóhannesson jarð-
fræðingur um eldgos í Vatnajökli á
áranum 1902 til 1910 í ljósi síðustu
umbrota.
Þekking eykur viðbrögð
Sem mjög samandregna niður-
stöðu ráðstefnunnar má nefna að
ljóst er að eldvirkni í vestanverðum
Vatnajökli getur valdið hlaupum í
öllum ám sem falla til suðurs, vest-
urs og norðurs, þ.e. Skjálfandafljóti
og Jökulsá á Fjöllum en naumast er
talið að nokkur áhrif verði í Jökulsá
á Dal. Misjafnt er hvort bræðslu-
vatn safnast í geyma undir jöklin-
um, eins og við Grímsvötn eða
Skaftárkatla, eða hvort það rennur
beint frá eldstöð en ljóst að slík
hlaup verða yfirleitt mjög snögg.
Þekking og auknar rannsóknir á
vatnasvæðum, eldstöðvunum, jarð-
skjálftavirkni og legu kvikuhólfa
auk vaktar á þessu svæði getur gef-
ið bendingar um hvers vænta má,
jafnvel með nægum fyrirvara til að
hægt sé að skipuleggja viðbrögð og
varnir ef nauðsyn krefur.
Sýning og ferðir
á dagskrá í sumar
RÁÐSTEFNAN var liður í þema
Kirkjubæjarstofu fyrir árið um eld-
virkni undir vestanverðum Vatna-
jökli og tengsl við Skaftáreldasvæð-
ið. Helga Guðmundsdóttir, for-
stöðumaður rannsókna- og menn-
ingarsetursins, segir að efnið verði
tekið fyrir með ýmsum hætti á ár-
inu.
I vor verður opnuð sýning í
Kirkjubæjarstofu þar sem settur
verður fram með myndum, líkani,
veggspjöldum og með aðstoð tölvu-
tækninnar margs konar fróðleikur
um jökulinn, umbrotin sem í honum
krauma og áhrif þeirra. Er ráðgert
að sýningin standi uppi í sumar. Þá
er ætlunin að bjóða í sumar upp á
dagsferðir um svæðið, bæði sér-
sniðnar ferðir fyrir ákveðna hópa og
almennar ferðir fyrir t.d. þá ferða-
menn sem staldra vilja við á Kirkju-
bæjarklaustri og kynna sér byggð
og óbyggð héraðsins.
Kirkjubæjarstofu er ætla að vera
þjónustu- og stjórnsýslumiðstöð
vegna vettvangsrannsókna í hérað-
inu, svo og menningarsetur. I ráð-
gjafarnefnd eiga sæti fulltrúar frá
ýmsum vísindastofnunum, ferða-
þjónustu og segir Helga líka mikil-
væg góð tengsl við heimamenn sem
veitt hafa mikilvægan stuðning.
Helga segist þegar hafa fengið
nokkrar fyrirspurnir frá erlendum
háskólahópum sem vilja heimsækja
staðinn og sækja fróðleik. Sér hún
þá um að skipuleggja dvölina og
kallar til vfsindamenn og aðra stað-
kunnuga eftir þörfum.
Helga Guðmundsdóttir segir að
þannig verði starfi í stórum dráttum
í sumar en næsta haust gefist síðan
tóm til að sinna heimafólki meii-a,
bjóða skólum sérstaka fræðslu og
sýningar, sinna fullorðinsfræðslu og
standa fyrir fundum sem heima-
menn geti kannski frekast sótt þeg-
ar rólegra er yfir öllu að vetrinum.
Þema næsta árs hefur þegar ver-
ið valið og er það um kirkju og
kristnisögu.
Mikilvægt að
þekkja afleiðingarnar
„AUKIN þekking og
rannsóknir á eldgosum
í Vatnajökli og afleið-
ingum þeirra eru mik-
ilvæg því áhrifin geta
verið víðtæk, meðal
annars á gróðurfar,
saragöngukerfi, vatus-
mál svo og almann-
varnir,“ sagði Árni Jón
Eliasson, oddviti Skaft-
árhrepps, meðal ann-
ars er hann setti ráð-
stefnuna og sagði vökt-
un vísindamanna á
þessum svæðum mikil-
væga.
I samtali við Morg-
unbiaðið sagði Árni að hreppurinn
heföi lagt áherslu á uppbyggingu
ferðaþjónustunnar, hann væri
meðal annars aðili að uppbygg-
ingu hótelsins á staðnum. Hann
segir að ferðamannavertíðin á
Klaustri hafi hægt en markvisst
verið að lengjast á undanförnum
árum og nú séu sumar-
mánuðirnir fjórir full-
setnir og talsvert mik-
ið sé um að vera á vor-
in og haustin. „Þá
koma hingað margs
konar hópar til að sitja
ráðstefnur, fundi,
námskeið og jafnvel
árshátíðir," segir Árni
og er bjartsýnn á að
þessi vaxtarbroddur
haldi áfram.
Af öðrum atvinnu-
tækifærum ílma á
Kirkjubæjarklaustri
og nágrenni nefnir
Árni ýmis þjónustu-
störf. Á Klaustri er starfræktur
skóli fyrir byggðina og er nemend-
um ekið daglega á milli, þar er
heilsugæsla og dvalar- og hjúkrun-
arheimili, banki, verslun og önnur
þjónusta sem sveitárfélagið þarf á
að halda. I landbúnaðinum er hefð-
bundinn búskapur yfirgnæfandi en
aukabúgrein, svo sem bleikjueldi,
er stundað í vaxandi mæli og
nokkrir bændur hafa einnig snúið
sér að ferðaþjónustu.
Ibúar Skaftárhrepps, sem nær
yfir allar byggðir milli Mýrdals-
sands og Skeiðarársands, eru um
600. Á Kirkjubæjarklaustri búa um
160 manns og sé tekiim 15 mínútna
radius í akstri út frá Klaustri búa á
því svæði um 360 manns. Árni
sagði Kirkjubæjarstofu einnig ný-
stárlegan vaxtarbrodd. „Það er
mikilvægt að stuðla að auknum
rannsóknum á svæðinu og jafn-
framt að miðla upplýsingum og
fróðleik um héraðið til ferðamanna
sem og heimamanna og ég lít á
þessa starfsemi sem góða stoð fyrir
byggðina. Okkur liefur vantað
fleiri tækifæri til afþreyingar fyrir
ferðamenn, við höfum byggt upp
góða gistiaðstöðu og með Kirkju-
bæjarstofu fáum við tækifæri til
nýrra verkefna fyrir heimamenn
og gesti,“ sagði Arni Jón að lokum.
ÁRNI Jón Elíasson