Morgunblaðið - 22.01.1999, Blaðsíða 40

40 FÖSTUDAGUR 22. JANÚAR 1999
UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ

Agalegt
agaleysi
Vandi grunnskólans er sá ab hann fær
ekki að einbeita sér að því að sinna upp-
runalegu hlutverki sínu og veita menntun.
SÚ skoðun er furðu út-
breidd á íslandi að
skýringa á agaskorti
ungmenna sé að leita í
skólum landsins. Fólk,
sem dvalið hefur erlendis og
snýr heim til fósturjarðarinnar
hefur gjarnan á orði að annað
eins agaleysi og einkenni ung-
viðið á íslandi þekkist ekki á
meðal útlendra manna. Er þá
gjarnan nefnt að framkoma
grunnskólanemenda einkennist
af villimennsku, sem óþekkt sé í
löndum þar sem siðaðar þjóðir
búa.
Umræða um agaskort kvikn-
ar með reglulegu millibili, nú
síðast sökum hi-yðjuverka ung-
menna í skóla
VIÐHORF einum í
—---- Reykjavik. Og
Eftir Ásgeir enn er spurt
Sverrisson um viöbi'ögð
skólastjórn-
enda og yfírvalda félagsmála af
öllum fáanlegum sortum.
Þetta er yfírborðskennd
mynd. ÖIl framganga Islend-
inga einkennist mjög af skorti á
aga, ásamt litlu skipulagi og al-
mennu virðingarleysi. I þessu
efni eru skólabörnin ekkert
annað en réttnefnd „afkvæmi"
þjóðfélagsins, sem sagt er bera
ábyrgð á þeim.
Rætur þessa háttemis liggja í
menningarsögu þjóðarinnar. í
gegnum tíðina hafa íslendingar
almennt og yfirleitt ekki þurft
að sýna meðbræðrum sínum
sérstaka tillitssemi. Landið er
stórt og í því hefur búið fámenn
þjóð. Á seinni áram hafa Islend-
ingar hins vegar flestir viljað
búa á sama stað á landinu. Sú
þróun hefur skapað ný og áður
óþekkt vandamál í samskiptum
fólks, sem er að upplagi dreif-
býlisbúar.
Virðingarleysi fyrir utanað-
komandi öflum hefur á köflum
verið forsenda þess að þjóðin fái
þraukað í þessu harðbýla landi.
Margir myndu vafalaust halda
því fram að þannig sé því enn
farið. Að auki hafa Islendingar
margir hverjir misskilið sjálf-
stæðishugmyndina og talið inn-
tak hennar það að sýna öðrum
mönnum, þjóðfélagsfyrirbrigð-
um eða stofnunum hæfílega fyr-
irlitningu. Að bjóða einhverju
eða einhverjum birginn hefur
löngum þótt þjóðlegt athæfí. Og
það sem þykir þjóðlegt á Islandi
er gott og til eftirbreytni fallið.
Eðlilegt er hins vegar að
þessi þjóðlegu viðmið breytist
bæði eftir því sem samskipti við
útlendinga verða almennari og
þjóðfélagið skríður í átt til þess,
sem einkennir borgarsamfélög
nútímans. Og eins má það heita
öldungis skiljanlegt að fólk, sem
dvalist hefur erlendis og t.d.
sent böra sín þar í skóla íyllist
undrun og jafnvel skelfíngu
þegar það snýr aftur til heima-
landsins og verður vitni að því
agaleysi, sem gegnsýrir íslenskt
samfélag. Blessunarlega breyt-
ast viðhorf manna og kynni af
erlendum þjóðum era mikilvægt
framlag til samfélagsins hverju
sinni.
Grannskólinn og þeir sem þar
starfa bera ekki ábyrgð á þeim
skorti á aga, sem einkennir
alltof mörg ungmenni á Islandi.
Þetta kemur til af því að það er
hvorki grannskólinn né kennar-
arnir, sem bera ábyrgð á ís-
lenskum börnum. Þá ábyrgð
bera foreldrar þeirra og síðan
ættmenni önnur.
Islendingar hafa hins vegar
tekið fagnandi þeirri noraænu
skólaspeki að þessar stofnanir
eigi í raun að vera ábyrgar fyrir
uppeldi ungviðisins. Þessi fræði
eiga sér að vísu langa sögu en
grandvallarhugmyndin er sú að
uppeldi bamanna sé best geymt
í höndum „sérfræðinga“, sem
starfí á stofnunum.
Eitt skýrasta birtingarform
þessarar hugmyndafræði hefur
verið linnulausar kröfur um
aukna þjónustu skóla en þær
mótast miklu fremur af þörfum
foreldranna en barnanna. Þess-
ari forræðishyggju hafa Islend-
ingar tekið sem himnasendingu
þar eð hún gerir fólki kleift að
vísa frá sér ábyrgðinni. Þess í
stað er unnt að vísa til ríkis-
valdsins eða sveitarfélaga þegar
ábyrgðin á mótun komandi kyn-
slóða er annars vegar. Og um
leið er hægt að kenna stofnun-
um um þegar eitthvað fer úr-
skeiðis.
Þetta hefur orðið hlutskipti
grunnskólans á undanfórnum
árum. I stað þess að gera þær
stofnanir og það fólk sem þar
starfar ábyrgt fyrir menntun og
uppfræðslu ungra íslendinga
hefur hið „félagslega“ hlutverk
skólans orðið mikilvægara í
þjóðfélaginu. Grunnskólinn hef-
ur breyst í dagheimili og kenn-
ararnir orðið „aðilar“, sem
starfa á „mótunarstofnunum" í
stað þess að sinna eingöngu því
starfi, sem þeim hefur verið trá-
að fyrir - að miðla menntun og
menningu til hinna ungu.
Þjóðfélagið gerir sífellt aukn-
ar kröfur til grannskólans og
ætlast er til þess að hann sé
fær um að sinna öllum þeim fé-
lagslegu erfiðleikum, sem upp
kunna að koma í lífi nemend-
ans. Furðu sætir að kennarar
skuli ekki hafa gert kröftugri
athugasemdir við þessa þróun
en raun ber vitni. Þegar horft
er til þeiraa smánarlauna, sem
þeim eru skömmtuð verður
þetta geðleysi þeim mun undar-
legra.
Agaleysið á Islandi er ekki
vandi grannskólans. Því fer
nefnilega fjarri að það sé bundið
við skóla landsins. Vandi grunn-
skólans er ekki skortur á
„kennsluframboði" á tilteknum
sviðum eins og samanburðar-
skýrslur virðast leiða í Ijós.
Vandi grunnskólans er sá að
hann fær ekki að einbeita sér að
því að sinna upprunalegu hlut-
verki sínu og veita menntun.
Samfélag, sem hefur til að
bera verðmætamat er kveður á
um að mikilvægara sé að finna
skálkaskjól en bera ábyrgð er í
vanda statt. Skortur á aga helst
í hendur við skort á sjálfsvirð-
ingu og gildir þá einu hvar við-
komandi býr. Sjálfsvirðingu
geta hæfír kennarar styrkt og
þroskað en hún verður aldrei
kennd. Hún mótast af eðlilegu
samneyti við foreldra, sem
hafna þeirri hugmyndafræði að
aðrir beri ábyrgð á afkvæmum
þeirra.
Kratar boða
rfldsútgerð!
VILJA kratar end-
urvekja banndagakerf-
ið? Sighvatur Björg-
vinsson, formaður Al-
þýðuflokksins, lýsti því
yfir á Alþingi nýlega
að í síðustu ríkisstjóm
hefðu smábátasjómenn
átt sér traustan
málsvara með krötum.
Ég hallast helst að því
að sú yfírlýsing sé eitt
stórbrotnasta dæmi
um lýðskram stjórn-
málamanns á þessu
kjörtímabili. Formað-
urinn virðist vísvitandi
líta framhjá þeirai
staðreynd að hið al-
ræmda banndagakeríi krókabáta
var skilgetið afkvæmi krata í síð-
ustu ríkisstjórn.
Afleiðing þess var sú að við upp-
haf þessa kjörtímabils var staða
smábáta svo slæm að krókakarlar í
hundraðatali streymdu af landinu
öllu til höfuðborgarinnai' og héldu
þinginu nánast í umsátri dögum
saman. Það var ávöxtur hins mæta
málsvara krókakarla í síðustu rík-
isstjórn. Sannarlega ekki tráverð-
ug yfirlýsing formannsins. Hún er
þó gagnleg fyrir þær sakir að hafi
Sighvatur Björgvinsson meint eitt-
hvað með henni annað en lýð-
skrumið eitt þá verða orð hans vart
skilin öðruvísi en svo að jafnaðar-
menn boði banndagakerfí að nýju
til krókakarla.
Ríkisútgerð boðuð?
Einna athyglisverðast úr um-
ræðum á þinginu hlýtur þó að telj-
ast boðun jafnaðaiTnanna á ríkisút-
gerð! Svanfríður Jónasdóttir, full-
trái jafnaðarmanna í sjávarútvegs-
nefnd, fann því allt til foráttu að
veiðiheimildir smábáta skyldu fest-
ar á einstaka báta. Taldi hún það
einkavæðingu auðlindarinnar og
var vanþóknun þingmannsins á því
háttalagi tilfinnanleg. Nú vill svo til
að sameign þjóðarinnar, fískurinn í
sjónum, er ekki eign í þeim skiln-
ingi að sérhver þegn hennar geti
gengið að sínum hluta og ráðskast
með hann að vild. Ekkert fremur
en að einstaklingar geti valsað inn
og út um Þjóðleikhúsið, áfengis-
verslanir, skóla eða aðrar þær
eignir sem þjóðin á.
Slíkt háttalag kallast
stjórnleysi og þykir
ekki vænlegt fyrir
heildarhagsmuni þjóð-
arinnar. Þess vegna
gerir stjórnarskráin
ráð fyrir þeim fullveld-
isrétti stjórnvalda
hverju sinni að með-
höndla sameignina
fyrir hönd þjóðarinn-
ar. Til þess eru settar
leikreglur og ákveðn-
um aðilum svo falið
foraæði á tilteknum
sviðum. Hið sama á í
raun við um fiskimið-
in. Þar eiga stjóravöld
um tvær leiðir að ræða. Annars
vegar að fela einstaklingum að
sækja og skapa verðmæti úr auð-
Smábátar
Áherslan í atvinnulífi,
segir Hjálmar Arna-
son, er víðast hvar lögð
á einstaklinga og félög
þeirra.
lindinni. Sá háttur hefur tíðkast
hérlendis í sjávarátvegi um ára-
tugaskeið sem og í landbúnaði. Að
baki liggur einmitt sú hugsun að
einstaklingar og félög þeiraa nái
sem bestum arði úr auðlindinni -
arði sem síðan skilar sér til þjóðar-
innar allrar eftir ýmsum leikregl-
um. Sömu sjónarmið era nú ráð-
andi nánast í öllum grannríkjum
okkar.
Hin leiðin er svo sú að láta ríkið
sjálft annast þessa starfsemi. Sú
stefna var uppi hjá Alþýðuflokkn-
um á þriðja og fjórða áratug aldar-
innar og tók þá ugglaust mið af rík-
isrekstri austan járntjalds og þeim
væntingum sem til hans vora gerð-
ar. Ríkisrekstur í frumframleiðslu
beið hins vegar algjört skipbrot
nánast hvarvetna í heiminum. Við
lok 20. aldarinnar má segja að þess
vegna þykir tíðindum sæta að jafn-
aðarmenn skuli við aldamót boða
ríkisútgerð. Alltént verður
Hjálmar
Árnason
hneykslan þingmannsins á „einka-
væðingu" í útgerð vart skilin með
öðram hætti. Möguleikarnir era
nefnilega aðeins tveir: ríkisútgerð
eða útgerð einstaklinga og félaga
þeirra.
Hróp og köll eða
málefnaleg afstaða
Engir hafa talað jafn hávaðamik-
ið og oft um svonefndan gjafakvóta
sem þingmenn jafnaðannanna. Ég
leyfí mér að halda því fram að upp-
hrópanir þeiraa og í raun afbökun á
efninu hafi leitt til þess m.a. að
erfítt hefur reynst að fá málefna-
lega og vitræna umræðu um þetta
mikilvæga mál. Orðið gjafakvóti á
sér þannig enga innstæðu. Fiskur-
inn verður ekki að verðmætum
fyra en hann hefur verið sóttur til
sjávar, færður í land, unninn og
seldur á markaði. Til þess að sækja
bein í sjó verða menn að fjárfesta í
dýrum skipum og veiðarfærum
(loðnunót kostar t.d. um 20 milljón-
ir króna). Sumum hefur gengið vel
í slíkri fjárfestingu en aðrir hafa
farið á hausinn með viðeigandi
tapi. Þá borgar útgerðin í dag alls
kyns gjöld. Má þar nefna gjald í
þróunarsjóð (sem mun t.d. borga
nýja hafrannsóknaskipið), veiði-
leyfagjald, skoðunargjald og
þannig má áfram telja. Upphróp-
anir kratanna um gjafakvóta hrein-
lega eiga sér ekki stoð í veruleikan-
um. Hitt er svo annað mál hvort
sjávarátvegurinn borgar nægjan-
lega til samfélagsins. Við upplifum
núna góðæri sem m.a. má rekja til
bættrar afkomu útgerðar og fisk-
vinnslu. Greinin er að. jafna sig
smám saman á stórtapi síðustu
áratuga. Þau skilyrði eiga vonandi
eftir að skapast áður en langt um
líður að hægt verði að ná enn meira
fé úr sjávarátvegi. Ymsir aðilar
hafa með málefnalegum hætti bent
á slíkar leiðir (t.d. Samtök iðnaðar-
ins, formaður Framsóknarflokks-
ins, Morgunblaðið og fleiri). Nefnd
Alþingis um auðlindagjald er
einmitt ætlað að skoða slíkar leiðir
á yfii-vegaðan og málefnalegan
hátt. Um er að ræða þverpólitíska
nefnd samkvæmt tillögum Alþýðu-
bandalagsins. Þess vegna vekja at-
hygli orð ýmissa þingmanna krata
sem vart verða skilin örðuvísi en
svo að þeir vilji segja sig frá þeirri
málefnavinnu. Það er fróðlegt, ekki
síst í ljósi sameiningartilrauna
þessara tveggja flokka. Hvort
skyldi nú verða stefna samranans,
þverpólitísk vinna um viðkvæmt
mál eða upphrópanir og slagorð
kratanna? Og hvort ætli sé nú lík-
legi'a til að skila þjóðinni farsæld?
Höfundur er alþingismaður.
V eisla á kvikmyndahátíð
Á MEÐAN við ís-
lendingar erum að
fara að gera dýrari
kvikmyndir með lítilli
skapandi innstæðu eru
frændur okkar Danir
farnir að gera ódýrar
myndir með kröftugu
innihaldi.
Myndin „Veislan" á
Kvikmyndahátíð vek-
ur mörg skemmtileg
umhugsunarefni um
innihald og pakkning-
ar. Handritið (Tom
Vinterberg og Mog-
ens Rukov) er fram-
úrskarandi með ein-
faldri og sterkri bygg-
ingu, sem skilar eldfimu efni til
áhorfandans á kraftmikinn og
sannfærandi hátt. Umbúðirnar
aftur á móti eru líkastar því, að
nokkrir vegfarendur hafi verið
fengnir til að halda á myndbands-
vélum meðan rennt var í gegnum
lokaæfingu.
Og hvílík lokaæfing! Leikararnir
skila einhverjum mest sannfær-
andi kvikmyndaleik, sem sést hef-
ur lengi og leikstjórinn (Tom
Vinterberg) á eflaust stóran þátt í
- enda engar kvik-
myndagræjur í vegin-
um, engir ljósastand-
ar, brautir, límbönd,
snúrur, bómur eða
kranar - ekkert nema
leikaramir. í klippi-
tölvunni verður annað
lítið kraftaverk með
klippingu Valdísar
Óskarsdóttur.
Kvikmyndin hefur í
raun og veru ekki ver-
ið „tekin upp“ í venju-
legum skilningi. Með
hefðbundnu aðferðinni
hefðu menn, eftir
lokaæfinguna, drifið
sig í að taka myndina
skeið fyrir skeið með dýrum græj-
um og herflokki aðstoðarfólks,
hvernig sem til hefði tekist. En
það verður semsagt aldrei gert.
Myndin skotvirkar, og þess vegna
ástæðulaust að eyða orku í slíkt.
Áhorfendur láta sig hafa það að
horfa á ramma, sem eru vart boð-
legir á heimilismyndbandi, úr fók-
us, illa lýstir, skakkir, nánast út úr
kú. Sumt fyrirgefst náttúrulega,
vegna þess að myndin kemur á
markað með listrænan stimpil, en
Kvikmyndir
Avöxturinn, segir
Þorsteinn Jónsson,
lætur engan ósnortinn.
hvað sem öðru líður; ávöxturinn
lætur engan ósnortinn.
Umræðan, sem þessi aðferð á
eftir að koma af stað, er um
súkkulaðikremið, sem við erum
öðru hvoru að sjá í evrópskum
kvikmyndum í tilgangslausri
keppni við Hollywood.
Dogmamyndirnar dönsku fara
auðvitað langt yfir markið í að ein-
falda og afhelga kvikmyndatökuna
sjálfa, en þegar tískan er liðin hjá
kæmi mér ekki á óvart, að menn
færu að reyna að einfalda upp-
tökuaðferðina, finna leið sem hæfir
efni og sprengi því leið til áhorf-
enda. Áð því gefnu náttúrulega, að
menn hafi eitthvað að segja - að
myndirnar hafi í raun og vera eitt-
hvert innihald, eins og reyndin er í
Veislunni.
Höíundur er kvikmyndalcikstjóri.
Þorsteinn
Jónsson