Morgunblaðið - 19.03.1999, Blaðsíða 42

.42 FÖSTUDAGUR 19. MARZ 1999
UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ
Hinir„kj ós-
anlegu“
Alkunna er að slíkar hugmyndafræði-
legar hræringar eru jafnan lengi að
berast til íslands.
Istjórnmálaumræðura er-
lendis er á stundum haft
á orði að tilteknum ráða-
mönnum hafi tekist að
gera flokka sína „kjósan-
lega“. Með þessu er átt við að
viðkomandi hafi tekist að fá ráð-
andi öfl innan flokkanna til að
hverfa frá ákveðnum stefnumál-
um, sem sannanlega hafi fælt
stóran hluta almennings frá því
að ljá þeim atkvæði sitt. Um
þetta hefur mátt flnna mörg at-
hyglisverð dæmi á undanliðnum
árum, ekki hvað síst á vinstri
vængnum. Þessarar þróunar hef-
ur á hinn bóginn ekki gætt á ís-
landi í markverðum mæli enn
sem komið er. Og ekki virðist til-
efni til að ætla að breyting verði
VIÐHORF
Eftir Ásgeir
Sverrisson
arnar í vor.
Tony Blair,
forsætisráð-
herra Bretlands, leiddi flokk sinn
til stórsigurs í síðustu þingkosn-
ingum þar í landi í krafti þeirrar
stefnubreytingar, sem hann
ásamt fleirum náði að knýja í
gegn á vettvangi Verkamanna-
flokksins. Blair boðaði nýja hug-
myndafræði, fráhvarf frá ýmsum
þeim stefnumálum, sem fylgt
höfðu Verkamannaflokknum
lengi og dæmt höfðu þau samtök
frá pólitískum áhrifum í tæpa tvo
áratugi. Blair gerði flokkinn
„kjósanlegan" með því að hverfa
frá hefðbundnum sósíalískum
hugmyndum um hlutverk ríkis-
valdsins, miðstýringu og skatt-
heimtu. Almenningur reyndist
taka þessari stefnubreytingu
fagnandi og frá því Blair komst
til valda hefur hann beitt sér fyr-
ir djúpstæðum breytingum, sem
lýsa umtalsverðu pólitísku hug-
rekki.
Hið sama á við um Bill Clint-
on, sem líkt og Blair færði
bandaríska Demókrataflokkinn
til hægri og batt þar með enda á
12 ára yfirráð repúblíkana í
Hvíta húsinu. Gerhard Schröder,
núverandi kanslari Þýskalands,
(sem verður raunar seint talinn
pólitískur hugmyndabanki),
fylgdi fordæmi Bandaríkjafor-
seta og gerði flokk sinn „kjósan-
legan“ í augum almennings með
því m.a. að lýsa yflr því að þýsk-
ir jafnaðarmenn hötuðust ekki
við viðskiptalífið og stórauðvald-
ið.
Þau dæmi, sem hér hafa verið
rakin varða öll erlenda vinstri-
flokka og ráðamenn þeirra er
haft hafa pólitískt þor til að
hverfa frá ýmsum stefnumálum,
sem forðum höfðu verið talin
nánast til trúarsetninga innan
þessara samtaka. Slíkt endur-
mat er þó ekki bundið við
vinstriflokka. Þannig hafa
spænskir hægrimenn breytt
nokkuð áherslum sínum og hug-
myndafræðilegt uppgjör virðist í
vændum innan breska Ihalds-
flokksins.
Alkunna er að slíkar hug-
myndafræðilegar hræringar eru
jafnan lengi að berast til Is-
lands.
Sá vandræðagangur, sem ein-
kennir afstöðu Samfylkingarinn-
ar svonefndu á vettvangi utan-
ríkismála, er til marks um að
uppgjör í þessa veru er óhjá-
kvæmilegt. Flokkurinn verður
einfaldlega ekki „kjósanlegur" í
hugum umtalsverðs hluta þjóð-
arinnar gefist ástæða til að efast
um trúverðugleika samtakanna í
utanríkismálum. Þessi mála-
flokkur gæti reynst flokknum
nýja erfiður enda blasir við að
því fer fjarri að slíkt uppgjör
hafl farið fram þótt einstakir
þingmenn virðist gera sér ljóst
að herhróp um að Islendingum
beri að segja sig úr NATO og
slíta varnarsamstarfinu við
Bandaríkjamenn eru birtingar-
form úreltrar einangi'unar-
hyggju.
Reykvíkingar hafa fengið að
kynnast því af eigin raun að ís-
lenskir vinstrimenn hafa heldur
ekki gert sér ljóst að sérlega
fjandsamleg afstaða þeirra gagn-
vart skattborgurnum dæmir þá
úr leik í stjórnmálum nútímans. í
höfuðborginni hefur enn á ný
verið rennt stoðum undir þá full-
yrðingu að einu úrræði íslenskra
vinstrimanna séu skattahækkan-
ir. Runnið hefur upp fyrii’ mörg-
um höfuðborgarbúanum að
Reykjavíkurlistinn er í raun ekki
sá vettvangur nútímalegra við-
horfa í stjórnmálum, sem af er
látið.
Samfylkingin er sama marki
brennd. I svonefndum „eldhús-
dagsumræðum“ á þingi, sem
fram fóru í liðinni viku, komu
engar vísbendingar fram um
hvernig vinstrimenn hyggjast
fjármagna þær tillögur sem þeir
kynntu í „málefnaskránni" svo-
nefndu. Það hlýtur að gefa kjós-
endum tilefni til að ætla að þeir
hyggist beita sömu úrræðum og
félagar þeirra í Reykjavík. At-
hygli vakti einnig að ekki var
minnst á mörg þeirra rétt-
nefndu umbótamála, sem Sam-
fylkingin lagði fram í „málefna-
skránni" og varða m.a. skil-
greiningu á hlutverki ríkisvalds-
ins, bætt siðferði í stjórnmálum
og aukið eftirlit með fram-
kvæmdavaldinu
Ofanritað er til marks um að
raunveruleg hugmyndafræðileg
endurskoðun hefur enn ekki átt
sér stað í röðum íslenskra
vinstrimanna. Þeir virðast enn
stefna að því að dæma sig úr leik
á forsendum hins liðna.
Viðteknar forsendur reyndust
enda einkenna „eldhúsdagsum-
ræðurnar“, sem voru lítt upp-
lýsandi fyrir kjósendur. Ætla
hefði mátt að sami maður hefði
samið allar ræður stjórnarliða og
að starfsbróðir hans hefði gert
hið sama fyrir stjórnarandstöð-
una. Dómgreind almennings var
misboðið með barnalegum yfír-
lýsingum um „árangur á öllum
sviðum" annars vegar og „skipu-
lega aðför fjármagnsafla að lág-
launafólki og öryrkjum" hins
vegar. Kom nokkuð á óvart
hversu klisjukenndar, efnisrýrar
og flatneskjulegar flestar ræð-
urnar voru.
Sú ályktun verður tæpast um-
flúin að ákveðin stöðnun þjaki
stjómmálalífið á Islandi þrátt
fyrir umskiptin á vinstri vængn-
um. Yfirborðið hefur að vísu ver-
ið gárað en bæði stjórn og
stjómarandstaða sýnast ætla að
halda sig á kunnuglegum slóðum.
Nýjar hugmyndir og endurmat
einkenna stjórnmálaumræður
víða erlendis en sú þróun er sýni-
lega ekki talin eiga erindi við ís-
lendinga.
Verði raunin þessi á sá hópur
manna eftir að stækka, sem telur
valkostina í íslenskum stjórnmál-
um lítt fýsilega.
Hættur frjálsra
gjaldeyrisviðskipta
FRELSI í fjármálum virðist hafa stuðlað
að hagsæld almennings, ekki aðeins hér á
landi heldur einnig um víða veröld. Þetta
segir Jón Steinsson, sem ritar um hag-
fræði fyrir Morgunblaðið. Frjáls gjaldeyr-
isviðskipti hafa nær hvarvetna í veröldinni
ýtt undir hagvöxt og almenna hagsæld.
EINHVER mikil-
vægasta breyting sem
orðið hefur á umgjörð
efnahagsmála hér á
landi síðasta áratuginn
er aukið frjálsræði á
fjármagnsmarkaði.
Veigamesta skrefið í
þeirri þróun hefur ver-
ið afnám gjaldeyris-
hafta. Þessar breyting-
ar hafa átt stóran þátt í
hagsæld síðustu ára
hér á Islandi. Þær hafa
auðveldað íslenskum
fyrirtækjum sókn á er-
lenda markaði en öllu
mikilvægara er þó það
að breytingarnar hafa
Jón
Steinsson
sama máli og kepptust
um að ausa peningum
inn í hagkerfi landanna.
Til að byrja með gekk
allt eins og í sögu. Hag-
vöxtur var gríðarlegur,
hlutabréfaverð hækk-
aði hröðum skrefum og
erlendir fjárfestar
högnuðust stórkostlega
á fjárfestingum sínum á
svæðinu. Velgengnin
leiddi til þess að fleiri
og fleiri fjárfestar á
Vesturlöndum hugsuðu
sér gott til glóðarinnar
og enn meira fjármagn
steymdi inn á svæðið.
Árið 1995 nam erlend
opnað ísland fyrir innstreymi er-
lends fjámiagns.
Þróun fjármálamarkaðar hér
heima er reyndar ekkert einsdæmi.
Svipuð þróun hefur átt sér stað víða í
heiminum á sama tíma. Frjáls gjald-
eyrisviðskipti hafa nær hvarvetna ýtt
undir hagvöxt og velsæld viðkomandi
landa. í farai'broddi þeirra þjóða sem
á undaníomum árum og áratugum
köstuðu gjaldeyrishöftum fyrir róða
voru hinai' nýríku þjóðir Austur-As-
íu. Lengst af var velgengni þessai'a
landa tekin sem sterk rök íyrir ágæti
ftjálsra gjaldeyrisviðskipta. Atburðir
síðustu missera hafa hins vegar orðið
til þess að opna augu manna íyrir
hættunum sem slíkt frelsi getur haft
í fór með sér.
Frjáls gjaldeyrisviðskipti hafði
gert hinum nýiíku þjóðum Austur-
Asíu kleift að fjármagna mikinn við-
skiptahalla með erlendum lántökum.
Lengst af var ekki talið að þessum
þjóðum stafaði nokkur hætta af við-
skiptahallanum. Hann var tilkominn
vegna fjárfestingar sem talið var að
gæti staðið undii' skuldunum. Er-
lendar fjánnálastofnanir voru á
fjárfesting á svæðinu 77 milljörðum
Bandai-íkjadala og árið 1996 var hún
komin upp í 93 milljarða. Eftir á að
hyggja er ljóst að á þessum árum
höfðu vestrænir fjárfestar algjörlega
misst sjónar á raunveruleikanum.
Þeir fjárfestu í hverju sem var svo
lengi sem það var frá Austur-Asíu.
Það var fyrst árið 1996 sem veik-
leikar fóru að koma í ljós. Utflutn-
ingur hætti að aukast og afskriftir í
bankakerfínu jukust hröðum skref-
um. Smám saman náðu fjárfestar
áttum og sáu hvað var að gerast.
Erlendir bankar hófust handa við
að innkalla lán sem þeir höfðu veitt
innlendum bönkum til endurútláns.
Stór hluti þessara lána voru í formi
skammtímalána. Innköllun lánanna
gekk því hratt fyrir sig. A sama
tíma byrjuðu spákaupmenn að selja
gjaldmiðla landanna í stórum stíl.
Þetta gerðu þeir þar sem ljóst var
að nauðsynlegt yrði að fella gengið
til að eyða hinum mikla viðskipta-
halla sem vestrænir fjárfestar voru
ekki lengur tilbúnir að fjármagna
með lánum.
Til að byrja með reyndu seðla-
bankar landanna að verja gjald-
miðla sína falli en þegar varaforðar
þeirra þrutu áttu þeir engra kosta
völ nema að leyfa þeim að falla.
Gjaldmiðlarnir hrundu hver af öðr-
um um tugi prósenta. Afleiðingin
var gríðarlega djúp kreppa þar sem
nánast allir sem beint eða óbeint
skulduðu í erlendri mynt urðu á
svipstundu gjaldþrota.
Stóran hluta af orsökum vandans
má án efa skrifa á spillingu, ónógt
eftirlit með bankakerfum landanna
og annað sem viðkemur uppbygg-
ingu hagkerfanna. Hinn mikli og
snöggi fjármagnsflótti gerði hins
vegar vandann margfalt meiri en
hann hefði ella orðið.
Sú var tíð að hagfræðingar voni á
einu máli um ágæti frjálsra gjaldeyr-
isviðskipta. Atburðir síðustu missera
í Austur-Asíu og riðai' hafa orðið til
þess að mai'gir þeirra hafa endur-
skoðað afstöðu sína. Paul Krugman,
prófessor á MIT, hefur lagt til að
Austur-Asíu nTdn snúi aftur til víð-
tækra gjaldeyrishafta, a.m.k. þai' til
stöðugleika er aftur náð. Skoðun
Josephs Stiglitz, aðalhagfræðings
Alþjóðabankans, á meiri hljómgrunn
meðal hagfræðinga. Hann bendir á
að hættan sé aðallega fólgin í erlend-
um skammtímalánum og vill tak-
mai-ka flæði þeirra. Fáir draga í efa
ágæti erlends langtímafjármagns en
fleiri og fleiri era famir að setja
spumingamerki við ágæti erlends
skammtímafjármagns þar sem flótti
þess getur svo auðveldlega grafið
undan stöðugleika hagkerfisins.
Þeh' sem vara við hættum er-
lendra skammtímalána benda oft á
stefnu Chfle í þessum málum sem
hagkvæma leið til að draga úr hætt-
unni: Erlendir aðilar sem lána fjár-
magn til Chfle þurfa að leggja inn
hjá seðlabankanum upphæð sem *
nemur 30% af upphæðinni sem þeir
fjárfesta og láta hana liggja þar
vaxtalaust í eitt ár. Slíkt fyrirkomu-
lag er augljóslega verulegur baggi
fyrir þá sem ætla sér að lána fjár-
magn til skamms tíma til Chíle (rík-
isvíxill til þriggja mánaða sem hefði
skilað 8% skilar þá aðeins 3,6%) en
er aftur á móti óverulegt ef um
langtímafjárfestingu er að ræða
(ríkisskuldabréf til 10 ára sem hefði
skilað 8% á ári skilar þá u.þ.b.
7,8%). Áhrifin eru þar af leiðandi
þau að draga úr erlendum skamm-
tímalánum og hvetja til lengri lána.
Líkami án sálar?
FRAM hafa komið
efasemdaraddir um
ágæti þess að byggja
nýjan bamaspítala á lóð
Landspítala vegna
plássleysis og gífurlegs
kostnaðar við flutning
Hringbrautar. Einnig
var á það bent strax í
upphafi umræðnanna að
bamaspítali á Landspít-
alalóð gæti ekki hýst alla
þá starfsemi sem eðlileg
teldist. Á móti er fullyrt
að endurskoðun þessara
áætlana núna gæti tafið
nauðsynlegar úrbætur í
málefnum sjúkra barna.
Einnig hafa stjómmála-
menn sagt að mikilvægt
er að bamaspítali tengist vökudeild
við fæðingardeild Landspítala.
Við vitum að hægt er að taka
skjótar ákvarðanir og hrinda málum
í framkvæmd á stuttum tíma ef vilj-
inn er fyrir hendi. Jafnvel of stutt-
um, samanber álit skipulagsyfir-
valda á vinnubrögðunum. Þessar at-
hugasemdir hér þurfa því ekki að
tefja málið svo neinu nemi.
Mitt framlag í þessa umræðu er að
minna á langan biðlista á Barna- og
unglingageðdeild Land-
spítala við Dalbraut. Sá
biðlisti er alltof langur
og hefur verið of langur
of lengi. Sömu sögu er
að segja af meðferðar-
stofnunum Barna-
verndarstofu, m.a.
Stuðlum, þar sem ung-
lingar í alvarlegum
vanda þurfa að bíða
mánuðum saman eftir
aðstoð. Margir þeirra
eiga einnig við geðræn
vandamál að etja.
Geðhjálp hefur áður
bent á að það er óá-
sættanlegt í siðmennt-
uðu þjóðfélagi að geð-
sjúk böm fái ekki við-
eigandi læknishjálp og nauðsynlega
þjónustu. Þannig hefur staðan verið
hér á landi um margi-a ára skeið.
Langt er síðan að bent var á að
margfalt fleiri börn, hlutfallslega,
fá aðstoð geðheilbrigðisstarfs-
manna í nágrannalöndunum. Þetta
þýðir að hér á landi eru mörg börn
með geðröskun sem fá ekki viðeig-
andi hjálp.
Til að skilja hvernig við höfum
komið okkur í þessa óviðunandi
Barnaspítali
Mitt framlag í þessa
umræðu, segir Pétur
Hauksson, er að minna
á langan biðlista á
Barna- og unglinga-
geðdeild Landspítala
við Dalbraut.
stöðu og af hverju við komumst
ekki upp úr henni, þarf að skoða
málið í stærra samhengi. Hið lík-
amlega hefur mikinn forgang í okk-
ar þjóðfélagi. I almennri heilbrigð-
isþjónustu hér á landi þarf að huga
betur að andlegri líðan sjúklinga,
einnig þeirra sem leita hjálpar
vegna líkamlegra óþæginda. Há-
tæknivæðing á sök á rangri for-
gangsröðun, en einnig niðurskurð-
ur, „gangalækningar" og mikill
hraði á sjúkrastofnunum með
ótímabærum útskriftum. Svo ég
tali nú ekki um gömlu fordómana.
Hins vegar gerir fólk flest sér
Pétur
Hauksson
Æmmmm*,.