Morgunblaðið - 11.04.1999, Blaðsíða 22

22 SUNNUDAGUR 11. APRÍL 1999
MORGUNBLAÐIÐ
Frumkvæði og
dugnaður vegur
þyngra en fáguð
framkoma
í Madrid hefur í nokkur ár kynnt ís-
lenska menningu á Spáni í samstarfi
við sendiráðið í París. Kristinn er
verkefnaráðinn og var okkur ómet-
anleg hjálparhella, þegar norræna
menningarkynningin fór fram á
Spáni 1995. Hann þekkir vel til að-
stæðn^J spönsku menningarlífi og
hefur ekkert gefið öðrum. norræh-
um menningai'ftiiltrúum í Madrid
eftír hvað varðar frumkvæði og elju
við að kynna menningu þjóðar sinn-
ar.
Það skiptir miklu máli að koma
menningunni á framfæri og sendi-
ráðin sinna því starfi vel, en vandinn
er að það er oft erfitt að fá til þess
fé. Þar nýtist norræn samvinna okk-
ur mjög vel, því löndin taka sig oft
saman um menningarkynningar.
Sjálfur starfaði ég að undirbúningi
Scandinavia Today, þegar ég var við
sendiráðið í Washington 1978-1983
og veit af reynslu að bestu kynning-
arnar á íslenskri menningu hafa ver-
ið samnorrænar kynningar eða
kynningar, unnSr með grónum aðil-
um í móttökulandinu, sem sjá sér
hag í að kynna ísland. Það sem oft
ræður því hvort menningarkynning
tekst vel eða illa er auglýsingaþátt-
urinn, sem við einir ráðum illa við
vegna kostnaðar.
Núna eru uppi tillögur í Frakk-
landi um umfangsmikla íslenska
menningarkynningu 2001. Það verð-
ur væntanlega gert með lausráðnu
fólk í Frakklandi og heima ef úr
verður. Það ætti ekki aðeins að
stefna að því að kynna íslenska lista-
menn erlendis, heldur einnig tungu
og sögu. í Frakklandi hefur farið
fram öflug kynning hjá málsmetandi
írönskum rannsóknaraðilum á að
kynna þá þætti. Það eru veittir
styrkir til íslenski'a lektora, en það
mætti gera enn frekar."
Norræn samvinna sparar ís-
lendingum tugi milljóna árlega
Norræn samvinna er þýðingar-
mikill liður í íslenskri utanríkis-
stefnu. Hún er tæplega umdeild, en
ýmsir efast um gildi hennar. Hver
er þín skoðun á henni?
„Við í utanríkisþjónustunni spör-
um tugi milljóna árlega vegna nor-
rænnar samvinnu. Eins og ég nefndi
áður hef ég verið með fyrirsvar ís-
lands hjá fimm ríkjum og þremur al-
þjóðastofnunum. Hin Norðurlöndin
hafa flest einn sendiherra í þessum
embættum að frátöldu Andorra og
FAO, svo þarna þaif sendiherra ís-
lands í París að vera sex manna
maki.
Við hér í sendiráðinu komust ekki
yfir að sinna öllum nauðsynlegum
fundum, heldur veljum úr, en leitum
oft aðstoðar hjá fulltrúum hinna
Norðurlandanna. Ef sóst er eftir því
fáum við góða og virka aðstoð nor-
rænu fulltrúanna hjá alþjóðastofn-
unum, sem auðveldar mjög ákvarð-
anatöku. Norræna „skiptireglan" á
setu í ráðum eða stjórnum alþjóða-
stofnana kemur okkur mjög til
góða.
Samvinna norrænu utanríkisráð-
herranna og sendiráðanna er mjög
mikil. Islendingar eru ekki stórir og
njóta því samstarfsins í ríkum mæli.
Ef menn nýta sér samstarfið léttir
það verulega á íslensku utanríkis-
þjónustunni. Ef norræn samvinna
væri ekki fyrir hendi þyrfti að
stækka íslensku utanríkisþjónust-
una verulega.
Það er neyðarlegt að hugsa til
þess að sumir þættir norrænnar
samvinnu utan utanríkisþjónustunn-
ar fari fram á ensku. Sambandið við
Dani er til dæmis sérstaks sögulegs
eðlis og ég tel að gera þurfi miklu
meira í að tryggja að dönskukunn-
átta f slendinga verði áfram almenn,
líka vegna norræns samstarfs. Dan-
ir hafa verið höfðinglegir gagnvart
íslendingum, lagt fram miklar upp-
hæðir til dönskukennslu á íslandi.
Það væri mjög æskilegt að taka upp
nemendaskipti í miklu ríkari mæli
eri gert er á norrænum vettvangi nú.
Það mætti til dæmis hugsa sér að
um þúsund böm færu árlega í tvo
mánuði til Danmerkur og kannski að
dönsk börn kæmu til íslands."
SVERRIR Haukur sem aldursforseti OECD-ráðsins ásamt 29 sendiherrum OECD-ríkja í París, en hann var fastafulltrúi hjá ráðinu í 5 ár.
Spurning um fjöida
sendiráða þarf stöðugt
að vera í skoðun
Eins og þú nefndir hefur
íslenska utanríkisþjónust-
an þanist mjög út undan-
farin ár og nú hafa íslend-
ingar sextán sendiráð eða
fastanefndir erlendis. Síðan
1990 hafa fimm bæst við.
Margir býsnast yfír þessu.
Er verið að gína yfir of
miklu?
,A-uðvitað er þetta
spuming, sem alltaf þarf
að vega og meta og við
henni er ekkert algilt svar.
Við verðum að gera okkur
grein fyrir því að ef íslend-
ingar hafa ekki fyrirsvar í
helstu viðskiptalöndum
sínum þá komast hags-
munir þeirra ekki alltaf til
skila.“
En hafa íslendingar
mannafla til að fylgja þess-
ari þenslu eftir?
„Við höfum á að skipa af-
bragðsfólM og ég vænti
miMls af unga fólMnu. Is-
lenskur fulltrúi erlendis
þarf að hafa góða yfirsýn og það kall-
ar meðal annars á frumkvæði. Það er
ekki nóg að kunna tungumál, ef við-
komandi hefur ekki frumkvæði og
kann hvorki að gæta hagsmuna ís-
lands nægilega vel né koma þeim til
sMla. Það skiptir miMu máli að átta
sig á að starfið felst ekki aðeins í af-
greiða hefðbundin mál, heldur einnig
að sjá möguleikana í að koma ein-
hverju til leiðar.
Ef einhver getur sér þess til að
fáguð framkoma sé aðalatriðið í ut-
anríkisþjónustunni þá er það rangt.
Samkvæmislífið er ekM aðalatriðið
þar, þó það sé heppileg leið til að
hitta fólk, enda þáttur í starfinu að
ná tengslum og samböndum, sem
gagnast málstaðnum, það er að segja
Islandi. En besti starfsmaðurinn í
utanríMsþjónustunni er sá sem hef-
ur frumkvæði og dugnað. Þetta
tvennt sMptir meira máli en fáguð
framkoma.“
Hvernig getur stjórnandinn ýtt
undir frumkvæði og góðan starfs-
anda?
„Stjórnandi á helst að skapa um-
hverfi, þar sem menn geta notið sín.
Það er lenska á Islandi að það megi
ekM hrósa fólki um of, því þá fari allt
úr böndunum. Þetta finnst mér sorg-
legur missMlningur, því það er
örvandi að fá hrós. Það ætti frekar
að vera þannig að þeir, sem fá ekki
hrós, fari að hugsa hvemig þeir geti
bætt sig. Það er líka óhætt að leggja
áherslu á að það er í lagi að taka
áhættu. Samkeppni þýðir einfaldlega
að menn verða að standa vel fyrir
sínu.“
ViðsMptalífíð sækir fram og verð-
ur æ meira áberandi þáttur í þjóðlíf-
inu. Um leið dregur það að sér gott
fólk og sjá má að ýmsir áberandi
menn í æðstu stöðum utanríMsþjón-
usta víða um heim koma þaðan, sam-
anber Richard Holbrooke sérlegan
sendimann Bandaríkjanna í Bosníu
og Kosovo, sem er bankamaður.
Keppið þið ekki við viðskiptalífið um
besta fólkið, þar sem viðskiptalífið
getur bæði boðið upp á áhrif, virð-
ingu og há laun?
„Ég lít ekM svo á að við séum nú
að keppa við viðskiptalífið um gott
fólk, enda eru yngri starfsmenn ut-
anríMsþjónustunnar með þeim efni-
legustu sem ég hef kynnst á mínum
ferli. Þeir, sem sækja til okkar hafa
ekki aðeins viðsMptamenntun, held-
ur einnig menntun í lögfræði, reynd-
ar mjög margir, svo og í stjómmála-
fræði, sögu og fleiri greinum. Það er
einfaldlega miMð framboð af góðu
fólM. Ég held að frekar hafi verið um
samkeppni að ræða hér áður fyrr,
þegar minna var um vel menntað
fólk.
Þegar íslendingar tóku utanríkis-
þjónustuna yfir eftir hernám Þjóð-
verja í Danmörku í apríl 1940 var
faðir minn Gunnlaugur Pétursson
síðasti íslendingurinn í dönsku utan-
ríkisþjónustunni. Á þeim tíma var
þekking hans og starfsbræðra hans
á utanríMsmálum sérþekking, sem
fáir Islendingar höfðu.
Núorðið hafa æ fleiri utan utanrík-
isþjónustunnar þessa alþjóðaþekk-
ingu og reynslu. Fyrirtækin alþjóða-
væðast og sama má segja um stjóm-
málamenn, en utanríMsþjónustan er
áfram mikilvæg til að sinna sérverk-
efnum. Áður fyrr töluðu fáir íslensk-
ir stjómmálamenn vel erlend mál og
þá helst norræn mál. Nú hefur orðið
byltingarkennd breyting á þátttöku
þeirra í alþjóðlegu samstarfi, sem
hefur komið Islandi og hagsmuna-
málum okkar mjög til góða og um
leið eru gerðar meiri faglegar kröfur
til utanríMsþjónustunnar.
Ég álít æskilegt að meira væri um
að fólk kæmi til starfa úr viðsMpta-
lífinu í utanríMsþjónustunni og öf-
ugt. Það er heilbrigt fyrir þjónust-
una að fá inn þekMngu og reynslu á
þennan hátt. Spumingin um kaup og
kjör er hins vegar óleystur vandi.“
Frumkvöðlar og fótgönguliðar
Á áram áður gat ungur maður -
það vora oftast karlar - sem gekk í
utanríkisþjónustuna átt von á að
hann yrði á endanum sendiherra.
Með útþenslu utanríkisþjónustunnar
er útlitið annað. Hvaða áhrif hefur
þetta á starfið innan þjónustunnar?
„Yið skulum segja að það þurfi
bæði á frumkvöðlum og fótgöngulið-
um að halda, en þeir sem ætla að
komast hratt áfram verða að sýna
frumkvæði. En það er erfitt að segja
um hvaða væntingar fólk hefur, þeg-
ar það gengur í utanríkisþjónustuna.
Hins vegar er ljóst að ekki verða all-
ir sendiherrar.“
„Þú nefndir áður breytingar, sem
orðið hefðu í utanríkisþjónustunni.
Hvemig endurspeglast þær í
mannaráðningum þar?
„Þjóðfélagið verður æ
sérhæfðara og sérhæfing
skiptir því æ meira máli.
„Generalistarnir" halda
áfram að vera tíl, en
áherslan er í þá vera að
sérhæfa starfsmennina
meira. Eins og er stendur
til að efla veralega við-
sMptaskrifstofu utanríkis-
ráðuneytisins. Fram-
kvæmd EES-samningsins
er meginhlutverk hennar
og því miMIvægt að ná til
fólks, sem hefur góða
reynslu og þekkingu á
þessu sviði. Eftir sem áður
verðui' að mínu mati bæði
lögð áhersla á að ráða fólk
beint frá prófborðinu og
svo þá sem þegar hafa afl-
að sér reynslu.“
Flutningar milli landa
álag á fjölskylduna
Það virðist víða vera vax-
andi vandi í utanríkisþjón-
ustum að fá maka starfs-
manna til að flytja með
þeim. Æ fleiri eiginkonur
era í vinnu og eiginmenn
kvenna í þjónustunni ekki
ginnkeyptir iyrir flutningum. Hvern-
ig er hægt að taka á því?
„Það er rétt að þetta er vandi, sem
við höfum ekki farið varhluta af frek-
ar en aðrir. Starfsmenn okkar og
fjölskyldur þeirra eru af sMljanleg-
um ástæðum orðnir mun tregari að
leggja þá miklu röskun á sig og sína
nánustu, sem felst í því að flytjast
með reglubundnu millibili milli
ólíkra landa og menningarheima. I
þessu felst álag og vinna fyrir alla
hlutaðeigandi og þá geta skapast
ýmis félagsleg, fjárhagsleg og sál-
ræn vandamál, sem erfitt er að eiga
við.
Um þetta era töluverðar umræður
meðal starfsmanna okkar og þetta
hefur einnig miMð verið rætt innan
ráðuneytisins. Að norrænni fyrir-
mynd er meðal annars verið að ræða
möguleika á að koma á lífeyrisrétt-
indum fyrh' maka, svo þeir standi
ekM réttlausir í þessum efnum efth-
að hafa flust milli landa áram saman.
Því miður er engin algild lausn til
staðar, hægt að milda vissa þætti en
aðra ekki. Flutningar hafa ávallt í
för með sér miMa röskun.“
Konur hafa alltaf átt ríkt erindi í
utanríkisþjónustuna
Hlutfall kvenna í utanríMsþjónust-
unni er lágt. Ætlarðu að beita þér
fyrir að bæta úr því?
„Það má ekki gleyma því að utan-
ríMsráðuneyti og sendiráðin hafa frá
byrjun haft úrvalslið ritara, sem era
ómissandi við rekstur þjónustunnar.
Því miður hefur það tekið mjög
langan tíma að konur kæmu til
starfa innan þjónustunnar sem emb-
ættismenn í nægilega ríkum mæli.
Nú er aðeins ein kona sendiherra,
en það er Sigríður Snævarr, sem
tekur við af mér í París. Alls era 21
kona diplómatískir starfsmenn í ut-
anríkisþjónustunni nú, margar hafa
verið ráðnar nýverið og ég vona svo
sannarlega að á því verði framhald.
Mín reynsla af starfandi konum,
hvort sem þær era ritarar eða
diplómatar, er að þær séu frábær og
samviskusamur starfskraftur. Kon-
ur eiga ríkt erindi í utanríkisþjón-
ustuna.“
Skipun stjórnmálamanna í
sendiherrastöður er umdeild
Frá upphafi íslensku utanríkis-
þjónustunnar hefur verið algengt að
stjórnmálamenn kæmu þar inn í
æðstu embættin. Er eðlilegt að svo
sé?
„Um þetta eru mjög skiptar skoð-
anir innan utanríkisþjónustunnar
og það er hvorki hægt að svara
spurningunni játandi né neitandi.
Það má minna á að fyrsti íslenski
sendiherrann, sem var sMpaður eft-
ir apríl 1940, var Thor Thors alþing-
ismaður, svo þetta hefur tíðkast frá
upphafi. Þetta á sér stað að vissu
marki í Noregi og Svíþjóð. Flestir
stjórnmálamenn, sem orðið hafa
sendiherrar hafa verið fyrrverandi
utanríkisráðherrar, forsætisráð-
herrar og/eða formenn stjórnmála-
flokka. Það verður að segjast eins
og er að í móttökuríkjunum þykir
oft fengur að fá fyrrverandi ráð-
herra sem sendiherra.
Mín skoðun á þessu er almenns
eðlis. Það getur til dæmis komið
upp kynslóðabil, sem nauðsynlegt
er að brúa með fólki utan frá, en
meginreglan er að það verður að
hafa reynt verulega á starfsgetu
væntanlegs sendiherra, til dæmis
með því að hann hafi verið skrif-
stofustjóri á einni eða fleiri sM'if-
stofum utanríkisráðuneytisins.
Stjórnunarhæfileikar hvers sendi-
herra skipta afar miklu máli. Sér-
stakar aðstæður og verkefni geta
komið upp, sem kalla á undantekn-
ingar. Hér má minna á vel heppn-
aða skipun Sigurðar Nordals sem
sendiherra í Danmörku, sem reynd-
ar var ekki stjórnmálamaður, þegar
handritadeilan stóð yfir.
Hlutfallslega voru fleiri sendi-
herrar úr röðum stjómmálamanna
áður fyrr, þótt aukning hafi orðið
enn á ný upp á síðkastið. Stjórn-
málamenn með þekkingu og áhuga
á alþjóðamálum geta vissulega og
hafa unnið þarft starf innan utan-
ríkisþjónustunnar. MiMlvægt er
hins vegar að halda ákveðinni kjöl-
festu embættismanna innan henn-
ar.“
Tjáningarfrelsi sendiherra ber
oft á góma og þá vaknar spurningin
hvað eðlilegt sé að þeir tjái sig um?
„Það eru engar skriflegar reglur
um slíkt, en í Vínarsáttmálanum um
diplómatísk samskipti er teMð fram
að starfsmenn utanríkisþjónustunn-
ar megi ekki hlutast til um innan-
ríkismál ríkis, sem þeir starfa í. Síð-
an verða menn að styðjast við heil-
brigða skynsemi um hvað þeir megi
og vilji segja.
Menn verða til dæmis að hafa það
hugfast að segja aldrei neitt, sem
gæti móðgað opinbera aðila í mót-
tökulandinu, því þar með eru þeir
ekki lengur trúverðugir aðilar og þá
ekki trúverðugir fulltrúar íslands.
Ef íslenskur blaðamaður hringir í
starfsmann utanríkisþjónustunnar
verður viðkomandi að fara varlega í
að lýsa til dæmis pólitísku ástandi
og mati sínu á því, en það verður
hver og einn að finna hvar mörkin
liggja.“
En eru ekki mefri líkur á að
blaðamenn hafi til dæmis áhuga á
að vita hvað fyrrverandi stjórnmála-
maður og núverandi sendiherra
segir um ástandið? Og eru þá ekki
meiri líkur á að stjórnmálamaður
segi sína skoðun, því hann hefur
einfaldlega vanist því?
„Auðvitað verða sendiherrar að
geta svarað fyrirspurnum um ís-
land, en síður um móttökulandið, ef
þær eru viðkvæmar. Almennt eiga
sendiherrar ekki að gegna störfum
fréttaritara erlendis. Hins vegar
verður hver og einn að finna þetta
hjá sér og þá taka afleiðingunum ef
einhverjar verða.“