Morgunblaðið - 11.04.1999, Blaðsíða 26

26 SUNNUDAGUR 11. APRÍL 1999
MORGUNBLAÐIÐ
Gísli Jónsson, fyrrverandi
menntaskólakennari, hefur séð um
s
þáttinn Islenskt mál í Morgunblaðinu
síðan vorið 1979. Skapti Hallgrímsson
átti orðastað við Gísla í tilefni
1000. þáttarins, sem birtist
í blaðinu í gær.
Þetta
hefur verið
mjög
skemmtilegt
VIÐ skulum hafa þetta
lítið og látlaust," segir
Gísli Jónsson þegar
hann sest niður með
blaðamanni í Smugunni
- Cubiculum Magisti-orum - her-
berginu sem þeir Sigurður Davíðs-
son hafa til umráða á Amtsbóka-
safninu á Akureyri. Gísli er látlaus
maður; vill ekki vera í sviðsljósinu
og ekki tala um sjálfan sig. En
hann féllst á að ræða um þætti sína
í blaðinu og tungumálið.
Latneskt heiti herbergisins, Cu-
biculum Magistrorum, þýðir í raun
klefi kennaranna; Gísli hætti
kennslu fyrir rúmum áratug en
Sigurður er kennari við Brekku-
skóla. Herbergið er ekki stórt en
þröngt mega sáttir sitja og þar eru
þeir gjaman báðir að grúski. Úr
Smugunni hafa meira að segja ann-
að veifið borist greinar um eitt og
annað sem á döfinni er í þjóðfélag-
inu, og m.a. birst hér í Morgun-
blaðinu, og hafa þeir kumpánar þá
verið kynntir til sögunnar á eftir-
farandi hátt: Höfundar hafa fengist
við kennslu. Líklega er ekki hægt
að hugsa sér hógværari kynningu á
höfundi greinar, því Gísh hefur
sannarlega fengist við kennslu. Og
lengi hefur hann grúskað á Amts-
bókasafninu, segist raunar hafa
verið löngu byrjaður á því áður en
hann hætti kennslu og kveðst
„endilega vilja koma á framfæri
þökkum mínum við Amtsbókasafn-
ið fyrir að leyfa mér að hafa hér að-
stöðu til að sinna áhugamálum
mínum - áratugum saman“. Þeirri
ósk er hér með komið á framfæri.
Tilraun
Fyrsti þáttur Gísla Jónssonar
um íslenskt mál hér í blaðinu birt-
ist 20. maí 1979. Hann segir að svo
hafi talast til á milli þeirra Matthí-
asar Johannessen ritstjóra „að ég
gerði tilraun með þessa þætti einu
sinni í viku. Þetta kom fyrst á
sunnudögum, þættimir voru fram-
an af mjög misjafnir, voru misstór-
ir og ólíkir hver öðrum innbyrðis;
ég hafði svo mikið að gera að þetta
var oft samið hálfpartinn á hlaup-
um en þetta hefur alltaf verið
skemmtilegt - það er aðalatriðið,
og þess vegna hef ég einhvern veg-
inn ósjálfrátt haldið þessu áfram.
Já, ég held að þetta sé löngu orðið
ósjálfrátt", segir Gísli.
Hann kenndi enn við Mennta-
skólann á Akm-eyri þegar þetta var,
en kemst svo að orði að það hafi
bjargað sér við gerð þáttarins
hversu margir höfðu samband við
hann. „Og margir hafa reyndar
samband enn; skrifa mér bréf og
hringja í mig.“ Gísli orðar það svo
að á fyrstu árunum sem hann sá um
þáttinn hafi hann verið svolítið úti á
meðal manna og hafi þá oft verið
tekinn tali um þáttinn. „Það vildu
fáir tala við mig um annað. Þá kom í
ljós að áhugi manna á íslensku máli
var miklu meiri en áhugi á öðru.“
Það kom Gísla ekki á óvart.
„Nei, nei. Mér fannst það mjög
gaman hve menn höfðu mikinn
áhuga á móðurmálinu og varð-
veislu þess.“
Og helsta áhugamál manna varð-
andi íslenskuna var þetta: ,Að
tungumálið breyttist ekki of hratt.
NY VERSLUN
Sigurstjarnan
Suðurlandsbraut 50 (bláu húsin)
Frá Pakistan:
Handunnin húsgögn,
ekta pelsar, leðurfatnaður,
ullarmottur og ýmsar gjafavörur
iga frá kl. 12-18 ug laugard. fr:
ISLEJVSKT MAL
Þúsund er bœði til í kvenkyni
og hvorugkyni, þær þúsundirnar
| og þau þúsundin. Þetta er einnig
! til í gerðinni þúshund, og berast
þá senn böndin að orðinu hund-
rað, eins og okkur hefur líklega
i grunað.
Þúsund á sér svipuð
frændyrði í Qölda mála, þó ekki
i grísku og latínu. Ásgeir Blöndal
| Magnússon segir að forliðurinn
! þús- eigi skylt við þjós = kjöt-
flikki og sögnina að þusa tala
hratt og mikið. Þús- er sem sagt
áhersluforskeyti, og þúsund
merkir þá „stóra talan“ eða „ljöl-
hundruð“. Og Á.B.M. bætir við:
; „Orðið þúsund sýnist vera sam-
\ eiginlegt Germönum, Böltum og
Slövum." Þúsund á latínu er
mille og þaðan fáum við orðið
| milljón. Hundrað er á latínu
; centrum, og nú fer allt að líkum
: samkvæmt lögmálunum. Það
! getur í máli okkar bæði táknað
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
1000. þáttur
valda Júlíussyni þul fyrir að
breyta í tilkynningalestri Jdrkj-
an“ opnar í kirkjan verður opn-
uð.
Birgir Þórðarson á Önguls-
stöðum hefur komið að máli við
mig og beðið mig að ítreka þetta
efni. Honum leiðist ákaflega
hversu oft er ranglega farið með
sögnina að opna. Umsjónarmað-
ur tekur þessu fúslega.
Sögnin að opna er áhrifssögn,
það er stýrir falli. Dæmi: Eg
opna munninn. Hann opnaði
dymar (ekki hurðina). Dyrnar,
til að mynda, kunna hins vegar
ekki að opna neitt, né aðrir dauð-
ir hlutir. Hús kunna ekki þá list
að opna. En ef við notum mið-
mynd í þolmyndarmerkingum,
þá getur húsið opnast, eða þá
dymar opnast. Og svo verða
þessi fyrirbrigði þrásinnis opn-
uð. Þá grípum við til þolmyndar,
eins og þulurinn, og segjum:
lenskt mál í Morgunblaðinu.
Blaðið hefur undir núverandi
stjóm lengi verið eitt helsta
brjóstvígi íslenskrar tungu, og;
hefur verið gott með okkur
Matthíasi allar götur frá við
kynntumst nemendur í íslensk-
um fræðum við Háskóla íslands. .
Ég þakka Matthíasi allt það
sem að mér snýr varðandi þenn-
an þátt og blaðinu fyrir vakandi
varðstöðu um mál okkar.
Starfsmenn blaðsins, margir
hverjin viðtakendur, setjarar,
umbrjótendur og prófarkalesar-
ar eiga ekki síður mikið lof skilið.
Vandvirkni þessa fólks hefur
lengi verið stök. Má heita að ár-
um saman hafi prentvillur heyrt
til algjörra undantekninga í
pistlunum. Eru þó handritin oft
vandsett mjög og misjafnlega vel
úr garði gerð af hendi umsjónar-
manns.
Og þá eru það allir, sem hafa
í

Að samhengið í málinu héldist og
að fólk tæki ekki upp einhvers kon-
ar ambögur og gætti þess að fara
rétt með orðtök og orðatiltæki. Það
fór ákaflega mikið í taugarnar á
fólki ef það heyrði málinu misboðið
á einhvern hátt.“ Gísli segir eðli-
legt að málið breytist, en snemma
hafi komið í ljós að mönnum hafi
fundist hann fullumburðarlyndur
hvað það varðar, „og ég þyki það
kannski enn. En það er auðvitað
misjafnt. En til eru þeir menn sem
finnst að ég ætti að vera grimmari,
eins og þeir segja. Það hefur hver
sinn smekk í því eins og öðru, og
ekki nema gott; það væri vont ef
allir hefðu sama smekk“.
Snjóskafl sem bráðnar
Gísli nefnir sem dæmi um
breytingar á málinu ýmis orð sem
komist í tísku en hverfi síðan aftur
og geri því ekki mein - allt gangi í
sveiflum í þessum heimi. „Það
koma oft upp einhver tískuorð,
bæði íslensk og erlend, sérstak-
lega sem tákna mikið af einhverju,
jafnvel lastyrði eða blótsyrði, en
lifa ekki lengi. Verða fljótt of slit-
in. Mörg blótsyrði sem menn not-
uðu áður fyrr eru nú týnd og svo
voru menn náttúrlega að veigra
sér við að nefna andskotann og
djöfulinn fullum stöfum og þá
komu fram alls konar tilbrigði af
þessu. Menn sögðu fyrir nokkrum
áratugum glás af einhverju,
gomma af einhverju, gras af seðl-
um og svona, en það er held ég að
hverfa aftur. Þetta gerir ekkert
til. Þetta er bara eins og snjóskafl
sem bráðnar með vorinu.“
Gísla hefur alla tíð þótt skemmti-
legt að sjá um þáttinn, eins og áður
kom fram. „Já; það besta er hvað
það er skemmtilegt að fást við
þetta. Það eru mikil forréttindi, ef
ég má orða það þannig, að fá að
skrifa vikulega í jafnstórt blað og
Morgunblaðið, þátt um það efni
sem mér er hugleiknast. Það er
þakkarefni, út af fyrir sig. Og svo
er þetta líka þannig að í bréfum og
viðtölum þá rifjast eitt og annað
upp fyrir mér sem ég er kannski
búinn að gleyma eða hef ekki gert
mér grein íyrir. Stundum er ég
beðinn að rannsaka eitthvað og það
er skemmtilegt.“
Gísli segir þætti sína snerta alla
þætti málsins, enda beinist áhugi
fólks greinilega að þeim öllum.
„Já, mér finnst þetta snerta alla
þætti málsins: málfræði, bókmennt-
ir, ég hef mikið fjallað um manna-
nöfn; fólk hefur gríðai’lega mikinn
áhuga á mannanöfnum, sem betur
fer. Því það er ekkert hégómamál
að velja bömum sínum nöfn.“
„Já,“ segir hann svo aðspurður.
„Ég hef mjög lengi grúskað í nöfn-
um. Það er það helsta sem ég geri
núna og hef gert síðustu tíu, tutt-
ugu ár. Ég á orðið mikla syrpu af
því. Ég er að dunda við það núna
að setja þetta inn í tölvu, því
spjaldskráin er lítt skiljanleg öðr-
um en mér.“
Gísli kenndi við MA í hálfan
fjórða áratug og var því lærimeist-
ari íjölmargra ungmenna í íslensk-
um fræðurn. Skyldi honum finnast
málið hafa þróast eðlilega í áranna
rás?
„Ég er nú varla dómbær á hvað
er eðlilegt í þessu sambandi. Ég get
þó sagt það með sanni að síðasti ár-
gangurinn sem ég kenndi íslensku
var einn af þeim allra bestu, svo að
á þeim tíma sem ég var að bauka
þetta hefur hrömunin ekki orðið
miki] eða afturforin mjög áberandi.“
Gísli hóf kennslu við MA í janúar
1951 og fékkst við hana þar tU í júní
1952, en var svo skipaður kennari
við menntaskólann 1953 og gegndi
því starfí til vors 1987.
Málið og bókmenntírnar
Áhyggjuraddir um þróun
tungumálsins heyrast með reglu-
legu millibili. Hefur Gísli sem sagt
engar áhyggjur af því að illa fari?
„Nei, ég held ekki. Það er alltaf
afskaplega mikið að gerast á hinn
veginn; það er unnið mjög mikið og
gott starf á sviði íslenskrar tungu,
orðabókarstarf og rannsóknir. Og
núna sérstaklega, það sem er allra
nauðsynlegast, það er íslenskun
tölvumálsins. Það eru alltaf einver
ánægjuleg tíðindi að gerast. Við
vitum það náttúrlega að málið hlýt-
ur að breytast eins og allt annað,
en aðalatriðið er að breytingamar
séu ekki svo örar að málið detti í
tvennt; að það verði til bæði fom-
íslenska og ný-íslenska. Það væri
heldur óskemmtilegt ef við yrðum
að fara að lesa Njálu í enskri þýð-
ingu, eða á ný-íslensku.
Það er hlutverk okkar að varð-
veita arfinn frá einni kynslóð til
annarrar. Mér finnst það hafa tekist
bærilega hingað til og ég er ekkert
svartsýnn. Ég þykist hafa orðið var
við það að sérstaða okkar íslend-
inga er viðurkennd víða um lönd,
mál okkar og menning, og allt er
þetta nú háð því að við eigum góðar
bókmenntir; tungumál sem hefur
ekki bókmenntir sér til stuðnings
það deyr. Og við höfum góðan
stuðning, bæði foman og nýjan.
Mér finnst eins og umheimurinn
viðiu-kenni það. Og ef metnaður
okkar er nógu mikill til að halda
uppi merkinu þá held ég að þetta
takist; að varðveita samhengið í
máli okkar og menningu. Því að
réttlæting okkar fyrir því að verða
sérstök og sjálfstæð þjóð er náttúr-
lega málið og bókmenntirnar."
m
1
| :