Morgunblaðið - 30.06.1999, Blaðsíða 45

MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 30. JÚNÍ 1999 45
--------------------------1
ALDARMlNNING
JON HELGASON
Hjónin Jón Helgason (annar f.v.) og Þórunn Björnsdóttir (lengst t.h.) í hópi barna sinna og góðra
vina á Kjærstrupsvegi 33 í Kaupmannahöfn 1948.
Það þykist ég vita, að margir
munu minnast Jóns í tOefni ofan-
greindra tímamóta. Er þar vafa-
laust um að ræða góða menn úr
alls konar gáfumannastofnunum,
og mun ég ekki etja kappi við þá
um bókmenntir Jóns eða annan
skáldskap, enda tæplega læs á slík
vísindi hvað þá að kunna þau.
Þykist ég fara nærri um, að þeir
munu teljast fákunnandi í mínum
vísindum, enda þeir flestir úr mála-
deildum menntaskólanna, og eru af
því efni heldur fákunnandi í
matematískum fræðum.
Jóni Helgasyni kynntist ég í
Kaupmannahöfn í ágústmánuði
1946. Hann var kvæntur einstakri
konu, Þórunni Björnsdóttur, sem
ættuð var frá Grafarholti, sem þá
var utan Reykjavíkur, en er nú inni
í Reykjavík, og það án þess að
bærinn Grafarholt hafi verið flutt-
ur.
Vegna yfirgengilegrar fjarlægð-
ar Grafarholts frá Reykjavík í
þann tíð var Þórunn orðin 12 ára,
þegar hún kom til Reykjavíkur.
Vegna blessunar bflanna, er slíkt
ferðalag nú orðið smámál.
Einar Ólafur föðurbróðir minn
og Kristjana kona hans vfldu stuðla
að því, að ég ætti stað í vinahópi
Jóns og Þórunnar. Þau fóru því
með mér tfl Jóns í Árnasafn. Jón
var mjög hár maður, stórmyndar-
legur, og þótti greinflega ekki mik-
ið til koma sá horkrangi, sem ég
var (það er svo langt síðan!). Einar
mæltist til, að ég fengi að heim-
sækja þau, og fékk sú tillaga afar
dræmar undirtektir, sennflega
væri ekki til matur í húsinu og
fleira. Ekki var ég mikill mann-
þekkjari, sízt á því herrans ári
1946, en ég grillti í gegnum þennan
harða skráp, að ekki væri djúp
sannfæring að baki þeim hinum
dræmu undii’tektum, og átti það
við um matinn líka.
Ekki er að orðlengja það frekar:
ég gerðist heimagangur á
Kjærstrupvegi 33 í Valby, heimili
þeirra, og reiknaðist okkur til, að
ég hefði komið þangað um 400
sinnum áður en yfir lauk 30 mán-
uðum síðar að loknu námi. Þarna
hitti ég þversnið mennigarvita
þjóðarinnar á þeim árum. Kom ég
oftast á mótprhjóli, sem ég átti, og
fór mikinn. Árum seinna datt þeim
Jóni og Þórunni ég í hug, ef heyrð-
ist í mótorhjóli á Kjærstrupvegin-
um.
Aldrei bar á matarskorti, gest-
um var ætíð tekið vel og af hjarta-
hlýju húsráðenda. Fjölskyldan var
Jón, Þórunn, Björn, sem var bekkj-
arbróðir minn (látinn), Helgi og
Solveig (gift Jóni Nordal). Einn
var þó til viðbótar talinn heimilis-
fastur, en það var Brandur Árna-
son. Var Brandur sá af kattarkyni,
bröndóttur og kominn frá Ái’na
Hafstað. Hef ég fyrir satt, að Jón
hafi ort kettinum dýr kvæði, sem
ég ekki kann. Kann ég reyndar
ekki nema eina vísu eftir Jón, og er
hún í niðurlagi greinarkorns þessa.
Stórfróðlegt var að kynnast
gestum þeirra hjóna. Löng væri sú
upptalning, ef ég teldi alla, en mér
er minnisstæðastur Halldór Kiljan
og Auður. Sagði ég Halldóri, að ég
hefði þrisvar byrjað á íslands-
klukkunni, og þrisvar gefizt upp:
mín íslenzka er nefnilega sú hin
sama og Björn Guðfinnsson samdi
og Magnús Finnbogason kenndi í
MR. íslandsklukkan var í mínum
augum á bjöguðu máli, og hefði
eins getað verið á færeysku; mér
var ómögulegt að lesa hana. Hall-
dóri líkaði vel þessi kjaftfori strák-
ur og bauð mér dús, sem var mikill
heiður á þeim árum, þegar þéring-
ar voru notaðar af heldri mönnum
til að halda puplinum frá sér.
Svona var Halldór stór.
Nýlega hef ég að stífri áeggjan
lesið Sjálfstætt fólk. Trikkið til að
fá mig til að lesa hana var, að mér
var boðin bókin á ensku. Þá var
mér öllum lokið og hundskaðist til
að lesa hana á Halldórs-íslenzku.
Bókin þótti mér frábær, en verst
er að geta ekki sagt Halldóri það
eða Jóni, sem ég held hafi lesið
flestar bækur Halldórs í frumriti.
Heimflisbragur var þannig, að
þau bjuggu í einbýlishúsi, sem var
kjallari, aðalhæð og ris. Á aðalhæð-
inni var eldhús, góð borðstofa,
alltaf hlaðin veitingum , sem alltaf
komu úr hendi húsmóðurinnar,
stór dagstofa var þar, en úr henni
voru dyr til garðsins, sem var stór.
Þá var þar skrifstofa Jóns, og sér-
stakur stóll fýrir Brand kött, þegar
hann var að kynna sér forn fræði,
sem hann kunni reyndar ekkert í,
ef frá er talið að éta mýs og fugla,
óþokkinn sá arna.
Við Helgi Jónsson vorum
sprellikai’larnir á Kjærstrupvegi.
Við lékum krokket í garðinum með
slíkum tilþrifum, að nágrannar
kvörtuðu vegna hávaða. í garðinum
var mjög stórt kirsuberjatré. Þegar
við hirtum kirsuberin var hávaða-
framleiðslan einnig úr hófi. í því tré
tókst okkur að sanna á áþreifanleg-
an hátt, að mannkynið (þ.e. við
Helgi) áttum ekki langt að sækja tfl
forfeðra von-a apanna (skv. síðustu
rannsóknum eru hin frægu erfða-
efni 98,4% hin sömu í okkur og
sumum öpum, að vísu gáfaðri teg-
undunum). Það vissum við ekki þá.
Horft aftur til þessara ára og
þess góða fólks, sem bjó þá á
Kjærstrupvegi, er mér sérlega
ljúft að segja fölskvalaust, að þau
voru í sérstökum stjömuflokki
þeirra manna, sem ég hef kynnzt.
Það var heilsteypt, vinnusamt,
heiðarlegt og ævilangt heilir vinir
vina sinna.
Mér er einstakur heiður að hafa
átt Þórunni, Jón og bömin að vin-
um.
Talið er, að allir menn muni
deyja, þótt ekki sé það sannanlegt
fyrr en að afloknum þeim atburði í
lífi hvers og eins.
Jón lýsti ævinni á sinn hátt í vísu
þeirri, sem hér fer á eftir:
Einn hef ég bam á óstyrkum fótum tifað.
Einn hef ég fullorðinn þarflitlar bækur
skrifað.
Einn hef ég vitað min álög, sem varð ekki
bifað.
Einn mun ég heyja mitt strið, þegar nóg er
lifað.
Og vel var lifað.
Sveinn Torfí Sveinsson.
Ógleymanleg persóna
Jón Helgason prófessor gleymist
þeim seint sem hann sáu. Það var á
árunum 1956-57 er ég eitt sinn var
staddur í Kaupmannahöfn að efnt
var til kvöldvöku á Kannibalen.
Þar voru gestir Þórbergur Þórðar-
son rithöfundur og Margrét kona
hans og sátu við háborð. Fjöldi ís-
lendinga sótti vökuna og var hús-
fyllir. Meðal nafntogaðra voru Jón
Helgason og Sigurður Nordal, þá
sendiherra í Kaupmannahöfn. Allir
bekkir vom setnir; tylltu sumir sér
í gluggakistur, þeirra á meðal Jón
Helgason og sást þar vel til hans.
Mig minnir Þórbergur hafa lesið
upp kafla úr endurminningum sín-
um úr Suðursveit, sem þá vom að
koma út, og fékk mjög góða
áheyrn. Eftir lesturinn var ýtt á
hann að koma með meira og segja
frá einhverju eftirminnflegu. í
fyrstu færðist hann undan en síðan
komu sögumar ein af annarri,
meðal annars nokkrar mergjaðar
af Áma Þórarinssyni, sem ekki
ekld höfðu fengið inni í ævisögunni.
Á meðan Þórbergur lét dæluna
ganga gekk hann um gólf, staldraði
við öðra hvom með sínu látbragði,
skaut orðum að Margréti sinni inn
á milli og bar undir hana hvort
hæfði að segja þetta eða hitt. Salur-
inn iðaði undir frásögn Þórbergs og
kættust menn því meir sem á leið.
Ég hafði ekki litið Jón Helgason
augum fyrr en fylgdist þeim mun
betur með honum þetta kvöld.
Svipbrigði hans undir sögum Þór-
bergs vom ógleymanleg og fór ekki
milli mála að hann naut stundarinn-
ar. Þegar ég heyrði um áratug síð-
ar af því látið að Jón hefði vakið
mikla athygli hjá norrænum sjón-
varpsáhorfendum fyrir framgöngu
sína sem dómari í samnorrænni
spumingakeppni, kom það ekki á
óvart. Stefán Karlsson, lærisveinn
Jóns, sagði mér nýlega að það hafi
ekki síst verið kunnátta hans í nor-
rænum málum sem hreif hlustend-
ur. Hann notaði ekki ,,skandinav-
ísku“ eins og flestir Islendingar
tíðka heldur svaraði til á tungumáli
þess sem í hlut átti hverju sinni.
Jón Helgason og nóbelsskáldið
Kunningsskapur þeirra Halldórs
Kfljans Laxness og Jóns Helgason-
ar var náinn og gefandi, vafalaust
fyrir báða, og áhrifin frá Jóni skfl-
uðu sér með ýmsum hætti inn í verk
nóbelsskálsins. Þetta er nú alkunna
og meðal annars staðfest af bréfa-
skiptum þeirra sem Peter Hallberg
rekur í sínu mikla verki um Halldór.
Það var Jón sem miðlaði vini sínum
þegar árið 1924 og síðar upplýsing-
um um Jón Hreggviðsson og vafalít-
ið ýmsu fleh’a af sögusviði íslands-
klukkunnar [Hús skáldsins 2, Mál
og menning 1971, s. 87]. Svipuðu
máli gegnir um Gerplu, sögusvið og
ekki síst orðfæri. Þótt Halldór væri
fundvís og fjölmenntaður í miðalda-
sögu eins og sést af fjölmörgum rit-
gerðum hans var Jón þar á heima-
velli þegar kom að texta.
Kynni þessara tveggja um mai’gt
ólíku manna glæddu þannig af sér
loga í bókmenntum aldarinnar þar
sem erfitt getur verið að greina
hvurs er hvað. Frásögn Halldórs af
fyrsta fundi þeirra Jóns á Café
Himnaríki 1919 og síðari samskipt-
um er gullsígildi [Ungur ég var,
Helgafell 1976, s. 72-86]. Dómur
hans um skáldskap Jóns fellur svo
að minni tflfinningu að best er að
vitna til orða Halldórs: „Einhver
sagði að Jón hefði fórnað andagift-
inni fyrir að ráða teikn, leysa bönd
og geta í eyður í forntextunum. En
þekkíng á túngunni, meiri og
traustari en menn hafa sagnir af,
hefur gætt þenan mann, sem þó
var skáld að upplagi, hæfileika til
að yrkja lífigædd ljóð samkvæmt
stíltegundum allra tímabfla ís-
lenskrar málsögu, að dróttkvæða-
stíl lOndu aldar og sálmakveðskap
hinnar 17du ekki undanskildum.“
Ummæli Halldórs um Gunnars-
hólma Jónasar Hallgrímssonar og
Áfanga Jóns Helgasonar sem
„kvæði sem má skifta á milligjafar-
laust“ eru orð að sönnu.
Með áðumefndan upplestur Þór-
bergs í huga er fróðlegt að sjá Hall-
dór greina frá fyrstu samræðum
þeirra Jóns nær fjóram áratugum
fyn’, þar sem hann spyr um Þór-
berg einan skálda á Islandi, mann
„sem enn hafði ekki gefið út bók né
eignast innhlaup í málgagni".
Gengið í helgidóminn
Ég var svo heppinn að upplifa þá
stemmningu sem því fylgdi að sigla
utan með þeim fleytum sem tengdu
íslendinga við gamla höfuðborg
sína fram eftir öldinni. Þetta vom
Ms. Dronningen með viðkomu í
Færeyjum og Ms. Gullfoss sem
stansaði oft dagpart í Leith. Bar-
áttan um íslensku handritin var í
algleymingi á sjötta tug aldarinnar
og marga langaði að berja þær ger-
semar augum. Þegar ég 1956 gaf
mér tíma frá öldurhúsum og
annan-i skyldugri skemmtan með
löndum að líta í háskólabókasafnið í
Fjólustræti var Árnasafn lokað,
handrit komin í kassa og biðu flutn-
ings í Próvíanthúsið við rósagarð-
inn þar sem áður var Orlogshöfn
Kristjáns fjórða. í annarri tilraun,
ég held á leið minni til Leipzig
haustið 1957, fann ég safnið fyrir á
þessum nýja stað og fékk að líta inn
úr undir leiðsögn Jóns, sem þá
hafði starfað við safnið sem for-
stöðumaður þess í full 30 ár. Þetta
var eins og að ganga í helgidóm.
Aðdáendur á fjöllum
Áður hér var komið sögu hafði
ég heyrt margar sögur af Jóni frá
námsmönnum í Kaupmannahöfn,
þeirra á meðal Steingrími Pálssyni
landmælingamanni og Stefáni
Karlssyni sem brátt varð starfs-
maður Det arnamagnæanske
Institut í Kaupmannahöfn (1957-
1970) og síðar sérfræðingur og for-
stöðumaður Stofnunar Árna Magn-
ússonar á íslandi. Með þeim og
fleiri skemmtflegum félögum vann
ég við mælingar á miðhálendinu
1956. Það sumar vom ljóð Jóns
Helgasonar oft lesin hátt og í hljóði
norðan Tungnár og á Sprengisandi
með Löðmund í sjónmáli í fjarska.
Steingrímur hafði dvalið nokkur ári^
eftir stríð í Kaupmannahöfn við
nám og tók drjúgan þátt í félagslífi
stúdenta, þar sem Jón var þá hrók-
ur fagnaðar. Auk Stefáns var ég
málkunnugur öðmm lærisveini
Jóns, Jónasi Kristjánssyni, sem
varð starfsmaður og síðar for-
stöðumaður handritastofnunarinn-
ar hér heima frá 1971. Frásagnir
þessara manna nægðu til að gera
Jón Helgason að þjóðsagnaper-
sónu í mínum huga, en kynni mín
vom fyrst og fremst af ljóðskáld-
inu sem ég dáði strax í mennta- ..
skóla og hefur fylgt mér síðan
heima og erlendis. Ljóðabókina Úr
landsuðri fékk ég í jólagjöf 1955 og
sú bók er nú álíka lúin orðin og
Kvæðakver HKL.
Handritaspjall
Bókin Handritaspjall eftir Jón
Helgason var gefin út á vegum
Máls og menningar 1958, mikill
hvalreki fyrir leikmenn til að fá
nasasjón af íslenskum handritum.
Fyrir mig var bók þessi opinberan
og glæddi skflning minn á sögu ís-
lenskra handrita og því starfi sem
tengist vörslu þeirra og útgáfu. í
Handritaspjalli koma vel fram
hæfileikar Jóns til að miðla til okk-
ai’ ólæsra fróðleik um handritin og
samhengi íslenskra bókmennta.
Bók þessi mætti vera skyldulesn-
ing í framhaldsskólum. Sem kenn-
ari var Jón rómaður og sem vís-
indamaður ól hann upp þá ágætu
fræðimenn sem tóku við vörslu
handritanna sem heim bárast eftir
að samningar tókust við dönsk
stjórnvöld um afhendingu þeima.
Ekki hef ég fengið skýringu á
hvers vegna Jóni var ekki meiri
sómi sýndur en raun bar vitni eftir i
lausn þeirrar viðkvæmu deilu, en
þeir sem næstir honum stóðu full-
yrða að hann hefði kosið að fylgja
handritunum heim til íslands. „Það
gleymdist að biðja pabba að koma
með,“ sagði Solveig, dóttir hans, í
útvarpsþætti fyrir fáum dögum og
fleiri hafa gefið hið sama til kynna.
Heiðurslaun listamanna
Árlega úthlutar Alþingi dálítilli
fjárhæð til valins hóps undir heit-
inu heiðurslaun listamanna. Á
þessu ári koma þau í hlut 13
manna, ellefuhundrað þúsund til
hvers, en flestir munu heiðurs-
launamenn hafa orðið 17. Mennta-
málanefnd þingsins, áður mennta-
málanefndir beggja þingdeilda,
gerir tfllögur um hlutaðeigandi og
hefur undantekningalítið verið á
þær fallist í þinginu. Haustið 1983
var ég kjörinn í menntamálanefnd
Neðri defldar og átti þá og næstu
ár hlut að tillögu nefndanna. Við að
líta yfir heiðurslaunalistann
undraðist ég að þar var ekki að
finna nafn Jóns Helgasonar og
gerði ég því um hann tillögu.
Menntamálanefndimar funduðu
samkvæmt hefð sameiginlega um
málið. Margar hugmyndir vora um
verðuga og átti tillagan um Jón á
brattan að sækja. Var mörgu borið
við svo sem því að langt væri síðan ;
hann hefði sent frá sér ljóðabók,
óvíst væri að hann myndi þiggja
slíka viðurkenningu, gæti jafnvel
bragðist við henni öndverður, og
varpað var fram spurningu um
hvort hann væri íslenskur þegn.
Við skoðanakönnun stóðu aðeins
þrír nefndarmenn og einn áheyrn-
arfulltrúi með Jóni. Þó varð að lok-
um að samkomulagi að fjölga í
heiðurlaunaflokki og hafa Jón með
í hópnum og var hann þar til
dauðadags. Mér þótti vænt um
þessa niðurstöðu og fannst sem
þjóðþingið væri með þessu seint og *
um síðir að senda örlítinn þakklæt-
isvott í landsuður. Nú þegar hund-
rað ár eru liðin frá fæðingu Jóns
Helgasonar finnst væntanlega
flestum sem höfundur Áfanga hafi
átt þarna heima sem eitt af önd-
vegisskáldum þjóðarinnar.
Hjörleifur Guttormsson.