Morgunblaðið - 15.02.2000, Blaðsíða 36

36 ÞRIÐJUDAGUR 15. FEBRÚAR 2000
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Orgelverk frá fyrri
hluta aldarinnar
TONLIST
D ó m k i r k j a n
ORGELTÓNLEIKAR
Marteinn H. Friðriksson
dómorganisti flutti íslenska
orgeltónlist frá fyrri hluta
aldarinnar. Sunnudagurinn
13. febrúar, 2000.
TRÚLEGA er margt til sem ís-
lensk tónskáld hafa ætlað til flutn-
ings á orgel og harmoníum í
kirkjum víða um landið, svo sem
heyra mátti á tónleikum Tón-
skáldafélags Islands, sem haldnir
voru í Dómkirkjunni s.l. sunnudag í
samvinnu við Reykjavíkurborg -
menningarborg Evrópu. Tónleik-
arnir hófust á þremur smáverkum
eftir Jóhann Ólaf Haraldsson, sem
var orgelleikari við Glæsibæjar-
kirkju, Möðruvallarkirkju og um
tíma aðstoðarorgelleikari við Akur-
eyrarkirkju. Jóhann (1902-1963)
var að mestu sjálfmenntaður í tón-
fræðum og samdi fjöldann allan af
söngverkum, m. a. hið þekkta lag,
Sumar er í sveitum. Eftir Jóhann
lék Marteinn H. Friðriksson tvær
prelúdíur og eina postlúdíu og
mátti þar heyra, að Jóhann hafði
melódíska æð og voru þessi hljóm-
ljúfu lög fallega flutt.
Eftir Victor Urbancic lék Mar-
teinn sálmforleik yfir sálminn Nun
danket alle Gott, skemmtilega
saminn forleik,
þar sem beitt var
ýmsum orgel-
trikkum, er voru
sérlega vel útfærð
af Marteini. Part-
ítan Faðir vor,
sem á himnum
ert, eftir Hallgrím
Helgason, er til-
brigðaverk og
voru tilbrigðin
helst til samstæð
og gjörð með
linnulausum
kontrapunkti en
það var helst í því
síðasta, sem eitt-
hvað tók í. Þrjár
prelúdíur op.2 eftir Árna Björns-
son, líklega frá yngri árum, er
hann starfaði sem orgelleikari áður
en hann fluttist suður yfir heiðar,
eru ómþýð verk, sem voru fallega
leikin og með látlausri raddskipan.
Yngsta verkið á tónleikunum er
trúlega orgelmúsík eftir Jón Þór-
arinsson, sem saman stendur af
prelúdíu, kóral og fúgu. Hér er ofíð
saman gamalt sálmalag við þáver-
andi nýjustu strauma í tónsmíði og
fellur þetta allvel saman, í sérlega
vel gerðu tónverki Jóns, sem í heild
var ágætlega flutt af Marteini. Eft-
ir Jón Leifs voru leiknar „Prelud-
iae organo“ op. 16 og er þar unnið
yfír sálmalögin Sá ljósi dagur, Mín
lífstíð og síðast það sem er frægast
þeirra, Allt eins og blómstrið eina.
Fyrsti forleikurinn (Sá Ijósi dagur)
er þægileg tónsmíð, en
Mín lífstíð stirðlega samin
og hröð mótröddin við
sálmalagið er illa passandi
við hinn gamla sálm.
Eftir Pál ísólfsson lék
Marteinn tvö verk, fyrst
Víst ertu, Jesús, kóngur
klár, og er tónmálið sett
fram í eins konar víxlsöng
sálms og tónmáls höfund-
ar, gott verk, sem hljóm-
aði nokkuð sannfærandi í
skemmtilegri raddskipan
Marteins. Lokaverkið,
eina stórverkið á þessum
tónleikum hvað snertir
leiktæknikröfur, var Sjak-
onna Páls yfir upphafsstef
Þorlákstíða, glæsilegt orgelverk,
sem Marteinn skilaði af reisn.
Til þessara tónleika var stofnað
til að gefa nokkurt sýnishorn af
orgeltónlist sem samin var á fyrri
hluta aldarinnar og sjálfsagt má
finna ýmislegt fleira, eftir orgel-
leikara á landsbyggðinni, sem sjálf-
menntaðir skiluðu sínum kirkjum
drjúgum starfsdegi, þótt ekki væri
þar hátt um haft hvað þeir léku og
sungu. Einn sérstakur galli var á
efnisskrá, að ekki var Jóhanns að
neinu getið, en hann átti sinn
starfsdag á Akureyri og kom mjög
við sögu varðandi tónlistarmál þar
í bæ og tók m.a. þátt í stofnun Tón-
listarfélags Akureyrar, 1942, auk
þess að semja fallega söngtónlist.
Jón Asgeirsson
Marteinn H.
Friðriksson
Varði doktors-
ritgerð í bok-
menntafræði
GUNNÞÓRUNN
Guðmundsdóttir
varði doktorsritgerð í
bókmenntafræði frá
Royal Holloway, Uni-
versity of London,
þann 28. janúar sl.
Ritgerðin heitir:
Borderlines: Auto-
biography and
Fiction in Post-
modemist Life-Writ-
ing. Leiðbeinandi við
verkið var Michael
Sheringham, prófess-
or í frönskum bók-
menntum, en aðstoð-
arleiðbeinandi var
Nicholas White, lekt-
or í þýskum og frönskum bók-
menntum. Prófdómarar voru
Johnnie Gratton frá University
College Dublin og Laura Mareus
frá University of Sussex.
í ritgerðinni eru könnuð mörk
skáldskapar og sjálfsævisögu í
æviskrifum á ensku, frönsku og
þýsku eftir rithöfunda frá sl. þrjá-
tíu árum. Sýnt er fram á hvemig
höfundar glíma stöðugt við mörk
skáldskapar og ævisögu, bæði
hvað varðar efnistök og framsetn-
ingu. I því sambandi er fjallað um
tengsl minnis og frásagnar, um
æviskrif kvenna og innflytjenda,
könnuð tengsl ævisögu og sjálf-
sævisögu og notkun ljósmynda í
ævisögum rannsök-
uð. Sýnt er fram á
hvernig fortíðarskoð-
un póstmódernisma
endurspeglast í til-
raunum með form í
æviskrifum og leitt er
að því líkum að þær
formtilraunir sem átt
hafa sér stað í ævi-
skrifum síðustu þrjá-
tíu ára undirstriki
þátt skáldskaparins,
sem sé óijúfanlegur
partm- af æviskrifum.
Gunnþórunn er
dóttir Örbrúnar Hall-
dórsdóttur lækna-
ritara og Guðmundar
Georgssonar læknis, forstöðu-
manns Tilraunastöðvar Háskól-
ans í meinafræði, Keldum. Gunn-
þórunn er fædd í Þýskalandi 1968
og lauk stúdentsprófi frá Mennta-
skólanum við Sund 1988 og BA-
prófi í bókmenntafræði og þýsku
frá Háskóla íslands 1992. Árið
1995 lauk hún MA-prófi í evrópsk-
um samanburðarbókmenntum frá
Háskólanum í Kent. Gunnþórunn
hlaut námsstyrki frá Committee
of Viee-Chancellors and Princip-
als í Bretlandi og frá Royal Hol-
loway og er stundakennari við
University College London. Sam-
býlismaður Gunnþórunnar er
Dagur Gunnarsson ljósmyndari.
Gunnþdrunn
Guðmundsdóttir
Fátæk og friðsæl þjóð
BÆKIJR
Sagnfræði
ÆSKA OGSAGA
Söguvitund íslenskra unglinga í
evrópskum samanburði eftir Braga
Guðmundsson og Gunnar Karlsson.
339 bls., Háskólaútgáfan. 1999.
VORIÐ 1995 var framkvæmd
könnun meðal tæplega eitt þúsund
íslenskra unglinga sem þá sátu í
níunda bekk grunnskóla og fjörutíu
og sjö kennara í sömu skólum.
Markmiðið var að draga upp mynd
af sögukennslu í íslenskum skólum,
söguvitund unglinga og viðhorfi
þeirra til ýmissa þátta þjóðh'fsins.
Niðurstöðurnar voru síðan bomar
saman við niðurstöður úr sambæri-
legum könnunum sem fram-
kvæmdar voru meðal ýmissa þjóða
og þjóðfélagshópa í Evrópu bg í
löndunum fyrir botni Miðjarðarhafs.
Niðurstöður þessarar könnunar
birtust í bókinni Æska og saga:
Söguvitund íslenskra unglinga í
evrópskum samanburði. í bókinni
eru birt ýmis frumgögn er varða
kannanirnar, s.s. niðurstöður úr
könnuninni sem gerð var hér á Is-
landi sem og niðurstöður hjá þremur
samanburðarhópum, Skandinövum,
þremur Vestur-Evrópuþjóðum og
fjórum „nýríkjum", Finnlandi, Pól-
landi, Eistlandi og Litháen. Saman-
burður við þennan síðarnefnda hóp
er um margt athyglisverður þar sem
um er að ræða ríki er öðluðust full-
veldi í lok fyrri heimsstyrjaldar líkt
og ísland og einkennast af því að
vera síðþróuð samfélög, bæði í tækni
og stjórnmálum. Þessi samanburður
veitir ágætt mótvægi við hina sam-
anburðarhópana tvo en eins og
Gunnar Karlsson orðar svo
skemmtilega er oft „eins og við telj-
um hlutina vera í lagi hjá okkur þá
og því aðeins að þeir séu eins annars
staðar á Norðurlöndum, einu landi
þeirra eða fleirum" (27). Gunnar rit-
ar tvær greinar í bókina, eina er
varðar forsendur og framkvæmd
verkefnisins og aðra er nefnist:
„Viðhorf íslenskra unglinga til þessa
heims og annars“. Þá ritar Bragi
Guðmundsson grein er ber yfir-
skriftina „Ungmenni og saga í ís-
lenskum grunnskólum“. I henni
fjallar Bragi um þann veruleika sem
birtist í opinberum gögnum um
sögukennslu sem og þann veruleika
sem könnunin sjálf vitnar um.
í grein sinni um framkvæmd
könnunarinnar segir Gunnar að
markmiðið með henni hafi verið að
kanna söguvitund unglinga fremur
en söguþekkingu. „Könnun á sögu-
legri vitund er þá athugun á hvar
þátttakendum finnst þeir vera í
sögulegri framvindu, hvaðan þeim
finnst þeir stefna og hvert. Þetta
snertir náið sjálfsmynd manns, til
dæmis hvort hann skynjar sig eink-
um sem borgara þjóðríkis eða
Evrópu, og þannig er stutt inn á svið
stjómmálaskoðana og lífsskoðana
og gildismats yfirleitt“ (12). Könn-
uninni var þannig ekki ætlað að vera
einhvers konar „Evrópukeppni í
söguþekkingu" heldur var henni
ætlað að kanna vitund unglinga um
áhrif tímans og sögulegra aðstæðna
á líf fólks, bæði sitt eigið og annarra.
í þessu skyni voru þátttakendumir
til að mynda beðnir um að setja sig í
spor ungs fólks á miðöldum. Þeir
voru einnig beðnir um að taka af-
stöðu í máli er snerist um yfirráð
eins ríkis yfir öðm og taka afstöðu
til málefna innflytjenda. Þá vom
þeir beðnir um að draga upp mynd
af fortíð og framtíð með því að
merkja við fyrirframgefna mögu-
leika. Niðurstaðan er eftirfarandi:
„Almennt má fullyrða að fortíðarsýn
Islendinganna hafi verið jákvæð.
Þeir töldu að friðsælt hefði verið í
landinu og lýðræði; þeir sáu ekki
fyrir sér þéttbýlisvandamál, meng-
un, átök milli fátækra og ríkra né
heldur á milli mismunandi þjóðern-
ishópa hefðu verið teljandi; þeir
vom fremur óvissir um það hvort
landið hefði sætt erlendri kúgun og
þeir gátu ekki ímyndað sér að vel-
megun og auðlegð hefði einkennt
þjóðlífið. Sem sagt fátæk og friðsæl
þjóð í hreinu og dreifbýlu landi“
(87). Spyrja má hvort þessar niður-
stöður beri ekki einnig vott um
skilningsleysi á flóknum sögulegum
aðstæðum og þjóðfélagsvandamál-
um.
Ljóst má vera að íslenskir ungl-
ingar tóku afstöðu til einstakra þjóð-
félagsmála á öðmm forsendum en
jafnaldrar þeirra í Króatíu eða ísra-
el. Jafnvel í löndum sem við teljum
okkur almennt eiga margt sameigin-
legt með eins og Danmörku og Sví-
þjóð hafa unglingar aðra reynslu af
innflytjendavandamálum. Niður-
stöðurnar hljóta því að verða ólíkar
~ eða hvað? Hvað gerir fjórtán ára
gamall unglingur sem hvattur er til
að taka afstöðu í máli sem hann hef-
ur enga innsýn í? Hann tekur af-
stöðu. Honum ber að svara spurn-
ingunum hvort sem hann hefur
eitthvað til málanna að leggja eða
ekki. Þannig myndar hann sér skoð-
un. Hann velur sér niðurstöðu án
þess að þekkja forsendurnar. í nú-
tímaþjóðfélagi er okkur innprentað
að betra sé að taka afstöðu, hvort
sem við höfum forsendur til þess eða
ekki, en að skila auðu. Við verðum að
hafa skoðun. Á því byggist nútíma-
lýðræði. Það að skila auðu ber vott
um afstöðuleysi og hlýtur því að
vera neikvætt, eða hvað? Vissulega
hljóta margir þátttakendur að hafa
merkt við valkostinn óákveðinn þeg-
ar hann stendur til boða eða kosið að
merkja við valmöguleikann nokkuð
(þ.e.a.s. „í meðallagi") í stað þess að
taka afgerandi afstöðu í einstökum
málum. Þessi svör færa niður-
stöðurnar nær miðju en raunin er
einmitt sú að meðaltalið við flestum
spurningunum liggur nálægt miðj-
unni eins og kemur fram í bókinni í
súluritum sem biita niðurstöður
könnunarinnar. Við erum samt sem
áður engu nær um það hvort flestir
þátttakendur hafi verið óákveðnir í
afstöðu sinni, fetað meðalveginn
með því að merkja við valmöguleik-
ann nokkuð eða hvort svörin hafi
skipst í tvo hópa sem samanlögð gefi
meðaltal nálægt miðju. Um það er
engar upplýsingar að finna í bókinni.
Unglingarnir sem tóku þátt í
könnununum voru sammála um
margt. Þannig segir til að mynda um
viðhorf þeirra til Hitlers: „Niður-
staðan er sú að mynd íslenskra ungl-
inga af Hitler fylgdi í öllum megin-
dráttum þeirri sem
unglingahópurinn í heild dró upp af
manninum. Athyglisverður innbyrð-
is munur kom samt fram í afstöðu
þeirra til fullyrðingarinnar um að
Hitler hafi verið hæfileikaríkur
ræðumaður, skipuleggjandi og leið-
togi. Þessu höfnuðu íslenskar stúlk-
ur afdráttarlaust" (76-77). Þessi nið-
urstaða gefur því undir fótinn að
íslenskar stúlkur hafi almennt látið
stjómast af svart/hvítum hugmynd-
um um rétt og rangt og því gefið
Hitler neikvæða einkunn í stað þess
að setja einstök atriði í flókið sögu-
legt samhengi. Hvort sem þátttak-
endur hafa tekið afstöðu í tilteknum
málum samkvæmt eigin sannfær-
ingu eða í samræmi við það sem þeir
töldu að væri ætlast til af þeim,
nema hvort tveggja sé, gefa niður-
stöðurnar til kynna að íslenskir
unglingar séu „tiltölulega góðir og
velviljaðir öllum, hlynntir lýðræði,
jafnrétti, mannréttindum, þjóð-
rækni og trúaðir" (122). Gunnar
Karlsson orðar þetta svo: „Það
hvarflar að manni að segja að þeir
séu vel upp aldir. Að vísu reynist dá-
lítill misbrestur á að þeim takist að
beita þessum góðu meginreglum
rétt á einstök tilvik. Skilningur
þeiiTa ristir kannski ekki afar djúpt,
og fjöldi óákveðinna í sumum svör-
unum bendir til að margir hafi átt
fullt í fangi með að lesa merkingu út
úr spurningunum. Fátt bendir til að
íslensku unglingamir skari fram úr
öðrum að gáfum eða bókmenningu"
(122).
Niðurstöður könnunarinnar eru
fremur lítið afgerandi. Á köflum
ganga höfundar bókarinnar kannski
fulllangt í að kreista fram merking-
arbærar niðurstöður úr töflum og
súluritum sem við fyrstu sýn virðast
ekki hafa neitt sérstakt til málanna
að leggja. Vissulega má þó finna
merkingarþrungin skilaboð í þeim
útreikningum sem bókin hefur að
geyma og hafa höfundarnir komist
að ýmsum áhugaverðum niður-
stöðum. Bragi Guðmundsson dregur
til að mynda upp mynd af hinum
dæmigerða íslenska sögukennara í
grunnskóla vorið 1995: „Hann var
karlmaður með allgóða menntun en
litla sérþekkingu í sagnfræði. Hann
var trúhneigðari en starfsfélagar
hans í nágrannalöndunum og tiltölu-
lega íhaldssamur, illa launaður, bjó
við skort á ítarefni og öðrum nýsig-
ögnum, hafði of lítinn tíma til undir-
búnings sem kennslu. Þessi sögu-
kennari leit á þróun vísinda og tækni
sem megindrifkraft breytinga á
næstu árum og hann hafði verulegar
áhyggjur af umhverfisspjöllum"
(54). Þá kemur einnig fram að ís-
lenskir sögukennarar gefa lítið íyrir
pólitískar byltingar og áhrif hugsuða
og lærdómsmanna á gang sögunnar.
Um íslensku unglingana sem tóku
þátt í könnunni segir hann: „Al-
mennt voru [þeir] jákvæðir gagn-
vart þýðingu sögunnar íyrir þá pers-
ónulega og þeir höfnuðu því
afdráttarlaust að hún sé bara náms-
grein í skólanum, ellegar eitthvað
löngu liðið sem komi þeim ekkert
við. Þeir sáu hana hins vegar ekki
sem aðferð til að ná tökum á eigin lífi
í sívirku breytingaferli. Þá lýstu
nemendur yfirleitt miklu trausti til
sögulegs heimildaefnis af öllu tagi
en höfðu jafnframt nokkuð ein-
dregna andúð á kennslubókum i
sögu“ (90). Þetta er nokkuð sorgleg
niðurstaða með tilliti tO þess að
könnunin leiddi ennfremur í ljós að
langalgengasta kennsluaðferðin var
að láta nemendur lesa námsbók og
vinna verkefni upp úr henni. ,A-ð
öllu samanlögðu sést að staðreynda-
nám, nám um hefðir, eiginleika, gildi
og hlutverk eigin samfélags og nám
um menningarleg verðmæti voru al-
gengustu viðfangsefnin á vonnisseri
1995. Þetta bendir til þess að sögun-
ám og kennsla hafi verið og sé trú-
lega enn á hefðbundnum nótum [...].
Óhætt virðist að fullyrða að kennslu-
hættir íslenskra sögukennara hafi
verið einhæfari en tíðkaðist meðal
nágrannaþjóðanna“ (68, 71).
Niðurstöður könnunarinnar sem
birtar eru í bókinni Æska og saga
varpa áhugaverðu ljósi á þann veru-
leika sem blasir við nemendum og
kennurum inni í kennslustofu. Bókin
er mjög merkileg heimild um upp-
lifun nemenda á sögukennslu í ís-
lenskum grunnskólum en setja má
spurningarmerki við það hversu góð
heimild hún er um upplifun ís-
lenskra unglinga á sögunni sem sí-
virku breytingaferli.
Sigrún Sigurðardóttir