Morgunblaðið - 15.02.2000, Blaðsíða 42

42 ÞRIÐJUDAGUR 15. FEBRÚAR 2000
MENNTUN
MORGUNBLAÐIÐ
Menningarlegt
ístöðuleysi
Það er ekkert jafnleiðinlegt og
íslenskt útvarp, nema efvera
skyldi íslenskt sjónvarp
ISLENDINGAR eru ginn-
keyptir fyrir hvers konar
drasli. Við eigum næst-
flesta bíla í heimi miðað við
höfðatölu og við hljótum að eiga
heimsmet í raftækjakaupum. Við
eigum að minnsta kosti jafn-
marga GSM-síma á mann og
tækjaóðir Finnar en það er langt
síðan við skutum þeim ref fyrir
rass í netnotkun. Greiðslukorta-
notkun okkar er orðin að við-
skiptatækifæri sem slík en hug-
myndir hafa komið fram um að
markaðssetja þjóðina sem ákjós-
anlegan tilraunamarkað fyrir raf-
vædd viðskipti af öllu tagi. Inn-
lendar og erlendar
ruslfæðiskeðjur þrífast betur hér
en á nokkrum öðrum stað eins og
merkja má á mahóníinnréttingun-
um og nýtilkomin en ógnarhröð
klámvæðingin er að ríða þjóðfé-
laginu að fullu ef marka má frétt-
ir.
Við virðumst tileinka okkur
nýja hluti af
VIÐHORF
Eftlr Þröst
Helgason
meiri eiju en
flestir. Við
virðumst
sólgnari í
draslið en flestir. Skýrustu birt-
ingarmyndir þessa þjóðar-
einkennis eru samt enn ótaldar.
Mestu ruslkvarnir landsins eru
nefnilega útvarpsstöðvarnar,
sjónvarpsstöðvamar og kvik-
myndahúsin.
Það er ekkert jafnleiðinlegt og
íslenskt útvarp, nema ef vera
skyldi íslenskt sjónvarp. í útvarp-
inu er í grófum dráttum um
tvennt að velja, eintóna hátíðleika
Rásar 1 eða eiturgræna poppsós-
una úr öllum hinum rásunum.
Hvorartveggju gætu lært eilítið
af hinum, Rás 1 léttúðina af popp-
stöðvunum og þær alvöruna af
henni. Mest skortir þó á frum-
leika og sköpunargleði í íslensku
útvarpi. Þessa fágætu kosti er
einna helst að finna hjá fámenn-
um hópi menningarútvarps-
manna á Rás 1 en þá er til að
mynda alls ekki að finna á Bylgj-
unni og öðrum rásum Islenska út-
varpsfélagsins.
Islenskt sjónvarp þjáist af
þessu sama, skorti á frumleika og
sköpunargleði en kannski fyrst og
fremst af skorti á alvarleika. ís-
lenskir sjónvarpsmenn hafa enn
ekki áttað sig á því að það er há-
alvarlegt mál að reka sjónvarps-
stöð. Stóru stöðvamar em engu
skárri en þær litlu hvað þetta
varðar. Það ber til dæmis vott um
verulegan skort á alvarleika að
fela tveimur ungum og reynslu-
litlum sjónvarpsmönnum umsjón
með fréttatengdum umræðuþætti
eftir aðalfréttir Ríkissjónvarps-
ins. Það er ekki nema vegna þess
að hér tíðkast ekki að skrifa al-
varlega gagnrýni um sjónvarp
sem þessi ráðstöfun hefur ekki
verið hrópuð niður.
Dagskrá Ríkissjónvarpsins og
Stöðvar 2 er auðvitað talandi
dæmi um innantómt alvömleysið
en samkvæmt nýjustu tölum sam-
anstendur hún að miklum meiri-
hluta af erlendu efni og að stómm
hluta af bandarísku léttmeti.
Innlend dagskrárgerð þjáist í
þokkabót af einkennilegri menn-
ingarfælni. Það sem á að heita
menning í innlendri dagskrárgerð
Ríkissjónvarpsins er til að mynda
þetta grátlega misheppnaða
Sunnudagsleikhús þar sem hver
handritshöfundurinn og kvik-
myndagerðarmaðurinn á fætur
öðram afhjúpar getuleysi sitt.
Eftir innlent sjónvarp í meira
en þriðjung aldar er sem sé enn
ekki hægt að gera sæmilegar
sjónvarpsmyndir! Flestum þjóð-
um væri ofboðið en íslendingar
em staðfastir í raslneyslu sinni
og segja fátt.
A Stöð 2 hefur sjónvarpsrekst-
ur alltaf verið tómt grín. Frétta-
stofan er raunar sterkari en ann-
arra stöðva en það er einungis
vegna þess að mikill flótti hefur
brostið í fréttalið Ríkissjónvarps-
ins. Menningarlegur metnaður
hefur hins vegar aldrei verið fyrir
hendi hjá þessari drottningu
einkastöðvanna.
Krafturinn í Skjá einum gefur
fyrirheit um að fmmleiki og sköp-
unargleði fái uppreisn æm í ís-
lensku sjónvarpi. Kraftarnir hafa
reyndar aðallega farið í að endur-
vinna gatslitnar hugmyndir úr
bandarísku sjónvarpi en þættir á
borð við Tvípunkt og Silfur Egils
hafa á sér séríslenskan svip þrátt
fyrir að stjórnandi þess síðar-
nefnda eigi erfítt með að segja
heila setningu á óbjagaðri ís-
lensku.
íslensk kvikmyndahús þjást af
öllu því versta sem hrjáð getur
kvikmyndahús, svívirðilegu metn-
aðarleysi, menningarleysi og
smekkleysi, alvöraleysi,
þröngsýni og gegndarlausri
gróðahyggju. Nýjustu tölur segja
að 95% af myndum í kvikmynda-
húsum landsins séu bandarískar
og flestar þeirra koma úr fram-
leiðsluvélum Hollywood. Þetta er
skelfileg fátækt, óhugnanleg eins-
leitni. Verst er þó hversu góðar
viðtökurnar era, íslendingar fara
þjóða mest í bíó!
Hver er ástæða þessa? Hvers
vegna era íslendingar svona
ginnkeyptir fyrir drasli? Hvers
vegna kaupum við mest allra af
tækjaskrani? Hvers vegna eram
við algerlega andvaralaus gagn-
vart metnaðarleysi og menning-
arlegri lágkúru eins og hér hefur
verið lýst?
Vissulega má vísa til staðhátta
um ýmislegt sem tengist neyslu-
fári þjóðarinnar. Það er til dæmis
ekki gert ráð fyrir að ferðast sé
um Reykjavíkurborg með öðrum
hætti en í einkabíl. Svo er vaninn
að kenna markaðnum um ómenn-
inguna. Allt bendir hins vegar til
þess að á bak við andvaraleysið
búi einhver dulinn þráður í þjóð-
arsálinni. Stundum er talað um
nagandi minnimáttarkennd smá-
þjóðarinnar. Má vera að ofneysl-
an sé tilraun til að hefja okkur
upp í veldi stærri þjóða, hún sé
upphafning í tákni hlutanna. Og
hugsanlega telja menn að neysla
á Hollywood-lágkúra rjúfi ein-
angran smáþjóðarinnar hér úti í
hafsauga.
Að mínu mati era það þó hvorki
smæðin né einangranin sem hafa
hér úrslitaáhrif, heldur menning-
arlegt ístöðuleysi. íslendingar
standa ekki nægilega styrkum
fótum í menningu sinni, hinni
bókmenntalegu og sögulegu arf-
leifð. Slíkur hvikulleiki stafar
íyrst og fremst af skorti á menn-
ingarlegu uppeldi og menntun,
þekkingu á menningarlegu gildi.
Vegna þessa telja íslendingar sig
geta upphafið sig með skrapatól-
um. Og þegar þeim er boðin popp-
sósan gleypa þeir við henni gagn-
rýnislaust.
Siðvit Hvað er mikilvægt að nemandi hafí tileinkað sér að loknu
tíu ára námi í grunnskóla? Jón Baldvin Hannesson og Rúnar
Sigþórsson seg;ja hér frá hugmyndum um hvernig gera megi
nemendur bæði fróða og góða. Hvað er gagnlegt að læra?
Mannrækt og
menntun í skólum I
ÞEIR halda frá okkur með
vel þroskaðan líkama,
nokkuð þroskaðan huga
og óþroskað hjarta.
Óþroskað hjarta - ekki kalt
hjarta. Munurinn er mikilvægur, “
sagði E.M. Forster.
Hvað er mikilvægt að nemandi
hafi tileinkað sér að loknu tíu ára
námi í grunnskóla? Hvað kemur
honum að bestu gagni í lífinu?
Spyrjirðu foreldra og kennara
þessara spurninga má gera ráð
fyrir að svörin verði býsna fjöl-
breytt. Reynsla okkar sýnir að
ákveðnir þættir eru ríkjandi í
svörum kennara við spurningum
sem þessum. Svör þeirra snúa alls
ekki að námi og kennslu eingöngu.
Kennarar benda ekki síður á „eig-
inleika" og „viðhorf ‘ sem nemend-
ur þurfa að tileinka sér. Sá sem er
laginn að vinna með öðrum en get-
ur jafnframt unnið sjálfstætt, er
agaður og lýkur þeim verkum sem
hann tekur sér fyrir hendur, er já-
kvæður, kann að læra og hefur
heilbrigðan metnað er líklegur til
að spjara sig vel. Sjaldan er þekk-
ing á tilteknu námsefni nefnd sem
lykill að velgengni. Svörin snúast
fremur um persónuleg viðhorf og
eiginleika á borð við sjálfstæði,
samvinnu, ábyrgð og virkni.
Alhliða þroski einstaklinga
Svör sem þessi endurspegla það
viðhorf að hver einstaklingur þurfi
að búa yfir ákveðnum eiginleikum
til að geta borið ábyrgð á eigin lífi
og orðið sjálfstæður og ábyrgur
þjóðfélagsþegn. Þetta viðhorf er
raunar staðfest ef litið er til laga
og reglugerða um grunnskóla. í
þeim er gert ráð fyrir að unnið sé
með „þekkingu“ en jafnframt
persónuleg viðhorf og gildismat. I
nýrri aðalnámskrá grunnskóla er
áhersla lögð á að þótt „frum-
ábyrgð á uppeldi og mennt-
un hvíli á foreldrum" kalli
sameiginleg ábyrgð skóla og
heimila á þessum þáttum á
náin tengsl og samvinnu.
Skólanum „ber að stuðla að
alhliða þroska hvers og
eins“ og sinna jafnt mennt-
un sem uppeldi. í aðalnám-
skrá er talið brýnt að
styrkja gagnrýna sjálfstæða
hugsun, óttaleysi gagnvart
breytingum, ábyrgð á eigin
gerðum, umburðarlyndi og
virðingu fyrir náunganum,
umhverfinu og öðrum þjóð-
um, náungakærleika og
kristin gildi, skilning á sam-
félagi og sögu, fjármála-
skyldur, víðsýni og siðferði-
leg gildi samfélagsins. Áhersla er
lögð á „að byggja sérhvern nem-
anda upp sem heilsteyptan ein-
stakling ... og búa hann undir
þátttöku í atvinnulífi, fjölskyldulífi
og félagslífi". Skólum er í sjálf-
svald sett hvaða leiðir þeir velja til
að ná þeim markmiðum sem fram
eru sett í aðalnámskrá.
Lítið er vitað um væntingar
vinnumarkaðarins á íslandi til
starfsmanna sem hann þarfnast í
framtíðinni. Örar breytingar
skapa sífellt ný og áður óþekkt
störf. Fyrir áratug var um helm-
ingur þeirra starfa sem nú eru
unnin ekki fyrir hendi. Fáir gátu
vitað nákvæmlega hvað þeirra
beið, hvorki fyrirtæki né einstakl-
ingar. Þróunin verður efalítið á
sömu leið og því þarf vinnuafl
framtíðarinnar að hafa góða
grunnmenntun en sérhæfing mun
í æ ríkari mæli tengjast starfi
Morgunblaðið/Kristján Kristjánsson
Geta skólar haft áhrif á gildismat æskunnar? spyija greinarhöfundar.
# Er þekking á tilteknu námsefni
lykill að velgengni?
• Hefur áherslan á mælanlegan
árangur fengið of mikið vægi?
fremur en námi. í Noregi taldi
sameiginleg nefnd fulltrúa at-
vinnulífs og skóla að það sem
kæmi fólki og fyrirtækjum best
fælist fyrst og fremst í þrennu:
samstarfshæfni, skapandi hugsun
og ábyrgð á eigin verkum. Þótt
ekki sé unnt að vísa til formlegra
kannana hér á landi má vel
merkja, t.d. í auglýsingum í dag-
blöðum, að kröfur um lipurð í
Jón Baldvin
Hannesson
Rúnar
Sigþórsson
Mannrækt og menntun f
skólum mun birtast í tveim-
ur hlutum. Greinin fjallar
m.a. um mannrækt og sið-
ferðilegt uppeldi í íslensk-
um grunnskólum. Höfundar
eru Jón Baldvin Hannesson
og Rúnar Sigþórsson, báðir
með meistaragráðu í skóla-
stjórnun og skólaþróun frá
Cambridge í Englandi. Jón
og Rúnar eru sjálfstætt
starfandi ráðgjafar og reka
m.a. með öðrum ráðgjafar-
fyrirtækið AGN ehf.
AGN stendur fyrir Aukin
gæði náms og er heildstætt
þróunarverkefni fyrir
skóla. Starfsmenn AGNs
veita jafnframt ýmsa ráð-
gjöf á sviði stjómunar og
kennslu fyrir öll skólastig.
samskiptum og færni í að vinna
með öðrum að lausn fjölþættra
viðfangsefna fái sífellt meira vægi.
Persónulegur þroski?
Þrátt fyrir ákvæði í lögum og
námskrá bendir fátt til þess að
hefðbundið skólastarf taki skipu-
lega á persónulegum þroska ein-
staklinga þótt einstakir kennarar
setji sér metnaðarfull markmið í
þá veru. Fyrir þessu eru
eflaust ýmsar orsakir. I
fyrsta lagi mætti nefna að
áherslur á samræmd próf
og mælanlegan náms-
árangur hafa fengið og fá
óþarflega mikið vægi. Það
er skiljanlegt að sumu leyti
enda virðast samræmd
próf allt að því eini mæli-
kvarðinn sem gripið er til
vilji menn skoða árangur
skóla. í öðru lagi hefur
miklum kröftum og tíma
verið eytt í vangaveltur um
ýmsa þætti tengda flutn-
ingi skólans frá ríki til
sveitarfélaga, til að mynda
uppbyggingu húsnæðis
fyrir einsetningu. í þriðja
lagi hafa launa- og kjaramál, ráðn-
ingar, vinnutími og fleira er snert-
ir ytri umgjörð skólastarfs sett
kennarastéttina í varnarstöðu.
Leiða má rök að því að þetta hafi
bitnað á kröfum um breytingar á
innra starfi skólanna. í fjórða og
síðasta lagi hefur alþjóðleg þróun
síðustu áratugina haft áhrif í þá
átt að gera skóla „hlutlausa"
gagnvart umfjöllun um gildismat
eða mótun lífsgilda. Rætur þess-
arar þróunar má að miklu leyti
rekja til sjöunda áratugarins og
þjóðfélagsbreytinga sem þá skóku
vestræn samfélög, ekki síst
Bandaríki Norður-Ameríku. Yngri
kynslóðir lýstu yfir vantrausti á
gildismat hinna eldri. Uppgjör við
sögu kynþáttamismunar og
kvennakúgunar, stríð í Víetnam,
nýtilkomin pilla með frelsi í kynlífi
og barátta „68-kynslóðarinnar“
fyrir frelsi til að neyta eiturlyfja