Morgunblaðið - 22.03.2000, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 22. MARS 2000 31
LISTIR
Menimig- og
málverkafalsanir
BÆKUR
T í m a r i t
TÍMARIT MÁLS OG
MENNINGAR
61. árgangur, 2000,1. hefti. Mál
ogmenning, Reykjavík. 120 bls.
í NÝJASTA hefti Tímarits Máls
og menningai’ velta þrír fræðimenn
af yngii kynslóðinni fyrir sér hvemig
íslenzk menning eftir Sigurð Nordal
hefur staðist tímans tönn, þá er fjall-
að um íslensk og erlend skáldverk og
gerð er grein fyiir máli sem nýverið
skók íslenskan myndlistamarkað.
Birt eru ljóð eftir Geirlaug Magnús-
son og Sigmund Erni Rúnarsson en
söguleg smásaga eftir Helgi Ingólfs-
son, svo aðeins lítið sé nefnt af því
sem í heftinu er að finna.
Fölsunarmálið
Þankar um málverkafalsanir er tit-
ill forsíðugreinarínnar en þar fjallar
Halldór Björn Runólfsson listfræð-
ingur um fölsunarmálið svokallaða;
kerfisbundna dreifingu falsaðra lista-
verka á íslenskan og danskan upp-
boðsmarkað. Halldór rekur forsögu
málsins en samkvæmt greininni var
rannsóknarvinna Ólafs Inga Jóns-
sonar forvarðar einkar mikilvæg og
leiddi til fangelsisdómsins sem kveð-
inn var upp á síðasta ári yfir Pétri
Þór Gunnarssyni, fyrrum eiganda
Gallerís Borg, á grundvelli þriggja
falsaðra málverka sem sannað þótti
að hann hefði blekkt fólk til að kaupa.
Málverkin þrjú era þó aðeins „yfir-
borð ísjakans" að mati Halldórs og
þeirra sem kynnt hafa sér málið. Hin
raunverulega tala hleypur á hundr-
uðum.
Enginn vafi leikur á því að fölsun-
armálið er gífurlegt reiðarslag fyrir
íslenskan listaheim. Það hefur skotið
mörgum skelk í bringu og víst er að
ýmsir sitja eftir með sárt ennið enda
gengur Halldór svo langt að spyrja
hvort menn þori „nokkurn tíma aftur
að kaupa málverk sögð vera eftir
frumherja íslenskrar nútímalistar?".
Einn áhugaverðasti flöturinn á um-
ræðu Halldórs er einmitt hverjir mál-
verkakaupendurnir séu og hvers
vegna viðvaningslegt og Ijótt drasl,
eins og hann lýsir mörgum fölsunun-
um, verðlagt á hundruð þúsunda, hafi
selst eins og heitar lummur?
Ein ástæða gæti verið félagslegur
þrýstingur, að mati Halldórs. Um-
hverfis nafn ákveðinna „meistara"
skapast slíkur ljómi að fólk verður að
eignast verk eftir hann ef það á að
teljast menn með mönnum. Þetta
þekkist náttúrlega líka í öðrum list-
greinum en þar með er listin orðin að
merkjavöim og rétt eins og hægt er
að sauma Tommy Hilfiger vörumerk-
ið á gallabuxur keyptai- í Hagkaup
reyndist mögulegt að fjarlægja af
málverkum réttar undirskriftir og í
staðinn líkja eftir verðmeiri áletrun-
um. Halldór kallai- það glópsku að
láta blekkjast svo auðveldlega en ég
held að í mörgum tilfellum megi rekja
þessa „glópsku" til þeiirar stað-
reyndar að almennur skilningur á
myndmiðlum hér á landi ristir ekki
djúpt, enda fá þeir nánast ekkert rúm
í íslensku skólakerfi þó bæði bók-
menntir og tónlist eigi sér þar fastan
sess. Það er því kannski ekki nema
von að margir séu auðblekktir þó
þeim sem einungis vilja fjárfesta í
undirskrift í stíl við sófasettið sé
væntanlega ekki viðbjargandi. Grein-
in er ágætt yfirlit um málið en helsti
gallinn er hinn rómantíski spennustíll
sem hún er skrifuð í.
Alvarlegar samræður
Stærsta greinin í heftinu er um-
fjöllun Róberts H. Haraldssonar um
Brúðuheimili Ibsens. Nálgunarleið
hans er best lýst sem orðræðugrein-
ingu en Róbert skoðar málheima og
orðræður persóna verksins og leitast
þannig við að komast nær kjai-na
þess en hann telur hefðbundna fé-
lagslega og pólitíska greiningu gera.
I upphafi vitnar Róbert í orð Ibsens
þar sem hann lítur yfir ferilinn og
segist hafa verið meira ljóðskáld og
minni umbótaheimspekingur en
menn hefðu almennt talið. Hér vill
Róbert fjalla um hlut ljóðskáldsins í
þessu annars þekktasta umbótaverki
stórskáldsins norska.
Titill greinarinnar er Alvarlegar
samræður og vísar höfundur þannig
til umkvörtunar Nóru að í rás hjóna-
bandsins hafi þau Helmer aldrei talað
alvarlega saman. Róbert teflir saman
orðræðu Krogstads og Helmers til að
sýna hversu djúp gjáin sé milli orða
og atferlis hjá hinum síðarnefnda, en
ein tilgáta hans er einmitt að verkið
sé „hugleiðing um mátt og máttleysi
orða í siðferðilegu lífi. Það sýnir okk-
ur hversu erfitt er að sjá í gegnum
orðagjálfur, rífa sig lausan undan
lamandi mætti innihaldslausra orða á
borð við þau sem einkenna alla orð-
ræðu Helmers“. Þetta leiðir til niður-
stöðunnar að „hið undursamlega“
sem Nóra talar nokkrum sinnum um
sé vonin að gjálfrið milli þeirra hjóna
umbreytist í alvarlegar samræður og
eiginlegt viðfangsefni verksins sé
„sjálf tvíræðnin, gjáin á milli alvar-
legra orða og alvarlegra viðfangs-
efna“. Enda þótt rödd umbótaspek-
ingsins verði einfaldlega ekki kveðin
niður í leikritinu er mai’gt aðlaðandi
við greiningarleið Róberts og tök
hans á leikverkinu eru frumleg. Hann
má þó gæta sín að gera ekki of lítið úr
félagslegri hlið þess. Það er rétt að
siðferðisboðskap þess er ekki að
finna í hugmyndinni um glæp og refs-
ingu heldur miklu frekar í sambandi
hjónanna. Hið „mannlega" sem Ibsen
fjallar hér um er ekki, eins og Róbert
bendir á, hægt að binda einvörðungu
við réttindabaráttu kvenna heldur
fjallar Ibsen, eins og í svo mörgum
öðrum leikritum frá þessu skeiði, um
hvemig angar félagslegrar kúgunar
og hræsni teygja sig inn á heimilið og
kæfa frelsi, ekki aðeins konunnar,
heldur einstaklingsins. í lok verksins
staðfestir skáldið að það eru málefni
manneskjunnar sem eru viðfangið
þegar Nóra afklæðist bæði gervi eig-
inkonunnai- og móðurinnar, skellir
hurðinni á eftir sér, og heldur út í
heiminn í leit að sínu sanna hlutverki.
List hins óvænta
Töfraraunsæi í íslenskum sam-
tímaskáldsögum er heiti framlags
Sigríðar Albertsdóttur í tímaritið en
þar eru tekin fyrir sex bókmennta-
verk sem höfundur greinir með hlið-
sjón af kenningum um fantasíur og
töfraraunsæi. Verkin eru Skot eftir
Rögnu Sigurðardóttur, Sjálfstætt
fólk eftir Halldór Laxness, ÉftiiTnáli
regndropanna eftir Einar Má Guð-
mundsson, Grandavegur 7 eftir Vig-
dísi Grímsdóttur og Augu þín sáu mig
eftir Sjón. Fyrsta vandamálið sem
Sigríður glímir við er hugtakið sjálft,
töfraraunsæi, og hvernig bera skuli
sig að við að, í fyrsta lagi, finna sam-
eiginlega eiginleika slíkra skáldverka
og í öðru lagi, aðgreina þau frá fant-
asíum. En með kenningar þar að lút-
andi í farteskinu heldur Sigríður inn í
söguheim ofantaldra verka. Grein-
ingarnar eru þó misjafnar og er það
helst í umfjölluninni um Sjón sem
Sigríður kemst á flug.
Ekki þarf að koma á óvart að kenn-
ingamar sem Sigríður styðst við
gætu verið smíðaðar eftir Sjálfstæðu
fólki, enda lykilverk þar á ferð í þróun
töfraraunsæis, nokkuð sem mér
finnst Sigríður ekki gera nægilega
vel grein fyrir. Helsti galli greinar-
innar er einmitt hversu brotakennd
umfjöllunin verður þar sem farið er
úr einu verki í annað í heldur óljósri
tímaröð og án þess að hugað sé að
þræði milli verkanna eða erlendum
áhrifum, t.d. hefði það verið áhuga-
vert að setja Hundrað ára einsemd
Mai-quesar í samhengi við Laxness
og gæta síðan að áhrifum þess fyrr-
nefnda á þær íslensku sögur aðrar
sem hér er fjallað um.
En önnur grein í heftinu leitast við
að draga línu í gegnum skáldskap
þriggja íslenskra höfunda. Um er að
ræða Uppgjör í hömrum eftir Baldur
Hafstað. Hann rekm- ákveðinn
streng í Bami náttúrannar eftir Lax-
ness og í leikritinu Höddu Pöddu og
smásögunni Dúnu Kvaran eftir Guð-
mund Kamban aftur til Valshreiðurs-
ins eftir Einar Benediktsson og bend-
ir í því samhengi á ýmis textatengsl
sem lúta að umhverfi, byggingu og
persónusköpun. Sérstaklega er um-
fjöllun Baldurs um tengsl Barns nátt-
úrannar við Valshreiðrið áhugaverð
en þar snertir hann á mögulegum
ástæðum andúðarinnar sem Laxness
lætur í ljós í garð Einars í ævisögunni
Úngur egvar.
Þjóðernisgoðsögn
Sigurðar Nordal
íslenzk menning er eitt nafntog-
aðasta verk Sigurðar Nordal enda
umfang þess mikið og það ritað á um-
byltingartímum í íslensku þjóðlífi,
auk þess sem miðaldafræðin hafa
ávallt verið miðlæg húmanískum
rannsóknum hér á landi. Hér er að
finna þrjú af fjóram erindum sem
flutt vora um þetta verk Sigurðar á
málþingi í Norræna húsinu fyrir
skemmstu. Þau Armann Jakobsson,
Sigríður Matthíasdóttir og Kristján
B. Jónasson velta vöngum yfir stöðu
og gildi bókarinnar í samfélagi sem
tekið hefur miklum breytingum á
þeim tæplega sextíu áram sem liðið
hafa frá útgáfu hennar. Ofantaldir
fræðimenn era líka allir í yngri kant-
inum og granar mig að það sé engin
tilviljun heldur felist viðleitnin til að
endurmeta og fá ferskt sjónarhom á
Sigurð einmitt í því.
I Dagrenningu Norrænnar sögu
skoðar Armann Jakobsson íslenzka
menningu frá sjónarhomi nútíma-
fræðimanns og kemst að þeirri niður-
stöðu að þótt ákveðnfr hlutar ritsins
hafi ekki elst vel sé margt annað í
verkinu bráðlifandi en meginverð-
mætið liggi e.t.v. í stöðu þess sem
texta um samtímann, sem hluta af
bókmenntasögu 20. aldarinnai’. Sig-
ríður fer aðra leið. I grein sinni ein-
beitir hún sér að þjóðernishugmynd-
um Sigurðar eins og þær birtast í
verkinu og staðsetur þær í samhengi
við evrópska þjóðernisstefnu. Hún
bendir á hvernig Sigurður bæði láti
undan þjóðemisgoðsöguhneigðinni
með því að leita árþúsund aftur í tím-
ann, til horfinnar gullaldar landnáms-
ins og fornsagnanna, til að skilgreina
sjálfsmynd þjóðarinnar, sem algengt
var, en vandamálavæði þessa hneigð
á sama tíma með því að benda á að
þjóðarhugmyndin sem pólitískt fyrir-
bæri sé nútímahugtak. í grein Krist-
jáns B. Jónassonar, Fúlsað við flot-
inu, er Sigurði stillt upp sem
tákngervingi „föðurins" eða „lag-
anna“ í íslenskum fræðum. I gletti-
lega teórískri gi’ein leikur Kristján
sér síðan með þá mótsögn að á sama
tíma og nútíma fræðimenn, sérstak-
lega þeir sem aðhyllast nýstefnurnar,
geti með engu móti samþykkt mót-
þróalaust meginhugmyndir textans
haldi þeir orðræðu Sigurðar lifandi
með því að skilgreina og rökstyðja
eigin afstöðu út frá henni.
Þá er töluvert af bókaumsögnum í
þessu ágæta hefti. Einar Már Jóns-
son fjallar um verðlaunabókina Jónas
Hallgi’ímsson. Ævisaga eftir Pál
Valsson en Árni Heimir Ingólfsson
um Jón Leifs - tónskáld í mótbyr eft-
ir Carl-Gunnar Áhlén. Gunnþórann
Guðmundsdóttir fjallar um ferðasögu
Huldars Breiðfjörð, Góðir Islending-
ar, og Guðbjöm Sigurmundsson um
Meðan þú vakir eftir Þorstein frá
Hamri.
Björn Þór Vilhjálmsson
ÚTIAÐ AKA
LEIKLIST
II a I i n n i H á t ú n i
JÓNATAN
Halaleikhópurinn. Höfundur og
leiksljóri: Edda V. Guðmundsdóttir
Söngtextar: Unnur María
Sólmundardóttir.
Sunnudagurinn 19. mars
EDDU V. Guðmundsdóttur hef-
ur með Jónatan tekist aðdáanlega
að virkja hvern leikara Halaleik-
hópsins. Allir fá eitthvað að glíma
við, veikleikum er snúið í styrkleika
og útkoman er sýning sem rennur
áfram af öryggi og krafti. Það er
vel til fundið að búa til frásagnar-
leikhús þar sem hópurinn hefur það
sameiginlega verkefni að miðla
sögu í tali, leik og tónum. Stuttar
senurnar flæða hver inn í aðra og
útkoman er lifandi og skemmtileg.
Þótt Eddu hafi tekist að finna
heppilegt form þykir mér henni
hafa heppnast síður að skrifa gott
leikrit.
Jónatan er vel stæður maður á
besta aldri sem býður skipbrot þeg-
ar hann lendir í slysi og lamast.
Verkið segir frá glímu hans við eft-
irköst slyssins og tilraunir til að lifa
lífinu þrátt fyrir þann þröskuld sem
fötlunin setur honum.
Eða hvað? Þetta er yfirlýst áf-
orm leikhópsins eða „húsandanna“
sem segja söguna. zÞeir tala um
reiði Jónatans, þunglyndi og og erf-
iðleika við að sætta sig við orðinn
hlut. En sá Jónatan sem birtist
okkur er hins vegar í ágætis jafn-
vægi, kannski dálítið daufur í dálk-
inn, en hreint ekki reiður eða bitur,
lætur meira að segja fordóma um-
hverfisins hafa harla lítil áhrif á sig.
Þessi togstreita á milli þess sem
sögumenn segja og þess sem er
leikgert á sviðinu er undarleg og
ruglar áhorfandann í ríminu. Þá er
framvindan heldur losaraleg. Eftir
ágætan inngang um Jónatan og vini
hans kemur kafli um tilraun Jón-
atans til að komast í partí hjá vin-
konu sinni. Erfiðleikum í sam-
göngumálum tekur Jónatan með
jafnaðargeði en þá skiptir verkið al-
gerlega um stefnu, partíferðin virð-
ist gleymd og Jónatan hittir
skuggalegan mann sem vill fá hann
til að vinna óþverraleg störf og
skýla sér bak við fötlun sína.
Og þar með er verkinu lokið, hóp-
urinn syngur lokasöng og spyr hver
sé sjúkur, öryrkinn eða eiturlyfja-
salinn, spurning sem snýst fremur
um orðsifjar og tvíræðni heilbrigð-
ishugtaksins en raunverulega þjóð-
félagsstöðu öryrkja og dópsala.
Eins og áður er sagt er sýningin
skemmtileg þrátt fyrir brotalamir
verksins og leikhópurinn fyllilega
fær um að halda athygli áhorfand-
ans við efnið og skemmta honum
um leið. Mest mæðir á Jóni Stef-
ánssyni, Jónatan. Hann skilaði sínu
vel og ekki við hann að sakast þótt
áhorfandinn vænti einatt annarra
viðbragða en þeirra sem Jónatan
sýndi. Þá voru þeir Arni Salómons-
son og Jón Þór Olason skemmtileg-
ir í sínum fjölmörgu rullum.
Tónlist er í stóru hlutverki í sýn-
ingunni. Hljómsveitin var prýðilega
þétt og söngtextar Unnar Maríu
Sólmundardóttur víða hnyttnir,
ekki síst söngurinn um flæðið, sem
var mikið glæsinúmer í meðförum
Kristínar R.
Magnúsdóttur eða Kolbrúnar D.
Kristjánsdóttur (þær skipta með
sér hlutverkinu og ég veit ekki
hvora ég sá).
Sýning Halaleikhópsins sýnir svo
ekki verður um villst að þar fer
harðsnúinn leikhópur sem er ýmis-
legt til lista lagt. Formið hentar
hópnum vel og ef sagan væri skýi-ar
mótuð væri hreint ekki yfir neinu
að kvarta og það er til marks um
kraftinn í hópnum hvað sýningin er
skemmtileg þrátt fyrir annmarka
verksins.
Þorgeir Tryggvason
afsláttur af öllum gólfefnuin
Gólfmottur
í miklu úrvali
Gólfmotta 230 xI60 sm
7.485 kr.
W99-kr:
HÚSASMIÐIAN
Sfmi 525 3000 • www.husa.is