Morgunblaðið - 18.08.2000, Blaðsíða 42

: 42 FÖSTUDAGUR 18. ÁGÚST 2000
SKOÐUN
MORGU NBLAÐIÐ
HALLDÓR Jakobs-
son á í merkilegri rit-
deilu á síðum þessa
blaðs. Hann heldur að
í bók eftir mig sem
kom út fyrir jól sé að
, finna ósannar fullyrð-
ingar um fjárreiður
fyrirtækis hans, Borg-
arfells. Þetta er al-
rangt, enda hefur
Halldór ekki tiltekið
neitt úr bókinni sem
ég get ekki staðið við.
I síðustu grein sinni
um þetta efni, en hún
birtist í Morgunblað-
inu 3. ágúst síðastlið-
inn, tekur hann þar að auki til við
að skrökva. Hann segir að ég full-
yrði eitthvað um lánveitingar og af-
skriftir lána til fyrirtækis hans í
bók minni. Það geri ég alls ekki;
það voru allt önnur fyrirtæki sem
fengu skuldaniðurfellingu í gegnum
miðstjórn sovéska kommúnistaf-
lokksins heldur en Borgarfell, eins
og lesa má skýrum stöfum í bók-
inni.
I fyrri greinum sínum hefur
Halldór fullyrt að heimildir mínar
séu falsaðar. I síðustu greininni
bregður við nýjan tón er Halldór
fullyrðir að ég styðjist alls ekki við
heimildir.
Eg hef ekki áhuga á að eltast
frekar við slíkar vitleysur. Það sem
kemur fram í bók minni um Borg-
arfell er þetta: Fyrirtækið var
stofnað í því skyni að styrkja Sós-
íalistaflokkinn. Einar Ölgeirsson,
formaður flokksins, reyndi oft að fá
Sovétmenn til að
beina viðskiptum til
fyrirtækisins og sagði
jafnvel að velferð fyr-
irtækisins skipti jlokk-
inn miklu máli. Árang-
urinn var lítill.
Borgarfell varð aldrei
sú peningamylla sem
vonast var til. Hvetjar
ástæðurnar voru fjrrir
þessu er ekki hægt að
slá föstu: Að því er
virðist báru Sovét-
menn lítið traust til
Halldórs Jakobssonar
en ástæðurnar kunna
einnig að hafa verið
þær að það var aldrei ætlunin að
setja stórfelld viðskipti í hendur
sósíalista. Lang ábatasömustu við-
skiptin voru bifreiðainnflutningur
frá Sovétríkjunum og hann var
fenginn öðrum aðilum sem Sovét-
menn treystu sennilega betur til
slíkra viðskipta en vinum sínum í
Sósíalistaflokknum.
Upp yfir karpið
Ritdeila um þessa hluti er að
mínu áliti tímasóun. Hinsvegar
finnst mér orðið nauðsynlegt að út-
skýra fyrir áhugamönnum um þessi
efni, sem ég held að séu ýmsir, um
hvað mér sýnist málið snúast. Það
var von mín þegar ég lauk bókinni
Kæru félagar fyrir tæpu ári að hún
mundi lyfta umræðu um sögu sós-
íalisma og kommúnisma á íslandi á
hærra plan en verið hafði. Eg hef
engan áhuga á því að taka málstað
vinstrimanna eða hægrimanna,
Hver er þáttur Al-
þjóðasambands komm-
únista, spyr Jdn Ólafs-
son, í uppbyggingu og
gerð vinstrihreyfingar-
innar hér á landi?
tilgangur minn með bókinni var
fyrst og fremst að segja sögu sem
hefur ekki verið sögð áður með
heildstæðum og sannfærandi hætti.
Sannleikurinn er sá að með því að
skoða vinstrihreyfinguna frá því
sjónarhorni sem skjöl í Moskvu
leyfa má fá miklu fyllri, heillegri og
áhugaverðari mynd af henni heldur
en af frásögnum manna eins og
Halldórs Jakobssonar og annarra
stríðsmanna kalda stríðsins á ís-
landi.
Ekki er þar með sagt að það eigi
að sniðganga þetta fólk. Afstaða
mín var hinsvegar sú að eina leiðin
til að komast út úr þeim ógöngum
sem umræða um kommúnisma og
kalda stríðið hefur verið í hér á
landi væri að skrifa bók sem byggði
ekki að neinu verulegu leyti á við-
tölum við þátttakendur. Ég var svo
heppinn að ég hafði í höndunum
fjársjóð skjala úr sovéskum skjala-
söfnum og þessvegna var þetta
mögulegt. Það var mögulegt að
hefja sig upp yfir karpið og skoða
þróun þessarar hreyfingar á ís-
landi, markmiðin sem leiðtogar
sósíalista höfðu þegar áróðrinum
sleppti, alþjóðatengsl þeirra eins
og þau voru í raun. Ég ímyndaði
mér að þessi bók þegar hún lægi
fyrir mundi verka sem vítamín-
sprauta á umræður um stjórnmála-
sögu 20. aldarinnar á íslandi, vekja
spurningar, gera aðrar spurningar
mögulegar, hjálpa og leiðbeina
þeim sem áhuga hefðu á að skilja
hvað var að gerast. Ég ætlaði mér
ekki að skrifa tæmandi lýsingu eða
úttekt á íslenskri vinstrihreyfingu.
Skammarleg varðveisla
samtímaheimilda
Ég verð að játa að sú umræða
sem spunnist hefur í kjölfar bókar-
innar veldur mér sárum vonbrigð-
um. Annarsvegar hafa verið skrif
manna á borð við Halldór Jakobs-
son sem mér virðist, eftir síðustu
grein hans, að hafi þann tilgang að
ómerkja mig og rannsóknir mínar
með öllum tiltækum ráðum, jafnvel
ósannindum. Hinsvegar hafa verið
fýluleg ummæli þeirra sem telja að
ég hefði átt að ganga í skrokk á
sósíalistum og gera bókina að ein-
hverskonar allsherjar siðvæðingar-
rollu. Það merkilega er að mér
virðast hagsmunir vinstri- og
hægrimanna algjörlega falla saman
í þessum efnum: hvorum tveggja
kemur best að bókinni sé hafnað.
Mér sýnist að menn hafi hér á
landi ekki að fullu gert sér grein
fyrir því hvílíkur fjársjóður er fólg-
inn í sovéskum skjalaheimildum
sem nú eru smám saman að verða
aðgengilegar. Þetta á sérstaklega
vel við um okkur Islendinga því
skjalavarsla hér á landi hefur verið
í svo skammarlegum ólestri ára-
tugum saman að það er einfaldlega
ekki hægt að skrifa almennilega
bók um samtímasögu og byggja
hana á íslenskum heimildum, nema
í einstaka sértilfelli. Hvað efni mitt
varðar þá liggur það alveg ljóst fyr-
ir að til þess að gera sósíalisma á
íslandi skil verður að fara til Rúss-
lands og grafa þar upp heimildir.
Að þessu leyti stöndum við Is-
lendingar verr að vígi en flestar
Vesturlandaþjóðir. Þegar sagn-
fræðingar frá öðrum Evrópulönd-
um koma til Rússlands til að rann-
saka skjöl kommúnistaflokksins og
Kominterns í þvi skyni að afla sér
heimilda um vinstriflokka heima
fyrir hafa þeir yfirleitt fyrst haft
aðgang að skjallegum heimildum í
eigin skjalasöfnum. Þegar íslensk-
ur fræðimaður kemur til Moskvu
er bakhjarl hans hinsvegar næstum
eingöngu prentaðar heimildir og
munnlegar frásagnir. Með skjala-
vörslu sinni hafa sovéskir skjala-
verðir því unnið Islandssögunni
ómetanlegt gagn. Án þeirra heim-
ilda sem varðveist hafa í Moskvu
væri ekki hægt að að leggja heild-
armat á Islandssögu 20. aldar.
Fjölmiðlar og samtímasaga
Fréttaflutningur af ýmsu því
sem fram kemur í bók minni og
nýjar upplýsingar um styrki til
Sósíalistaflokksins, sem sagt var
frá í fréttum Stöðvar 2 skömmu áð-
ur en bók mín kom út, er Halldóri
mikill þyrnir í augum og ber hann
fréttamanninn, Árna Snævarr,
jafnvel þyngri sökum en mig. Nú
ver Árni sig auðvitað sjálfur telji
hann þörf á því. En mér finnst það
bera vott um ákveðinn misskilning
Halldórs og fleiri að taka þvílíkt
mark á umfjöllun og framsetningu í
fréttum þegar um flókin mál eins
og stjórnmálasögu er að ræða. Það
sem stendur uppúr í fréttum eru
aðal efnisatriði fréttanna. Frétta-
menn eins og Árni Snævarr hafa
fyrst og fremst áhuga á því að
skýra frá nýjum upplýsingum,
fletta ofan af, skúbba, sem Árna
finnst ákaflega sætt, eða þannig
orðaði hann það í grein hér í blað-
inu nýlega.
Það er hinsvegar miklu erfiðara
að fjalla um þessi mál í fjölmiðlum
þannig að til skilningsauka sé og
einhvers gagns. í sumum löndum
hafa framúrskarandi fjölmiðla-
menn náð tökum á flóknum og
stundum fræðilegum viðfangsefn-
um en það er því miður algjör und-
ÍSLANDSSAGAN
SÓTT TIL MOSKVU
Jón Ólafsson
SÆTA „SKÚBBIÐ" HANS
ÁRNA SNÆVARRS
ÞAÐ mun hafa verið
í lok október sl. að ég
settist niður til að
hlusta á fréttir Stöðv-
ar 2. Á skjánum mátti
sjá ábúðarmikinn
fréttamann, Árna
Snævarr, og stóðu
augun í honum á stilk-
um af æsingi. Hann
sagðist sjálfur hafa
komist yfir frétt ald-
arinnar, stóra sann-
leik, og var því auð-
vitað fyrstur með
hana. Hann lét þess
jafnframt getið að
kommamir hefðu allt-
af borið á móti því að þeir hefðu
þegið Rússagull en nú hefði hann
sannanirnar í höndunum með til-
' styrks norsks manns, Svens G.
Holtsmarks. Þessi stórkostlega
frétt var vart hljóðnuð á ljósvaka-
öldunum þegar sálufélagi Áma, í
barsmíðum á gömlum kommum,
Jakob F. Ásgeirsson, kvaddi sér
hljóðs og sakaði Jón Olafsson, for-
st.m. Hugvísindastofnunar, um að
liggja á upplýsingum sem gagnast
gætu í barsmíðunum. Á Jakobi
mátti skilja að honum þætti Jón
hallur undir kommana. Jón Ólafs-
son svaraði að bragði og sagðist vel
hafa vitað um þessar upplýsingar,
,, bær væru í svonefndum Moskvu-
skjölum en hann hefði talið þær
varhugaverðar vegna þess að þær
væm aðeins tölur á blaði og ekki
getið um viðtakanda. En fleira
gerðist í framhaldi af fréttaflutn-
ingi Árna Snævarrs. Maður á ní-
ræðisaldri, Halldór Jakobsson,
kvaddi sér hljóðs á Súfistafundi í
- umræðum um bók Jóns Ólafssonar,
Kæm félagar, sem kom út um þetta
sama leyti. Halldór
greindi frá því hvernig
gamli kommúnistaf-
lokkurinn hefði fengið
peninga til reksturs
síns enda hefði hann
sýslað með fjármál
hans á sínum tíma.
Hann neitaði því alfar-
ið að hafa þegið Rús-
sagull og að peningar
frá Rússum hefðu
mnnið í gegnum fyrir-
tæki hans, Borgarfell,
og bað um heimildir
fyrir þessum áburði en
fékk þær ekki. í
kjölfarið á ofangreind-
um umræðum birti Halldór þrjár
greinar í þessu blaði, með skömmu
millibili, þar sem hann óskaði eftir
heimildum og í leiðinni stangaði
hann ýmsa menn og stofnanir.
Hann fékk ekkert svar, nema hvað
Árni Snævarr spyrti hann saman
við Stalín. í nefndum greinum
ræddi Halldór einnig hvernig versl-
unarviðskiptum Islendinga við
Rússa var háttað á kalda-stríðsár-
unum og benti á þá staðreynd að ef
einhver fyrirtæki hefðu hagnast
veralega á Rússlandsviðskiptunum,
þá væm það fyrirtæki sem hefðu
styrkt Sjálfstæðisflokkinn og
Framsóknarflokkinn, þ.e.a.s. timb-
ur-, olíu- og bílasölufyrirtæki.
2. júlí sl. skrifaði Ámi Snævarr
grein í þetta blað og átti hún að
heita svar við greinum Halldórs
Jakobssonar en var í rauninni
mestan part væmið sjálfshól. Hann
nefndi frétt sína „skúbb“ og hann
taldi „skúbbið“ hafa verið afar sætt,
eins og hann orðaði það. Hann
hæddist að þeim orðum Halldórs að
„honum finndist ekki ólíklegt að
Kaldastríðsáróðurinn er
orðinn, segir Eiríkur
Eiríksson, að óbifan-
legri steinhellu í sálum
þeirra.
misindismenn hafi farið höndum
um skjölin áður en Jón [Ólafsson]
fékk þau í hendur, gróðapungar í
sovéska kerfinu eða leyniþjónusta
Sovétríkjanna". Þetta fannst Árna
skemmtilegt því hann segir svo um
þessi ummæli Halldórs: „Með öðr-
um orðum að ráðandi menn í so-
véska kerfinu og KGB hafi gert
samsæri um að falsa fjöldann allan
af skjölum til að koma höggi á Sós-
íalistaflokkinn, Borgarfell og Hall-
dór Jakobsson persónulega. Ég læt
lesendum eftir að dæma um hve
líklegt það sé“. - Ef margar mil-
ljónir manna risu upp úr kumlum
sínum gætu þær sagt Árna Snæv-
arr hvað hafi verið líklegt í störfum
KGB. En ég nefni aðeins mér til
fulltingis skáldið Solsjenitsyn og
ritstj. Mbl. sem sögðu við annað
tækifæri: „Þegar þær (þ.e. uppl.)
styðjast við skýrslur KGB hljóta
margvíslegir fyrirvarar að fylgja
slíkum upplýsingum frá vörgum
Gúlagsins.“ Þá má nefna hvert álit
KGB hafði á Kristni E. Andréssyni
og Halldóri Laxness, sem þá vom
taldir mestir stuðningsmenn þeirra
á íslandi. Sendiboði flutti rúss-
neska sendiherranum í Reykjavík
þær upplýsingar frá KGB að Krist-
inn E. væri „slægur hræsnari" en
Laxness „siðferðilega varhugaverð-
ur alkóhólisti“. Hvernig mundi þá
KGB geta komið fram við litlu peð-
in eins og Halldór Jakobsson? Ég
verð að segja það hreinskilnislega
að það er sennilega gjörsamlega
ómögulegt að eiga orðastað við þá
sálufélaga Árna Snævarr og Jakob
F. Ásgeirsson vegna vanþekkingar
þeirra, einsýni og ofstæki. Kalda-
stríðsáróðurinn er orðinn að óbifan-
legri steinhellu í sálum þeirra. Þeir
búa til sögulegar forsendur og fá
síðan niðurstöður samkv. þeim. Og
treysta á að háskólagráður þeirra
geri bull þeirra trúanlegt.
Það er staðreynd að Holtsmarks-
gögnin em komin frá KGB og eru
bara tölur á blaði og þannig úr
garði gerðar að sómakær sagn-
fræðingur, eða fræðimaður, myndi
ekki nota þær sem heimildir. Það
em alls engar heimildir til fyrir þvi
að Sósíalistaflokkurinn hafi þegið
Rússagull til starfsemi sinnar og að
þeir peningar hafi farið m.a. í gegn-
um Borgarfell. Þetta fyrirtæki er
nefnt á nafn í einhverjum skjölum í
sambandi við fjárafladrauma Ein-
ars Olgeirssonar, t.d. ef því tækist
að selja heilan járnbrautarfarm af
handónýtum sippuböndum frá So-
vét. Halldór Jakobsson hefur verið
trúverðugur og skýrt skilmerkilega
frá því hvernig fór með þessa Borg-
arfells-fjárafladrauma. Ég tel orð
hans vera góðar heimildir. Þegar
ég tala um heimildir, á ég við það
sem breskir og bandarískir sagn-
fræðingar myndu nefna souree eða
authority, þýskir quelle eða er-
laubnis.
Mér finnst afar einkennilegt að
Árni Snævarr skuli ekki hafa spurt
Holtsmark að því hvers vegna hann
minntist ekki á Island í bók sinni
um styrktargreiðslur til kommún;
istaflokkanna á Norðurlöndum. í
stað þess setur Árni fram þá barna-
Eiríkur Eiríksson
legu tilgátu „að hann hafi gleymt
okkur Islendingum eins og norræn-
ir frændur okkar gera svo oft“ eins
og hann orðar það svo smekklega í
grein sinni um „sæta skúbbið". Ef
Holtsmark þessi er vandaður í
skrifum hefur hann unnið eftir
þeim leiðarmerkjum að leita sann-
leikans og skýra hann. Auðvitað
verður þetta atriði skoðað nánar.
Skýringar Árna Snævarr eru alveg
fráleitar. Hinsvegar verð ég að
hryggja Halldór Jakobsson með því
að það em til nokkuð sterkar vís-
bendingar um að gamlir og látnir
félagar hans hafi beðið Rússa um
fjárhagsaðstoð til Máls og menn-
ingar. Enginn veit með vissu hvort
þessar beiðnir voru afgreiddar sem
lán eða styrkir og hvað háar upp-
hæðirnar voru. Og báðir höfum við
vitað, reyndar allir sem vildu vita,
að Rússar kostuðu alla starfsemi
MÍR og ferðir forustumanna Sós-
íalistaflokksins og uppihald þeirra
austur í Rússíá, sömuleiðis allar
boðsferðir alls konar fólks. Banda-
ríkjamenn notuðu Mótvirðissjóð
Marshall-hjálparinnar í sama til-
gangi handa sínum stuðningsmönn-
um, sbr. bls. 158-178 í stórgóðri bók
Vals Ingimundarsonar, I eldlínu
kalda stríðsins.
Ég held því fram að „sæta
skúbbið" hans Árna hafi aldrei ver-
ið annað en sætt subb. En hann, og
sálufélagar, munu halda áfram að
sverta látna róttæklinga í gröfinni.
En þessir róttæklingar voru hvorki
glæpamenn né ölmusumenn. Ég
þekkti marga þeirra, var reyndar
einu sinni í þeirra hópi. Til að
mynda þekkti ég vel þann greinda
og skemmtilega mann, Áka Jakobs-
son, bæði fyrir og eftir að hann
sagði skilið við sinn gamla flokk,
Sósíalistaflokkinn. Ég vissi að Áki
hafði verið í fjármálanefnd Sósíal-
istaflokksins og eftir að hann sner-
ist gegn sínum gömlu félögum
spurði ég hann hvort flokkurinn
hefði ekki þegið Rússagull. Áki
svaraði eitthvað á þessa leið: Við
hefðum ekki þurft að splæsa í föt á
hann Brynjólf, svo hann væri sæmi-
lega til fara á alþingi, ef við hefðum