Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1989, Blaðsíða 91

HALASTJÖRNUR, SÓLMYRKVAR, ELDGOS OG ÁREIÐANLEIKI ANNÁLA 95
Mergurinn málsins
Niðurstaða þessarar athugunar verður eftirfarandi:
11 sinnum nefna fornar íslenskar heimildir halastjörnur á árunum 1150-
1400, 8 sinnum eru heimildir örugglega réttar, 3 sinnum skeikar ári.
Töluvert vantar upp á að íslensk rit nefni allar halastjörnur sem vart
verður við (sbr. töflu 2) enda geta hreinlega ekki sést jafn margar hala-
stjörnur hér og suður í löndum.
Orðalag annálanna sýnir að mjög víða eru heimildir um halastjörnur
örugglega innlendar að uppruna. Tafla 2 sýnir að a.m.k. 6 sinnum eru
heimildirnar íslenskar og ekki teknar úr erlendunr ritum. Raunar er
hvergi á þessu 250 ára tímabili hægt að benda á með vissu að um er-
lendar ritheimildir sé að ræða.
Mergurinn málsins er sá að þegar miðaldaannálar nefna halastjörnur
eru allar líkur á að þær upplýsingar séu réttar og að tímasetningu þeirra
skeiki ekki nema árinu til eða frá. Skráning sólmyrkva er sambærileg að
nákvæmni. Önnur fornrit nefna sólmyrkva og halastjörnur of sjaldan til
að unnt sé að draga jafn ákveðnar ályktanir. En þá sjaldan þau nefna
slíkt eru þau jafnan mjög nærri lagi. Af þessu leiðir að þegar miðalda-
annálarnir nefna eldgos má ætla að ekki gæti meiri ónákvæmni. Sam-
kvæmt þessari rannsókn er því fullkomlega eðlilegt að nota annála og
aðrar fornar ritheimildir til að tímasetja eldgos og öskulög til ákveðins
árs með skekkjumörkum upp á 1 ár ef það stangast ekki á við annan
vitnisburð (mynd 3). Það er frekar tenging eldgosanna við ákveðin
öskulög í jarðvegi og hraun sem getur orkað tvímælis. En hitt verður
að undirstrika að þetta firrir menn ekki þeirri skyldu að nota annála-
heimildir á gagnrýninn hátt því tímasetningarnar eru ekki villulausar.
En til hvers eru vísindin ef ekki til að leita uppi gögn og skoða þau
gagnrýnum huga?
Til gamans má geta þess að þótt athugunartímabilið væri lengt í 400
ár og teygt aftur til ársins 1000 myndu niðurstöðurnar lítið breytast.
Eina halastjarnan sem nefnd er á þessu tímabili er Halley 1066 og hún
er rétt árfærð í tveimur annálum en í einum skeikar ári. Kómetur og
aðrar himinsjónir voru ekki í flimtingum hafðar á miðöldum.
Þökk
Þökk sé Árna Björnssyni cand. mag., Þorsteini Sæmundssyni stjörnu-
fræðingi og Þorsteini Vilhjálmssyni eðlisfræðingi fyrir rímfræðilegar og
stjarnfræðilegar ábendingar, einnig Hauki Jóhannessyni jarðfræðingi
fyrir yfirlestur og holl ráð. Síðast en ekki síst vil ég þakka Sigurjóni Páli