Óðinn - 01.01.1925, Blaðsíða 2

2
ÓÐINN
um áratug síðar, er innlend stjórn var fengin. En
aðaláhugamál V. G. varð nú sjálfstæðismálið. 6. nóv.
haustið 1895 flutti hann fyrirlestur í Juridisk Sam-
fund í Khöfn um dandsrjettindi Islands og stjórn-
málabaráttu«, og er hann birtur í II. árg. Eimreiðar-
innar. Alþingi hafði sumarið 1895 ekki samþykt frum-
varp um endurskoðun stjórnarskrárinnar, eins og þó
var ætlast til af flestum, að gert yrði, en í þess stað
komið sjer saman um, að reyna nýja leið til að
koma málinu fram. Það samþykti áskorun til stjórn-
arinnar um að hún kæmi sjálf fram með endur-
skoðunarfrumvarp og var jafnframt látið uppi, hver
undirstöðuatriði þingið teldi mestu varða.
Þessi fyrirlestur V. G. er merkilegt skjal í stjórn-
málasögu íslands, með því að þar kemur fram vísir-
inn til þess fyrirkomulags, sem síðar sigraði. V. G.
heldur þar fast fram rjetti Islendinga til aukins sjálf-
stæðis, vítir harðlega framkomu stjórnarinnar gegn
Alþingi og hrekur þær ástæður, sem hún hafði fært
fram fyrir synjun á staðfestingu endurskoðunarfrum-
varpa Alþingis. Skipulag það, sem þá var á sambandi
landanna, telur hann bæði særandi fyrir þjóðartilfinn-
ing Islendinga og líka afaróheppilegt fyrir löggjafar-
starf landsins og allar framfarir þess, bæði andlegar
og efnalegar. En hann segist líka sjá galla á endur-
skoðunarfrumvörpum þeim, sem Alþingi hafði sam-
þykt, án þess þó að fara frekara út í það mál, og
leggur til, að breytingin verði á þá leið, að skipaður
sje sjerstakur ráðgjafi fyrir Island, er sje óháður
ríkisráðinu í hinum sjerstöku málefnum landsins og
beri ábyrgð fyrir Alþingi á sjerhverri stjórnarathöfn
(ekki að eins því, eins og áður, að stjórnarskráin sje
ekki brotin). Ennfremur, að þessi ráðgjafi sje Islend-
ingur, er eigi sjálfur sæti á Alþingi og semji við það.
Hann lýkur svo máli sínu með þeirri ósk, að stjórnin
verði vel við áskorun Alþingis og að henni mætti
skiljast, að hið ríkjandi skipulag sje skaðlegt bæði
fyrir Danmörku og Island. En hins vegar kveðst
hann sannfærður um, að með breyttu fyrirkomulagi
mundi sá kuldi og tvídrægnisandi, sem óneitanlega
eigi sjer þá stað milli Danmerkur og Islands, hverfa,
og í þess stað brátt kvikna vináttu- og bróðurandi,
sem væri það öflugasta band, sem tengt gæti þessar
tvær þjóðir saman.
Stjórnin lagði ekkert frumvarp um endurskoðun
stjórnarskrárinnar fyrir Alþingi, en V. G. bar fram á
næsta þingi, sumarið 1897, frumvarp til stjórnarskrár-
breytinga, þar sem tekin er upp m. a. sú krafa úr
fyrirlestri hans haustið 1895, að skipaður sje sjer-
stakur ráðgjafi fyrir Island, og hafði hann áður
fengið loforð um staðfesting þess, ef þingið fjellist
á það.
Um þetta frumv. dr. V. G. var mikið deilt á þing-
inu 1897 og svo á næstu árum, bæði í blöðunum og
á Alþingi, alt fram til þess, er stjórnarbótin fjekst í
ársbyrjun 1904. Hefur höf. þessarar greinar sagt frá
aðalatriðunum í þeirri deilu í ritgerð um Hannes
Hafstein í Andvara 1923. Frumv. dr. V. G. fjell á
þinginu 1897 og aftur 1899, en náði samþykki á Al-
þingi 1901. Höfðu nýjar kosningar farið fram haustið
1900 og var það frumv. dr. V. G., sem þá skifti
flokkum við kosningarnar. Með þessari deilu hófst
fyrst flokkaskifting í stjórnmálum hjer á landi, því
áður höfðu kröfur Benedikts Sveinssonar sýslumanns,
um endurskoðun á stjórnarskránni, haft svo að segja
alment fylgi. Þeim var að eins andæft af fáum mönn-
um á Alþingi, sem ekkert fylgi höfðu meðal almenn-
ings í því máli, og reyndu ekki heldur til að ná því.
Deilan var eingöngu háð við dönsku stjórnina, enda
var hún þá orðin svo óvinsæl hjer á landi fyrir synj-
anirnar, að fullkomin óhæfa þótti, að nokkur Islend-
ingur legði málstað hennar liðsyrði. Því fór líka fjarri,
að dr. V. G. gerði það, eins og sýnt er hjer á undan.
Hann vítti, þvert á móti, framkomu hennar gegn Is-
lendingum engu minna en foringi gömlu endurskoð-
unarkrafanna, Benedikt Sveinsson. Samt var hann í
deiiunni, sem um frumvarp hans reis, talinn af and-
stæðingum sínum reka erindi dönsku stjórnarinnar,
með því að hún hafði heitið frumv. hans staðfestingu,
ef Alþingi fjellist á það. Margir af þeim, sem fylgt
höfðu því fram á þinginu 1895, að reynd skyldi ný
samkomulagsleið við stjórnina, urðu þegar fylgjandi
málstað dr. V. G. Neðri deild samþykti frumv. um
stjórnarskrárbreyfingar, sem fór mjög nærri frumv.
dr. V. G. að öðru en því, að í því stóð, að íslensk
mál skyldu ekki borin upp í ríkisráðinu danska. En
efri deild feldi það ákvæði burtu. Benedikt Sveinsson
og fylgismenn hans í neðri deild vildu aftur setja það
inn í frumvarpið og báru fram breytingartillögu um
það. En atkvæðagreiðslan fór svo í neðri deild, eftir
miklar deilur, að frumv. efri deildar var felt með
13:10 atkv., en breytingartillaga þeirra Ben. Sv. var
einnig feld með 13:10 atkv. Reyndust flokkar þeirra
B. Sv. og V. G. þá jafnsterkir í deildinni, 10 menn í
hvorum, en þrír þingmenn fylgdu hvorugum, greiddu
atkvæði móti báðum, en það voru þeir sjera Einar
Jónsson, Jón í Múla og Olafur Briem. Þeir, sem
töluðu fyrir málstað dr. V. G., auk sjálfs hans, voru
Guðl. Guðmundsson, Jón Jensson og Skúli Thorodd-
sen, en Klemens Jónsson var framsögumaður af hálfu